Page 310 of 642
PDF/HTML Page 341 of 673
single page version
ये कर्मोदयविपाकप्रभवा विविधा भावा न ते मम स्वभावाः । एष टङ्कोत्कीर्णैक- ज्ञायकभावोऽहम् ।
सम्यग्दृष्टिर्विशेषेण तु स्वपरावेवं जानाति — parathī — rāganā yogathī — [ सर्वतः ] sarva prakāre [ विरमति ] virame chhe. (ā rīt gnānavairāgyanī shakti vinā hoī shake nahi.) 136.
have pratham, samyagdraṣhṭi sāmānyapaṇe svane ane parane ā pramāṇe jāṇe chhe — em gāthāmān kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [ कर्मणां ] karmonā [ उदयविपाकः ] udayano vipāk (phaḷ) [ जिनवरैः ] jinavaroe [ विविधः ] anek prakārano [ वर्णितः ] varṇavyo chhe [ ते ] te [ मम स्वभावाः ] mārā svabhāvo [ न तु ] nathī; [ अहम् तु ] hun to [ एकः ] ek [ ज्ञायकभावः ] gnāyakabhāv chhun.
ṭīkāḥ — je karmanā udayanā vipākathī utpanna thayelā anek prakāranā bhāvo chhe te mārā svabhāvo nathī; hun to ā (pratyakṣha anubhavagochar) ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv chhun.
bhāvārthaḥ — ā pramāṇe sāmānyapaṇe samasta karmajanya bhāvone samyagdraṣhṭi par jāṇe chhe ane potāne ek gnāyakasvabhāv ja jāṇe chhe.
have samyagdraṣhṭi visheṣhapaṇe svane ane parane ā pramāṇe jāṇe chhe — em kahe chheḥ —
Page 311 of 642
PDF/HTML Page 342 of 673
single page version
अस्ति किल रागो नाम पुद्गलकर्म, तदुदयविपाकप्रभवोऽयं रागरूपो भावः, न पुनर्मम स्वभावः । एष टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावोऽहम् ।
एवमेव च रागपदपरिवर्तनेन द्वेषमोहक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकाय- श्रोत्रचक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि, अनया दिशा अन्यान्यप्यूह्यानि ।
एवं च सम्यग्दृष्टिः स्वं जानन् रागं मुञ्चंश्च नियमाज्ज्ञानवैराग्यसम्पन्नो भवति —
gāthārthaḥ — [ रागः ] rāg [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarma chhe, [ तस्य ] teno [ विपाकोदयः ] vipākarūp uday [ एषः भवति ] ā chhe, [ एषः ] ā [ मम भावः ] māro bhāv [ न तु ] nathī; [ अहम् ] hun to [ खलु ] nishchayathī [ एकः ] ek [ ज्ञायकभावः ] gnāyakabhāv chhun.
ṭīkāḥ — kharekhar rāg nāmanun pudgalakarma chhe, tenā udayanā vipākathī utpanna thayelo ā rāgarūp bhāv chhe, māro svabhāv nathī; hun to ā (pratyakṣha anubhavagochar) ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv chhun. (ā rīte samyagdraṣhṭi visheṣhapaṇe svane ane parane jāṇe chhe.)
vaḷī ā ja pramāṇe ‘rāg’pad badalīne tenī jagyāe dveṣh, moh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāyā, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan ane sparshan — e shabdo mūkī soḷ sūtro vyākhyānarūp karavān ( – kahevān) ane ā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.
ā rīte samyagdraṣhṭi potāne jāṇato ane rāgane chhoḍato thako niyamathī gnān- vairāgyasampanna hoy chhe — em havenī gāthāmān kahe chheḥ —
Page 312 of 642
PDF/HTML Page 343 of 673
single page version
एवं सम्यग्दृष्टिः सामान्येन विशेषेण च परस्वभावेभ्यो भावेभ्यो सर्वेभ्योऽपि विविच्य टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावस्वभावमात्मनस्तत्त्वं विजानाति । तथा तत्त्वं विजानंश्च स्वपरभावो- पादानापोहननिष्पाद्यं स्वस्य वस्तुत्वं प्रथयन् कर्मोदयविपाकप्रभवान् भावान् सर्वानपि मुञ्चति । ततोऽयं नियमात् ज्ञानवैराग्यसम्पन्नो भवति ।
gāthārthaḥ — [ एवं ] ā rīte [ सम्यग्दृष्टिः ] samyagdraṣhṭi [ आत्मानं ] ātmāne (potāne) [ ज्ञायकस्वभावम् ] gnāyakasvabhāv [ जानाति ] jāṇe chhe [ च ] ane [ तत्त्वं ] tattvane arthāt yathārtha svarūpane [ विजानन् ] jāṇato thako [ कर्मविपाकं ] karmanā vipākarūp [ उदयं ] udayane [ मुञ्चति ] chhoḍe chhe.
ṭīkāḥ — ā rīte samyagdraṣhṭi sāmānyapaṇe ane visheṣhapaṇe parabhāvasvarūp sarva bhāvothī vivek (bhedagnān, bhinnatā) karīne, ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv jeno svabhāv chhe evun je ātmānun tattva tene (sārī rīte) jāṇe chhe; ane e rīte tattvane jāṇato, svabhāvanā grahaṇ ane parabhāvanā tyāgathī nīpajavāyogya potānā vastutvane vistārato ( – prasiddha karato), karmanā udayanā vipākathī utpanna thayelā samasta bhāvone chhoḍe chhe. tethī te (samyagdraṣhṭi) niyamathī gnānavairāgyasampanna hoy chhe (em siddha thayun).
bhāvārthaḥ — jyāre potāne to gnāyakabhāvarūp sukhamay jāṇe ane karmanā udayathī thayelā bhāvone ākuḷatārūp duḥkhamay jāṇe tyāre gnānarūp rahevun ane parabhāvothī virāgatā — e banne avashya hoy ja chhe. ā vāt pragaṭ anubhavagochar chhe. e (gnānavairāgya) ja samyagdraṣhṭinun chihna chhe.
