Page 330 of 642
PDF/HTML Page 361 of 673
single page version

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य

*shlokārthaḥ — [ इत्थं ] ā rīte [ समस्तम् एव परिग्रहम् ] samasta parigrahane [ सामान्यतः ] sāmānyataḥ [ अपास्य ] chhoḍīne [ अधुना ] have [ स्वपरयोः अविवेकहेतुम् अज्ञानम् उज्झितुमनाः अयं ] sva-paranā avivekanā kāraṇarūp agnānane chhoḍavānun jenun man chhe evo ā [ भूयः ] pharīne [ तम् एव ] tene ja ( – parigrahane ja – ) [ विशेषात् ] visheṣhataḥ [ परिहर्तुम् ] chhoḍavāne [ प्रवृत्तः ] pravr̥utta thayo chhe.

bhāvārthaḥ — svaparane ekarūp jāṇavānun kāraṇ agnān chhe. te agnānane samastapaṇe chhoḍavā ichchhatā jīve pratham to parigrahano sāmānyataḥ tyāg karyo ane have (havenī gāthāomān) te parigrahane visheṣhataḥ (judān judān nām laīne) chhoḍe chhe. 145.

gnānīne dharmano (puṇyano) parigrah nathī em pratham kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahī [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnānī [ धर्मम् ] dharmane (puṇyane) [ न इच्छति ] ichchhato nathī, [ तेन ] tethī [ सः ] te [ धर्मस्य ] dharmano [ अपरिग्रहः तु ] parigrahī nathī, [ ज्ञायकः ] (dharmano) gnāyak ja [ भवति ] chhe.

ṭīkāḥ — ichchhā parigrah chhe. tene parigrah nathī — jene ichchhā nathī. ichchhā to agnānamay bhāv chhe ane agnānamay bhāv gnānīne hoto nathī, gnānīne gnānamay ja bhāv

* ā kaḷashano artha ā pramāṇe paṇ thāy chheḥ — [ इत्थं ] ā rīte [ स्वपरयोः अविवेकहेतुम् समस्तम् एव परिग्रहम् ] sva-paranā avivekanā kāraṇarūp samasta parigrahane [ सामान्यतः ] sāmānyataḥ [ अपास्य ] chhoḍīne [ अधुना ] have, [ अज्ञानम् उज्झितुमनाः अयं ] agnānane chhoḍavānun jenun man chhe evo ā, [ भूयः ] pharīne [ तम् एव ] tene ja [ विशेषात् ] visheṣhataḥ [ परिहर्तुम् ] chhoḍavāne [ प्रवृत्तः ] pravr̥utta thayo chhe.

Page 331 of 642
PDF/HTML Page 362 of 673
single page version

भावस्य इच्छाया अभावाद्धर्मं नेच्छति । तेन ज्ञानिनो धर्मपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावाद्धर्मस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात् ।

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावादधर्मं नेच्छति । तेन ज्ञानिनोऽधर्मपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावादधर्मस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात् ।

have, gnānīne adharmano (pāpano) parigrah nathī em kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahī [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnānī [ अधर्मम् ] adharmane (pāpane) [ न इच्छति ] ichchhato nathī, [ तेन ] tethī [ सः ] te [ अधर्मस्य ] adharmano [ अपरिग्रहः ] parigrahī nathī, [ ज्ञायकः ] (adharmano) gnāyak ja [ भवति ] chhe.

ṭīkāḥ — ichchhā parigrah chhe. tene parigrah nathī — jene ichchhā nathī. ichchhā to agnānamay bhāv chhe ane agnānamay bhāv gnānīne hoto nathī, gnānīne gnānamay ja bhāv hoy chhe; tethī agnānamay bhāv je ichchhā tenā abhāvane līdhe gnānī adharmane ichchhato nathī; māṭe gnānīne adharmano parigrah nathī. gnānamay evā ek gnāyakabhāvanā sadbhāvane līdhe ā (gnānī) adharmano kevaḷ gnāyak ja chhe.