Page 313 of 642
PDF/HTML Page 344 of 673
single page version
दित्युत्तानोत्पुलकवदना रागिणोऽप्याचरन्तु ।
‘‘je jīv paradravyamān āsakta – rāgī chhe ane samyagdraṣhṭipaṇānun abhimān kare chhe te samyagdraṣhṭi chhe ja nahi, vr̥uthā abhimān kare chhe’’ evā arthanun kaḷasharūp kāvya have kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — ‘‘[ अयम् अहं स्वयम् सम्यग्दृष्टिः, मे जातुः बन्धः न स्यात् ] ā hun pote samyagdraṣhṭi chhun, mane kadī bandh thato nathī (kāraṇ ke shāstramān samyagdraṣhṭine bandh kahyo nathī)’’ [ इति ] em mānīne [ उत्तान-उत्पुलक-वदनाः ] jemanun mukh garvathī ūñchun tathā pulakit (romāñchit) thayun chhe evā [ रागिणः ] rāgī jīvo ( – paradravya pratye rāgadveṣhamohabhāvavāḷā jīvo – ) [ अपि ] bhale [ आचरन्तु ] mahāvratādinun ācharaṇ karo tathā [ समितिपरतां आलम्बन्तां ] *samitinī utkr̥uṣhṭatānun ālamban karo [ अद्य अपि ] topaṇ haju [ ते पापाः ] teo pāpī (mithyādraṣhṭi) ja chhe, [ यतः ] kāraṇ ke [ आत्म-अनात्म-अवगम-विरहात् ] ātmā ane anātmānā gnānathī rahit hovāthī [ सम्यक्त्व-रिक्ताः सन्ति ] teo samyaktvathī rahit chhe.
bhāvārthaḥ — paradravya pratye rāg hovā chhatān je jīv ‘hun samyagdraṣhṭi chhun, mane bandh thato nathī’ em māne chhe tene samyaktva kevun? te vrat-samiti pāḷe topaṇ svaparanun gnān nahi hovāthī te pāpī ja chhe. potāne bandh nathī thato em mānīne svachchhande pravarte te vaḷī samyagdraṣhṭi kevo? kāraṇ ke jyān sudhī yathākhyāt chāritra na thāy tyān sudhī chāritramohanā rāgathī bandh to thāy ja chhe ane jyān sudhī rāg rahe tyān sudhī samyagdraṣhṭi to potānī nindā-garhā karato ja rahe chhe. gnān thavāmātrathī bandhathī chhuṭātun nathī, gnān thayā pachhī temān ja līnatārūp – shuddhopayogarūp – chāritrathī bandh kapāy chhe. māṭe rāg hovā chhatān, ‘bandh thato nathī’ em mānīne svachchhande pravartanār jīv mithyādraṣhṭi ja chhe.
ahīn koī pūchhe ke ‘‘vrat-samiti to shubh kārya chhe, to pachhī vrat-samiti pāḷatān chhatān te jīvane pāpī kem kahyo?’’ tenun samādhānaḥ — siddhāntamān pāp mithyātvane ja kahyun chhe; jyān sudhī mithyātva rahe tyān sudhī shubh-ashubh sarva kriyāne adhyātmamān paramārthe pāp ja kahevāy chhe. vaḷī vyavahāranayanī pradhānatāmān, vyavahārī jīvone ashubh chhoḍāvī shubhamān lagāḍavā shubh kriyāne kathañchit puṇya paṇ kahevāy chhe. ām kahevāthī syādvādamatamān kāī virodh nathī.
* samiti = vihār, vachan, āhār vagerenī kriyāmān jatanāthī pravartavun te
Page 314 of 642
PDF/HTML Page 345 of 673
single page version
आत्मानात्मावगमविरहात्सन्ति सम्यक्त्वरिक्ताः ।।१३७।।
vaḷī koī pūchhe chhe ke — ‘‘paradravyamān rāg rahe tyān sudhī jīvane mithyādraṣhṭi kahyo te vātamān ame samajyā nahi. aviratasamyagdraṣhṭi vagerene chāritramohanā udayathī rāgādibhāv to hoy chhe, temane samyaktva kem chhe?’’ tenun samādhānaḥ — ahīn mithyātva sahit anantānubandhī rāg pradhānapaṇe kahyo chhe. jene evo rāg hoy chhe arthāt jene paradravyamān tathā paradravyathī thatā bhāvomān ātmabuddhipūrvak prīti-aprīti thāy chhe, tene svaparanun gnānashraddhān nathī — bhedagnān nathī em samajavun. jīv munipad laī vrat-samiti pāḷe topaṇ jyān sudhī (vrat-samiti pāḷatān) par jīvonī rakṣhā, sharīr sambandhī jatanāthī pravartavun ityādi paradravyanī kriyāthī tathā paradravyanā nimitte thatā potānā shubh bhāvothī potāno mokṣha māne chhe ane par jīvono ghāt thavo, ayatnāchārarūpe pravartavun ityādi paradravyanī kriyāthī tathā paradravyanā nimitte thatā potānā ashubh bhāvothī ja potāne bandh thato māne chhe tyān sudhī tene svaparanun gnān thayun nathī em jāṇavun; kāraṇ ke bandh-mokṣha to potānā ashuddha tathā shuddha bhāvothī ja thatā hatā, shubhāshubh bhāvo to bandhanān ja kāraṇ hatā ane paradravya to nimittamātra ja hatun, temān teṇe viparyayarūp mānyun. ā rīte jyān sudhī jīv paradravyathī ja bhalumbūrun mānī rāgadveṣh kare chhe tyān sudhī te samyagdraṣhṭi nathī. samyagdraṣhṭi jīv to jyān sudhī potāne chāritramohasambandhī rāgādik rahe chhe tyān sudhī te rāgādik viṣhe tathā rāgādikanī preraṇāthī je paradravyasambandhī shubhāshubh kriyāmān te pravarte chhe te pravr̥uttio viṣhe em māne chhe ke — ā karmanun jor chhe; tenāthī nivr̥utta thaye ja mārun bhalun chhe. te temane rogavat jāṇe chhe. pīḍā sahī shakātī nathī tethī temano ilāj karavārūpe pravarte chhe topaṇ tene temanā pratye rāg kahī shakāto nathī; kāraṇ ke jene rog māne tenā pratye rāg kevo? te tene maṭāḍavāno ja upāy kare chhe ane te maṭavun paṇ potānā ja gnānapariṇāmarūp pariṇamanathī māne chhe. ā rīte samyagdraṣhṭine rāg nathī. ā pramāṇe paramārtha adhyātmadraṣhṭithī ahīn vyākhyān jāṇavun. ahīn mithyātva sahit rāgane ja rāg kahyo chhe, mithyātva vinā chāritramohasambandhī udayanā pariṇāmane rāg kahyo nathī; māṭe samyagdraṣhṭine gnānavairāgyashakti avashya hoy ja chhe. mithyātva sahit rāg samyagdraṣhṭine hoto nathī ane mithyātva sahit rāg hoy te samyagdraṣhṭi nathī. āvā (mithyādraṣhṭinā ane samyagdraṣhṭinā bhāvonā) taphāvatane samyagdraṣhṭi ja jāṇe chhe. mithyādraṣhṭino adhyātmashāstramān pratham to pravesh nathī ane jo pravesh kare to viparīt samaje chhe — vyavahārane sarvathā chhoḍī bhraṣhṭa thāy chhe athavā to nishchayane sārī rīte jāṇyā vinā vyavahārathī ja mokṣha māne chhe, paramārtha tattvamān mūḍh rahe chhe. jo koī viral jīv yathārtha
Page 315 of 642
PDF/HTML Page 346 of 673
single page version
यस्य रागादीनामज्ञानमयानां भावानां लेशस्यापि सद्भावोऽस्ति स श्रुतकेवलिकल्पोऽपि syādvādanyāyathī satyārtha samajī jāy to tene avashya samyaktvanī prāpti thāy ja chhe — te avashya samyagdraṣhṭi banī jāy chhe. 137.
have pūchhe chhe ke rāgī (jīv) kem samyagdraṣhṭi na hoy? teno uttar kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [ खलु ] kharekhar [ यस्य ] je jīvane [ रागादीनां तु परमाणुमात्रम् अपि ] paramāṇumātra – leshamātra – paṇ rāgādik [ विद्यते ] varte chhe [ सः ] te jīv [ सर्वागमधरः अपि ] bhale sarva āgam bhaṇelo hoy topaṇ [ आत्मानं तु ] ātmāne [ न अपि जानाति ] nathī jāṇato; [ च ] ane [ आत्मानम् ] ātmāne [ अजानन् ] nahi jāṇato thako [ सः ] te [ अनात्मानं अपि ] anātmāne (parane) paṇ [ अजानन् ] nathī jāṇato; [ जीवाजीवौ ] e rīte je jīv ane ajīvane [ अजानन् ] nathī jāṇato te [ सम्यग्दृष्टिः ] samyagdraṣhṭi [ कथं भवति ] kem hoī shake?
ṭīkāḥ — jene rāgādi agnānamay bhāvonā leshamātrano paṇ sadbhāv chhe te bhale
Page 316 of 642
PDF/HTML Page 347 of 673
single page version
ज्ञानमयस्य भावस्याभावादात्मानं न जानाति । यस्त्वात्मानं न जानाति सोऽनात्मानमपि न
जानाति, स्वरूपपररूपसत्तासत्ताभ्यामेकस्य वस्तुनो निश्चीयमानत्वात् । ततो य आत्मानात्मानौ न
जानाति स जीवाजीवौ न जानाति । यस्तु जीवाजीवौ न जानाति स सम्यग्दृष्टिरेव न भवति ।
ततो रागी ज्ञानाभावान्न भवति सम्यग्दृष्टिः ।
shrutakevaḷī jevo ho topaṇ gnānamay bhāvanā abhāvane līdhe ātmāne nathī jāṇato; ane je ātmāne nathī jāṇato te anātmāne paṇ nathī jāṇato kāraṇ ke svarūpe sattā ane pararūpe asattā — e banne vaḍe ek vastuno nishchay thāy chhe; (jene anātmāno – rāgano – nishchay thayo hoy tene anātmā ane ātmā — banneno nishchay hovo joīe.) e rīte je ātmā ane anātmāne nathī jāṇato te jīv ane ajīvane nathī jāṇato; ane je jīv-ajīvane nathī jāṇato te samyagdraṣhṭi ja nathī. māṭe rāgī (jīv) gnānanā abhāvane līdhe samyagdraṣhṭi hoto nathī.
bhāvārthaḥ — ahīn ‘rāg’ shabdathī agnānamay rāgadveṣhamoh kahevāmān āvyā chhe. tyān ‘agnānamay’ kahevāthī mithyātva-anantānubandhīthī thayelā rāgādik samajavā, mithyātva vinā chāritramohanā udayano rāg na levo; kāraṇ ke aviratasamyagdraṣhṭi vagerene chāritramohanā uday sambandhī rāg chhe te gnānasahit chhe; te rāgane samyagdraṣhṭi karmodayathī thayelo rog jāṇe chhe ane tene maṭāḍavā ja ichchhe chhe; te rāg pratye tene rāg nathī. vaḷī samyagdraṣhṭine rāgano leshamātra sadbhāv nathī em kahyun chhe tenun kāraṇ ā pramāṇe chheḥ — samyagdraṣhṭine ashubh rāg to atyant gauṇ chhe ane je shubh rāg thāy chhe tene te jarāy bhalo (sāro) samajato nathī — tenā pratye leshamātra rāg karato nathī. vaḷī nishchayathī to tene rāganun svāmitva ja nathī. māṭe tene leshamātra rāg nathī.
jo koī jīv rāgane bhalo jāṇī tenā pratye leshamātra rāg kare to — bhale te sarva shāstro bhaṇī chūkyo hoy, muni hoy, vyavahārachāritra paṇ pāḷato hoy topaṇ — em samajavun ke teṇe potānā ātmānun paramārthasvarūp nathī jāṇyun, karmodayajanit rāgane ja sāro mānyo chhe ane tenāthī ja potāno mokṣha mānyo chhe. ā rīte potānā ane paranā paramārtha svarūpane nahi jāṇato hovāthī jīv-ajīvanā paramārtha svarūpane jāṇato nathī. ane jyān jīv ane ajīv — be padārthone ja jāṇato nathī tyān samyagdraṣhṭi kevo? māṭe rāgī jīv samyagdraṣhṭi hoī shake nahi.
Page 317 of 642
PDF/HTML Page 348 of 673
single page version
सुप्ता यस्मिन्नपदमपदं तद्विबुध्यध्वमन्धाः ।
शुद्धः शुद्धः स्वरसभरतः स्थायिभावत्वमेति ।।१३८।।
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chhe, je kāvya dvārā āchāryadev anādithī rāgādikane potānun pad jāṇī sūtelān rāgī prāṇīone upadesh kare chheḥ —
shlokārthaḥ — (shrī guru sansārī bhavya jīvone sambodhe chhe keḥ) [ अन्धाः ] he andh prāṇīo! [ आसंसारात् ] anādi sansārathī māṇḍīne [ प्रतिपदम् ] paryāye paryāye [ अमी रागिणः ] ā rāgī jīvo [ नित्यमत्ताः ] sadāy matta vartatā thakā [ यस्मिन् सुप्ताः ] je padamān sūtā chhe — ūṅghe chhe [ तत् ] te pad arthāt sthān [ अपदम् अपदं ] apad chhe — apad chhe, (tamārun sthān nathī,) [ विबुध्यध्वम् ] em tame samajo. (be vār kahevāthī ati karuṇābhāv sūchit thāy chhe.) [ इतः एत एत ] ā taraph āvo — ā taraph āvo, (ahīn nivās karo,) [ पदम् इदम् इदं ] tamārun pad ā chhe — ā chhe [ यत्र ] jyān [ शुद्धः शुद्धः चैतन्यधातुः ] shuddha-shuddha chaitanyadhātu [ स्व- रस-भरतः ] nij rasanī atishayatāne līdhe [ स्थायिभावत्वम् एति ] sthāyībhāvapaṇāne prāpta chhe arthāt sthir chhe — avināshī chhe. (ahīn ‘shuddha’ shabda be vār kahyo chhe te dravya ane bhāv bannenī shuddhatā sūchave chhe. sarva anyadravyothī judo hovāne līdhe ātmā dravye shuddha chhe ane paranā nimitte thatā potānā bhāvothī rahit hovāne līdhe bhāve shuddha chhe.)
bhāvārthaḥ — jem koī mahān puruṣh madya pīne malin jagyāmān sūto hoy tene koī āvīne jagāḍe — sambodhan kare ke ‘‘tārī sūvānī jagyā ā nathī; tārī jagyā to shuddha suvarṇamay dhātunī banelī chhe, anya kudhātunā bheḷathī rahit shuddha chhe ane ati majabūt chhe; māṭe hun tane batāvun chhun tyān āv, tyān shayan ādi karī ānandit thā’’; tevī rīte ā prāṇīo anādi sansārathī māṇḍīne rāgādikane bhalā jāṇī, temane ja potāno svabhāv jāṇī, temān ja nishchint sūtān chhe — sthit chhe, temane shrī guru karuṇāpūrvak sambodhe chhe — jagāḍe chhe — sāvadhān kare chhe ke ‘‘he andh prāṇīo! tame je padamān sūtān chho te tamārun pad nathī; tamārun pad to shuddha chaitanyadhātumay chhe, bahāramān anya dravyonā bheḷ vinānun tem ja antaraṅgamān vikār vinānun shuddha chhe ane sthāyī chhe; te padane prāpta thāo — shuddha chaitanyarūp potānā bhāvano āshray karo’’. 138.
Page 318 of 642
PDF/HTML Page 349 of 673
single page version
इह खलु भगवत्यात्मनि बहूनां द्रव्यभावानां मध्ये ये किल अतत्स्वभावेनोपलभ्यमानाः, अनियतत्वावस्थाः, अनेके, क्षणिकाः, व्यभिचारिणो भावाः, ते सर्वेऽपि स्वयमस्थायित्वेन स्थातुः स्थानं भवितुमशक्यत्वात् अपदभूताः । यस्तु तत्स्वभावेनोपलभ्यमानः, नियतत्वावस्थः, एकः, नित्यः, अव्यभिचारी भावः, स एक एव स्वयं स्थायित्वेन स्थातुः स्थानं भवितुं शक्यत्वात् पदभूतः ।
have pūchhe chhe ke (he gurudev!) te pad kayun chhe? (te tame batāvo). te prashnano uttar kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [ आत्मनि ] ātmāmān [ अपदानि ] apadabhūt [ द्रव्यभावान् ] dravya-bhāvone [ मुक्त्वा ] chhoḍīne [ नियतम् ] nishchit, [ स्थिरम् ] sthir, [ एकम् ] ek [ इमं ] ā (pratyakṣha anubhavagochar) [ भावम् ] bhāvane — [ स्वभावेन उपलभ्यमानं ] ke je (ātmānā) svabhāvarūpe anubhavāy chhe tene — [ तथा ] (he bhavya!) jevo chhe tevo [ गृहाण ] grahaṇ kar. (te tārun pad chhe.)
ṭīkāḥ — kharekhar ā bhagavān ātmāmān bahu dravya-bhāvo madhye ( – dravyabhāvarūp ghaṇā bhāvo madhye), je atatsvabhāve anubhavātā (arthāt ātmānā svabhāvarūpe nahi parantu parasvabhāvarūpe anubhavātā), aniyat avasthāvāḷā, anek, kṣhaṇik, vyabhichārī bhāvo chhe, te badhāy pote asthāyī hovāne līdhe sthātānun sthān arthāt rahenāranun raheṭhāṇ nahi thaī shakavā yogya hovāthī apadabhūt chhe; ane je tatsvabhāve (arthāt ātmānā svabhāvarūpe) anubhavāto, niyat avasthāvāḷo, ek, nitya, avyabhichārī bhāv (chaitanyamātra gnānabhāv) chhe, te ek ja pote sthāyī hovāne līdhe sthātānun sthān arthāt rahenāranun raheṭhāṇ thaī shakavā yogya hovāthī padabhūt chhe. tethī samasta asthāyī bhāvone chhoḍī, je sthāyībhāvarūp chhe evun paramārtharasapaṇe
Page 319 of 642
PDF/HTML Page 350 of 673
single page version
ततः सर्वानेवास्थायिभावान् मुक्त्वा स्थायिभावभूतं परमार्थरसतया स्वदमानं ज्ञानमेकमेवेदं स्वाद्यम् ।
स्वादं द्वन्द्वमयं विधातुमसहः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन् ।
सामान्यं कलयन् किलैष सकलं ज्ञानं नयत्येकताम् ।।१४०।।
svādamān āvatun ā gnān ek ja āsvādavāyogya chhe.
bhāvārthaḥ — pūrve varṇādik guṇasthānaparyant bhāvo kahyā hatā te badhāy, ātmāmān aniyat, anek, kṣhaṇik, vyabhichārī bhāvo chhe. ātmā sthāyī chhe ( – sadā vidyamān chhe) ane te badhā bhāvo asthāyī chhe ( – nitya ṭakatā nathī), tethī teo ātmānun sthān – raheṭhāṇ – thaī shakatā nathī arthāt teo ātmānun pad nathī. je ā svasamvedanarūp gnān chhe te niyat chhe, ek chhe, nitya chhe, avyabhichārī chhe. ātmā sthāyī chhe ane ā gnān paṇ sthāyī bhāv chhe tethī te ātmānun pad chhe. te ek ja gnānīo vaḍe āsvād levā yogya chhe.
have ā arthano kaḷasharūp shlok kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [ तत् एकम् एव हि पदम् स्वाद्यं ] te ek ja pad āsvādavāyogya chhe [ विपदाम् अपदं ] ke je vipattionun apad chhe (arthāt jemān āpadāo sthān pāmī shakatī nathī) ane [ यत्पुरः ] jenī āgaḷ [ अन्यानि पदानि ] anya (sarva) pado [ अपदानि एव भासन्ते ] apad ja bhāse chhe.
bhāvārthaḥ — ek gnān ja ātmānun pad chhe. temān koī paṇ āpadā praveshī shakatī nathī ane tenī āgaḷ anya sarva pado apadasvarūp bhāse chhe (kāraṇ ke teo ākuḷatāmay chhe — āpattirūp chhe). 139.
vaḷī kahe chhe ke ātmā gnānano anubhav kare chhe tyāre ām kare chheḥ —
shlokārthaḥ — [ एक-ज्ञायकभाव-निर्भर-महास्वादं समासादयन् ] ek gnāyakabhāvathī bharelā mahāsvādane leto, (e rīte gnānamān ja ekāgra thatān bījo svād āvato nathī māṭe) [ द्वन्द्वमयं
Page 320 of 642
PDF/HTML Page 351 of 673
single page version
स्वादं विधातुम् असहः ] dvandvamay svādane levā asamartha (arthāt varṇādik, rāgādik tathā kṣhāyopashamik gnānanā bhedono svād levāne asamartha ), [ आत्म-अनुभव-अनुभाव-विवशः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन् ] ātmānā anubhavanā – svādanā prabhāvane ādhīn thayo hovāthī nij vastuvr̥uttine (ātmānī shuddhapariṇatine) jāṇato – āsvādato ( arthāt ātmānā advitīy svādanā anubhavanamānthī bahār nahi āvato) [ एषः आत्मा ] ā ātmā [ विशेष-उदयं भ्रश्यत् ] gnānanā visheṣhonā udayane gauṇ karato, [ सामान्यं कलयन् किल ] sāmānyamātra gnānane abhyāsato, [ सकलं ज्ञानं ] sakaḷ gnānane [ एकताम् नयति ] ekapaṇāmān lāve chhe — ekarūpe prāpta kare chhe.
bhāvārthaḥ — ā ek svarūpagnānanā rasīlā svād āgaḷ anya ras phikkā chhe. vaḷī svarūpagnānane anubhavatān sarva bhedabhāvo maṭī jāy chhe. gnānanā visheṣho gneyanā nimitte thāy chhe. jyāre gnānasāmānyano svād levāmān āve tyāre gnānanā sarva bhedo paṇ gauṇ thaī jāy chhe, ek gnān ja gneyarūp thāy chhe.
ahīn prashna thāy chhe ke chhadmasthane pūrṇarūp kevaḷagnānano svād kaī rīte āve? ā prashnano uttar pahelān shuddhanayanun kathan karatān devāī gayo chhe ke shuddhanay ātmānun shuddha pūrṇa svarūp jaṇāvato hovāthī shuddhanay dvārā pūrṇarūp kevaḷagnānano parokṣha svād āve chhe. 140.
have, ‘karmanā kṣhayopashamanā nimitte gnānamān bhed hovā chhatān tenun svarūp vichāravāmān āve to gnān ek ja chhe ane te gnān ja mokṣhano upāy chhe’ evā arthanī gāthā kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [ आभिनिबोधिकश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलं च ] matignān, shrutagnān, avadhignān, manaḥparyayagnān ane kevaḷagnān — [ तत् ] te [ एकम् एव ] ek ja [ पदम् भवति ] pad chhe (kāraṇ ke gnānanā sarva bhedo gnān ja chhe); [ सः एषः परमार्थः ] te ā paramārtha chhe ( – shuddhanayanā
Page 321 of 642
PDF/HTML Page 352 of 673
single page version
आत्मा किल परमार्थः, तत्तु ज्ञानम्; आत्मा च एक एव पदार्थः, ततो ज्ञानमप्येकमेव
पदं; यदेतत्तु ज्ञानं नामैकं पदं स एष परमार्थः साक्षान्मोक्षोपायः । न चाभिनिबोधिकादयो भेदा
इदमेकं पदमिह भिन्दन्ति, किन्तु तेऽपीदमेवैकं पदमभिनन्दन्ति । तथाहि — यथात्र
सवितुर्घनपटलावगुण्ठितस्य तद्विघटनानुसारेण प्राकटयमासादयतः प्रकाशनातिशयभेदा न तस्य प्रकाशस्वभावं भिन्दन्ति, तथा आत्मनः कर्मपटलोदयावगुण्ठितस्य तद्विघटनानुसारेण प्राकटयमासादयतो ज्ञानातिशयभेदा न तस्य ज्ञानस्वभावं भिन्द्युः, किन्तु प्रत्युत तमभिनन्देयुः । ततो निरस्तसमस्तभेदमात्मस्वभावभूतं ज्ञानमेवैकमालम्ब्यम् । तदालम्बनादेव भवति पदप्राप्तिः,
नश्यति भ्रान्तिः, भवत्यात्मलाभः, सिध्यत्यनात्मपरिहारः, न कर्म मूर्छति, न रागद्वेषमोहा उत्प्लवन्ते, न पुनः कर्म आस्रवति, न पुनः कर्म बध्यते, प्राग्बद्धं कर्म उपभुक्तं निर्जीर्यते,
viṣhayabhūt gnānasāmānya ja ā paramārtha chhe – ) [ यं लब्ध्वा ] ke jene pāmīne [ निर्वृतिं याति ] ātmā nirvāṇane prāpta thāy chhe.
ṭīkāḥ — ātmā kharekhar paramārtha ( param padārtha ) chhe ane te (ātmā) gnān chhe; vaḷī ātmā ek ja padārtha chhe; tethī gnān paṇ ek ja pad chhe. je ā gnān nāmanun ek pad chhe te ā paramārthasvarūp sākṣhāt mokṣha-upāy chhe. ahīn, matignān ādi (gnānanā) bhedo ā ek padane bhedatā nathī parantu teo paṇ ā ja ek padane abhinande chhe ( – ṭeko āpe chhe). te draṣhṭāntathī samajāvavāmān āve chhe ḥ — jevī rīte ā jagatamān vādaḷānnā paṭalathī ḍhaṅkāyelo sūrya ke je vādaḷānnā *vighaṭan anusāre pragaṭapaṇun pāme chhe, tenā (arthāt sūryanā) prakāshananī (prakāshavānī) hīnādhikatārūp bhedo tenā (sāmānya) prakāshasvabhāvane bhedatā nathī, tevī rīte karmapaṭalanā udayathī ḍhaṅkāyelo ātmā ke je karmanā vighaṭan (kṣhayopasham) anusāre pragaṭapaṇun pāme chhe, tenā gnānanī hīnādhikatārūp bhedo tenā (sāmānya) gnānasvabhāvane bhedatā nathī parantu ūlaṭā tene abhinande chhe. māṭe jemān samasta bhed dūr thayā chhe evā ātmasvabhāvabhūt gnānanun ja ekanun ālamban karavun. tenā ālambanathī ja (nij) padanī prāpti thāy chhe, bhrāntino nāsh thāy chhe, ātmāno lābh thāy chhe, anātmāno parihār siddha thāy chhe, (em thavāthī) karma jorāvar thaī shakatun nathī, rāgadveṣhamoh utpanna thatā nathī, (rāgadveṣhamoh vinā) pharī karma āsravatun nathī, (āsrav vinā) pharī karma bandhātun nathī, pūrve bandhāyelun karma bhogavāyun thakun nirjarī jāy chhe, samasta karmano abhāv thavāthī sākṣhāt mokṣha
* vighaṭan = chhūṭun paḍavun te; vikharāī javun te; nāsh.
Page 322 of 642
PDF/HTML Page 353 of 673
single page version
कृत्स्नकर्माभावात् साक्षान्मोक्षो भवति ।
निष्पीताखिलभावमण्डलरसप्राग्भारमत्ता इव ।
वल्गत्युत्कलिकाभिरद्भुतनिधिश्चैतन्यरत्नाकरः ।।१४१।।
किञ्च — thāy chhe. (āvun gnānanā ālambananun māhātmya chhe.)
bhāvārthaḥ — karmanā kṣhayopasham anusār gnānamān je bhedo thayā chhe te kāī gnānasāmānyane agnānarūp nathī karatā, ūlaṭā gnānane pragaṭ kare chhe; māṭe bhedone gauṇ karī, ek gnānasāmānyanun ālamban laī ātmānun dhyān dharavun; tenāthī sarva siddhi thāy chhe.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [ निष्पीत-अखिल-भाव-मण्डल-रस-प्राग्भार-मत्ताः इव ] pī javāmān āvelo je samasta padārthonā samūharūpī ras tenī atishayatāthī jāṇe ke matta thaī gaī hoy evī [ यस्य इमाः अच्छ-अच्छाः संवेदनव्यक्तयः ] jenī ā nirmaḷathī paṇ nirmaḷ samvedanavyaktio ( – gnānaparyāyo, anubhavamān āvatā gnānanā bhedo) [ यद् स्वयम् उच्छलन्ति ] āpoāp ūchhaḷe chhe, [ सः एषः भगवान् अद्भुतनिधिः चैतन्यरत्नाकरः ] te ā bhagavān adbhut nidhivāḷo chaitanyaratnākar, [ अभिन्नरसः ] gnānaparyāyorūpī taraṅgo sāthe jeno ras abhinna chhe evo, [ एकः अपि अनेकीभवन् ] ek hovā chhatān anek thato, [ उत्कलिकाभिः ] gnānaparyāyorūpī taraṅgo vaḍe [ वल्गति ] dolāyamān thāy chhe — ūchhaḷe chhe.
bhāvārthaḥ — jem ghaṇān ratnovāḷo samudra ek jaḷathī ja bharelo chhe ane temān nānā moṭā anek taraṅgo ūchhaḷe chhe te ek jaḷarūp ja chhe, tem ghaṇā guṇono bhaṇḍār ā gnānasamudra ātmā ek gnānajaḷathī ja bharelo chhe ane karmanā nimittathī gnānanā anek bhedo – vyaktio āpoāp pragaṭ thāy chhe te vyaktio ek gnānarūp ja jāṇavī, khaṇḍakhaṇḍarūpe na anubhavavī. 141.
have vaḷī visheṣh kahe chheḥ —
Page 323 of 642
PDF/HTML Page 354 of 673
single page version
क्लिश्यन्तां च परे महाव्रततपोभारेण भग्नाश्चिरम् ।
ज्ञानं ज्ञानगुणं विना कथमपि प्राप्तुं क्षमन्ते न हि ।।१४२।।
shlokārthaḥ — [ दुष्करतरैः ] koī jīvo to ati duṣhkar (mahā duḥkhe karī shakāy evān) ane [ मोक्ष-उन्मुखैः ] mokṣhathī parāṅmukh evān [ कर्मभिः ] karmo vaḍe [ स्वयमेव ] svayamev (arthāt jināgnā vinā) [ क्लिश्यन्तां ] klesh pāme to pāmo [ च ] ane [ परे ] bījā koī jīvo [ महाव्रत-तपः-भारेण ] (mokṣhanī sammukh arthāt kathañchit jināgnāmān kahelān) mahāvrat ane tapanā bhārathī [ चिरम् ] ghaṇā vakhat sudhī [ भग्नाः ] bhagna thayā thakā ( – tūṭī maratā thakā) [ क्लिश्यन्तां ] klesh pāme to pāmo; (parantu) [ साक्षात् मोक्षः ] je sākṣhāt mokṣhasvarūp chhe, [ निरामयपदं ] nirāmay (rogādi samasta klesh vinānun) pad chhe ane [ स्वयं संवेद्यमानं ] svayam samvedyamān chhe (arthāt potānī meḷe pote vedavāmān āve chhe) evun [ इदं ज्ञानं ] ā gnān to [ ज्ञानगुणं विना ] gnānaguṇ vinā [ कथम् अपि ] koī paṇ rīte [ प्राप्तुं न हि क्षमन्ते ] teo prāpta karī shakatā ja nathī.
bhāvārthaḥ — gnān chhe te sākṣhāt mokṣha chhe; te gnānathī ja maḷe chhe, anya koī kriyākāṇḍathī tenī prāpti thatī nathī. 142.
have ā ja upadesh gāthāmān kare chheḥ —
gāthārthaḥ — [ ज्ञानगुणेन विहीनाः ] gnānaguṇathī rahit [ बहवः अपि ] ghaṇāy loko (ghaṇā prakāranān karma karavā chhatān) [ एतत् पदं तु ] ā gnānasvarūp padane [ न लभन्ते ] pāmatā nathī;
Page 324 of 642
PDF/HTML Page 355 of 673
single page version
यतो हि सकलेनापि कर्मणा, कर्मणि ज्ञानस्याप्रकाशनात्, ज्ञानस्यानुपलम्भः । केवलेन ज्ञानेनैव, ज्ञान एव ज्ञानस्य प्रकाशनात्, ज्ञानस्योपलम्भः । ततो बहवोऽपि बहुनापि कर्मणा ज्ञानशून्या नेदमुपलभन्ते, इदमनुपलभमानाश्च कर्मभिर्न मुच्यन्ते । ततः कर्ममोक्षार्थिना केवलज्ञानावष्टम्भेन नियतमेवेदमेकं पदमुपलम्भनीयम् ।
सहजबोधकलासुलभं किल ।
कलयितुं यततां सततं जगत् ।।१४३।।
[ तद् ] māṭe he bhavya! [ यदि ] jo tun [ कर्मपरिमोक्षम् ] karmathī sarvathā mukta thavā [ इच्छसि ] ichchhato ho to [ नियतम् एतत् ] niyat evā āne (gnānane) [ गृहाण ] grahaṇ kar.
ṭīkāḥ — karmamān (karmakāṇḍamān) gnānanun prakāshavun nahi hovāthī saghaḷāny karmathī gnānanī prāpti thatī nathī; gnānamān ja gnānanun prakāshavun hovāthī kevaḷ (ek) gnānathī ja gnānanī prāpti thāy chhe. māṭe gnānashūnya ghaṇāy jīvo, puṣhkaḷ (ghaṇā prakāranān) karma karavāthī paṇ ā gnānapadane pāmatā nathī ane ā padane nahi pāmatā thakā teo karmothī mukta thatā nathī; māṭe karmathī mukta thavā ichchhanāre kevaḷ (ek) gnānanā ālambanathī, niyat ja evun ā ek pad prāpta karavāyogya chhe.
bhāvārthaḥ — gnānathī ja mokṣha thāy chhe, karmathī nahi; māṭe mokṣhārthīe gnānanun ja dhyān karavun em upadesh chhe.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [ इदं पदम् ] ā (gnānasvarūp) pad [ ननु कर्मदुरासदं ] karmathī kharekhar 1durāsad chhe ane [ सहज-बोध-कला-सुलभं किल ] sahaj gnānanī kaḷā vaḍe kharekhar sulabh chhe; [ ततः ] māṭe [ निज-बोध-कला-बलात् ] nijagnānanī kaḷānā baḷathī [ इदं कलयितुं ] ā padane 2abhyāsavāne [ जगत् सततं यततां ] jagat satat prayatna karo.
bhāvārthaḥ — sarva karmane chhoḍāvīne gnānakaḷānā baḷ vaḍe ja gnānano abhyās karavāno
1. durāsad = duṣhprāpya; aprāpya; na jītī shakāy evun.
2. ahīn ‘abhyāsavāne’ evā arthane badale ‘anubhavavāne’, ‘prāpta karavāne’ em artha paṇ thāy chhe.
Page 325 of 642
PDF/HTML Page 356 of 673
single page version
एतावानेव सत्य आत्मा यावदेतज्ज्ञानमिति निश्चित्य ज्ञानमात्र एव नित्यमेव रतिमुपैहि ।
एतावत्येव सत्याशीः यावदेतज्ज्ञानमिति निश्चित्य ज्ञानमात्रेणैव नित्यमेव सन्तोषमुपैहि । एतावदेव
सत्यमनुभवनीयं यावदेतज्ज्ञानमिति निश्चित्य ज्ञानमात्रेणैव नित्यमेव तृप्तिमुपैहि । अथैवं तव
नित्यमेवात्मरतस्य, आत्मसन्तुष्टस्य, आत्मतृप्तस्य च वाचामगोचरं सौख्यं भविष्यति । तत्तु तत्क्षण
āchāryadeve upadesh karyo chhe. gnānanī ‘kaḷā’ kahevāthī em sūchan thāy chhe keḥ — jyān sudhī pūrṇa kaḷā (kevaḷagnān) pragaṭ na thāy tyān sudhī gnān hīnakaḷāsvarūp — matignānādirūp chhe; gnānanī te kaḷānā ālamban vaḍe gnānano abhyās karavāthī kevaḷagnān arthāt pūrṇa kaḷā pragaṭe chhe. 143.
havenī gāthāmān ā ja upadesh visheṣh kare chheḥ —
gāthārthaḥ — (he bhavya prāṇī!) tun [ एतस्मिन् ] āmān ( – gnānamān) [ नित्यं ] nitya [ रतः ] rat arthāt prītivāḷo thā, [ एतस्मिन् ] āmān [ नित्यं ] nitya [ सन्तुष्टः भव ] santuṣhṭa thā ane [ एतेन ] ānāthī [ तृप्तः भव ] tr̥upta thā; (ām karavāthī) [ तव ] tane [ उत्तमं सौख्यम् ] uttam sukh [ भविष्यति ] thashe.
ṭīkāḥ — (he bhavya!) eṭalo ja satya ( – paramārthasvarūp) ātmā chhe jeṭalun ā gnān chhe — em nishchay karīne gnānamātramān ja sadāy rati ( – prīti, ruchi) pām; eṭalun ja satya kalyāṇ chhe jeṭalun ā gnān chhe — em nishchay karīne gnānamātrathī ja sadāy santoṣh pām; eṭalun ja satya anubhavanīy (anubhav karavāyogya) chhe jeṭalun ā gnān chhe — em nishchay karīne gnānamātrathī ja sadāy tr̥upti pām. em sadāy ātmāmān rat, ātmāthī santuṣhṭa ane ātmāthī
Page 326 of 642
PDF/HTML Page 357 of 673
single page version
एव त्वमेव स्वयमेव द्रक्ष्यसि, “मा अन्यान् प्राक्षीः ।
श्चिन्मात्रचिन्तामणिरेष यस्मात् ।
ज्ञानी किमन्यस्य परिग्रहेण ।।१४४।।
कुतो ज्ञानी परं न परिगृह्णातीति चेत् — tr̥upta evā tane vachanathī agochar evun sukh thashe; ane te sukh te kṣhaṇe ja tun ja svayamev dekhashe, *bījāone na pūchh. (te sukh potāne ja anubhavagochar chhe, bījāne shā māṭe pūchhavun paḍe?)
bhāvārthaḥ — gnānamātra ātmāmān līn thavun, tenāthī ja santuṣhṭa thavun ane tenāthī ja tr̥upta thavun — e param dhyān chhe. tenāthī vartamān ānand anubhavāy chhe ane thoḍā ja kāḷamān gnānānandasvarūp kevaḷagnānanī prāpti thāy chhe. āvun karanār puruṣh ja te sukhane jāṇe chhe, bījāno emān pravesh nathī.
have gnānānubhavanā mahimānun ane āgaḷanī gāthānī sūchanānun kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [ यस्मात् ] kāraṇ ke [ एषः ] ā (gnānī) [ स्वयम् एव ] pote ja [ अचिन्त्यशक्तिः देवः ] achintya shaktivāḷo dev chhe ane [ चिन्मात्र-चिन्तामणिः ] chinmātra chintāmaṇi chhe (arthāt chaitanyarūp chintāmaṇi ratna chhe), māṭe [ सर्व-अर्थ-सिद्ध-आत्मतया ] jenā sarva artha (prayojan) siddha chhe evā svarūpe hovāthī [ ज्ञानी ] gnānī [ अन्यस्य परिग्रहेण ] anyanā parigrahathī [ किम् विधत्ते ] shun kare? (kāī ja karavānun nathī.)
bhāvārthaḥ — ā gnānamūrti ātmā pote ja anant shaktino dhārak dev chhe ane pote ja chaitanyarūpī chintāmaṇi hovāthī vāñchhit kāryanī siddhi karanāro chhe; māṭe gnānīne sarva prayojan siddha hovāthī tene anya parigrahanun sevan karavāthī shun sādhya chhe? arthāt kāī ja sādhya nathī. ām nishchayanayano upadesh chhe. 144.
have pūchhe chhe ke gnānī parane kem grahato nathī? teno uttar kahe chheḥ —
*मा अन्यान् प्राक्षीः (bījāone na pūchh) no pāṭhāntar — माऽतिप्राक्षीः (atiprashno na kar)
Page 327 of 642
PDF/HTML Page 358 of 673
single page version
यतो हि ज्ञानी, यो हि यस्य स्वो भावः स तस्य स्वः स तस्य स्वामी इति खरतरतत्त्वद्रष्टयवष्टम्भात्, आत्मानमात्मनः परिग्रहं तु नियमेन विजानाति, ततो न ममेदं स्वं, नाहमस्य स्वामी इति परद्रव्यं न परिगृह्णाति ।
gāthārthaḥ — [ आत्मानम् तु ] potānā ātmāne ja [ नियतं ] niyamathī [ आत्मनः परिग्रहं ] potāno parigrah [ विजानन् ] jāṇato thako [ कः नाम बुधः ] kayo gnānī [ भणेत् ] em kahe ke [ इदं परद्रव्यं ] ā paradravya [ मम द्रव्यम् ] mārun dravya [ भवति ] chhe?
ṭīkāḥ — je jeno svabhāv chhe te tenun ‘1sva’ chhe ane te teno (sva bhāvano) svāmī chhe — em sūkṣhma tīkṣhṇa tattvadraṣhṭinā ālambanathī gnānī (potānā) ātmāne ja ātmāno parigrah niyamathī jāṇe chhe, tethī ‘‘ā mārun ‘sva’ nathī, hun āno svāmī nathī’’ em jāṇato thako paradravyane parigrahato nathī (arthāt paradravyane potāno parigrah karato nathī).
bhāvārthaḥ — lokamān evī rīt chhe ke samajadār ḍāhyo māṇas paranī vastune potānī jāṇato nathī, tene grahaṇ karato nathī. tevī ja rīte paramārthagnānī potānā svabhāvane ja potānun dhan jāṇe chhe, paranā bhāvane potāno jāṇato nathī, tene grahaṇ karato nathī. ā rīte gnānī paranun grahaṇ – sevan karato nathī.
‘‘māṭe hun paṇ paradravyane nahi parigrahun’’ em have (mokṣhābhilāṣhī jīv) kahe chheḥ —
1. sva = dhan; milakat; mālikīnī chīj.
Page 328 of 642
PDF/HTML Page 359 of 673
single page version
यदि परद्रव्यमजीवमहं परिगृह्णीयां तदावश्यमेवाजीवो ममासौ स्वः स्यात्, अहमप्य- वश्यमेवाजीवस्यामुष्य स्वामी स्याम् । अजीवस्य तु यः स्वामी, स किलाजीव एव । एवमवशेनापि ममाजीवत्वमापद्येत । मम तु एको ज्ञायक एव भावः यः स्वः, अस्यैवाहं स्वामी; ततो मा भून्ममाजीवत्वं, ज्ञातैवाहं भविष्यामि, न परद्रव्यं परिगृह्णामि ।
gāthārthaḥ — [ यदि ] jo [ परिग्रहः ] paradravya-parigrah [ मम ] māro hoy [ ततः ] to [ अहम् ] hun [ अजीवतां तु ] ajīvapaṇāne [ गच्छेयम् ] pāmun. [ यस्मात् ] kāraṇ ke [ अहं ] hun to [ ज्ञाता एव ] gnātā ja chhun [ तस्मात् ] tethī [ परिग्रहः ] (paradravyarūp) parigrah [ मम न ] māro nathī.
ṭīkāḥ — jo ajīv paradravyane hun parigrahun to avashyamev te ajīv mārun ‘sva’ thāy, hun paṇ avashyamev te ajīvano svāmī thāun; ane ajīvano je svāmī te kharekhar ajīv ja hoy. e rīte avashe (lāchārīthī) paṇ mane ajīvapaṇun āvī paḍe. mārun to ek gnāyak bhāv ja je ‘sva’ chhe, teno ja hun svāmī chhun; māṭe mane ajīvapaṇun na ho, hun to gnātā ja rahīsh, paradravyane nahi parigrahun.
bhāvārthaḥ — nishchayanayathī e siddhānt chhe ke jīvano bhāv jīv ja chhe, tenī sāthe jīvane sva-svāmī sambandh chhe; ane ajīvano bhāv ajīv ja chhe, tenī sāthe ajīvane sva- svāmī sambandh chhe. jo jīvane ajīvano parigrah mānavāmān āve to jīv ajīvapaṇāne pāme; māṭe jīvane ajīvano parigrah paramārthe mānavo te mithyābuddhi chhe. gnānīne evī mithyābuddhi hoy nahi. gnānī to em māne chhe ke paradravya māro parigrah nathī, hun to gnātā chhun.
‘vaḷī ā (nīche pramāṇe) māro nishchay chhe’ em have kahe chheḥ —
Page 329 of 642
PDF/HTML Page 360 of 673
single page version
छिद्यतां वा, भिद्यतां वा, नीयतां वा, विप्रलयं यातु वा, यतस्ततो गच्छतु वा, तथापि न परद्रव्यं परिगृह्णामि; यतो न परद्रव्यं मम स्वं, नाहं परद्रव्यस्य स्वामी, परद्रव्यमेव परद्रव्यस्य स्वं, परद्रव्यमेव परद्रव्यस्य स्वामी, अहमेव मम स्वं, अहमेव मम स्वामी इति जानामि ।
सामान्यतः स्वपरयोरविवेकहेतुम् ।
भूयस्तमेव परिहर्तुमयं प्रवृत्तः ।।१४५।।
gāthārthaḥ — [ छिद्यतां वा ] chhedāī jāo, [ भिद्यतां वा ] athavā bhedāī jāo, [ नीयतां वा ] athavā koī laī jāo, [ अथवा विप्रलयम् यातु ] athavā naṣhṭa thaī jāo, [ यस्मात् तस्मात् गच्छतु ] athavā to game te rīte jāo, [ तथापि ] topaṇ [ खलु ] kharekhar [ परिग्रहः ] parigrah [ मम न ] māro nathī.
ṭīkāḥ — paradravya chhedāo, athavā bhedāo, athavā koī tene laī jāo, athavā naṣhṭa thaī jāo, athavā game te rīte jāo, topaṇ hun paradravyane nahi parigrahun; kāraṇ ke ‘paradravya mārun sva nathī, – hun paradravyano svāmī nathī, paradravya ja paradravyanun sva chhe, – paradravya ja paradravyano svāmī chhe, hun ja mārun sva chhun, – hun ja māro svāmī chhun’ — em hun jāṇun chhun.
bhāvārthaḥ — gnānīne paradravyanā bagaḍavā-sudharavāno harṣhaviṣhād hoto nathī.
have ā arthanā kaḷasharūpe ane āgaḷanā kathananī sūchanārūpe kāvya kahe chheḥ —