Page 332 of 642
PDF/HTML Page 363 of 673
single page version

एवमेव चाधर्मपदपरिवर्तनेन रागद्वेषक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्रचक्षु- र्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि । अनया दिशाऽन्यान्यप्यूह्यानि ।

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावादशनं नेच्छति । तेन ज्ञानिनोऽशनपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावादशनस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात् ।

e ja pramāṇe gāthāmān ‘adharma’ shabda palaṭīne tenī jagyāe rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan ane sparshan — e soḷ shabdo mūkī, soḷ gāthāsūtro vyākhyānarūp karavān ane ā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.

have, gnānīne āhārano paṇ parigrah nathī em kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahī [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnānī [ अशनम् ] ashanane (bhojanane) [ न इच्छति ] ichchhato nathī, [ तेन ] tethī [ सः ] te [ अशनस्य ] ashanano [ अपरिग्रहः तु ] parigrahī nathī, [ ज्ञायकः ] (ashanano) gnāyak ja [ भवति ] chhe.

ṭīkāḥ — ichchhā parigrah chhe. tene parigrah nathī — jene ichchhā nathī. ichchhā to agnānamay bhāv chhe ane agnānamay bhāv gnānīne hoto nathī, gnānīne gnānamay ja bhāv hoy chhe; tethī agnānamay bhāv je ichchhā tenā abhāvane līdhe gnānī ashanane ichchhato nathī; māṭe gnānīne ashanano parigrah nathī. gnānamay evā ek gnāyakabhāvanā sadbhāvane līdhe ā (gnānī) ashanano kevaḷ gnāyak ja chhe.

Page 333 of 642
PDF/HTML Page 364 of 673
single page version

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावात् पानं नेच्छति । तेन ज्ञानिनः पानपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य

bhāvārthaḥ — gnānīne āhāranī paṇ ichchhā nathī tethī gnānīne āhār karavo te paṇ parigrah nathī. ahīn prashna thāy chhe ke — āhār to muni paṇ kare chhe, temane ichchhā chhe ke nahi? ichchhā vinā āhār kem kare? tenun samādhānaḥ — ashātāvedanīy karmanā udayathī jaṭharāgnirūp kṣhudhā ūpaje chhe, vīryāntarāyanā udayathī tenī vedanā sahī shakātī nathī ane chāritramohanā udayathī āhāragrahaṇanī ichchhā utpanna thāy chhe. te ichchhāne gnānī karmanā udayanun kārya jāṇe chhe. rog samān jāṇī tene maṭāḍavā chāhe chhe. ichchhā pratye anurāgarūp ichchhā gnānīne nathī arthāt tene em ichchhā nathī ke mārī ā ichchhā sadā raho. māṭe tene agnānamay ichchhāno abhāv chhe. parajanya ichchhānun svāmīpaṇun gnānīne nathī māṭe gnānī ichchhāno paṇ gnāyak ja chhe. ā pramāṇe shuddhanayanī pradhānatāthī kathan jāṇavun.

have, gnānīne pānano (pāṇī vagere pīvāno ) paṇ parigrah nathī em kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahī [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnānī [ पानम् ] pānane [ न इच्छति ] ichchhato nathī, [ तेन ] tethī [ सः ] te [ पानस्य ] pānano [ अपरिग्रहः तु ] parigrahī nathī, [ ज्ञायकः ] (pānano) gnāyak ja [ भवति ] chhe.

ṭīkāḥ — ichchhā parigrah chhe. tene parigrah nathī — jene ichchhā nathī. ichchhā to agnānamay bhāv chhe ane agnānamay bhāv gnānīne hoto nathī, gnānīne gnānamay ja bhāv hoy chhe; tethī agnānamay bhāv je ichchhā tenā abhāvane līdhe gnānī pānane ichchhato nathī;

Page 334 of 642
PDF/HTML Page 365 of 673
single page version

ज्ञायकभावस्य भावात् केवलं पानकस्य ज्ञायक एवायं स्यात् ।

एवमादयोऽन्येऽपि बहुप्रकाराः परद्रव्यस्य ये स्वभावास्तान् सर्वानेव नेच्छति ज्ञानी, तेन ज्ञानिनः सर्वेषामपि परद्रव्यभावानां परिग्रहो नास्ति । इति सिद्धं ज्ञानिनोऽत्यन्तनिष्परिग्रहत्वम् । अथैवमयमशेषभावान्तरपरिग्रहशून्यत्वादुद्वान्तसमस्ताज्ञानः सर्वत्राप्यत्यन्तनिरालम्बो भूत्वा प्रति-

bhāvārthaḥ — āhāranī gāthānā bhāvārtha pramāṇe ahīn paṇ samajavun.

e rīte bījā paṇ anek prakāranā parajanya bhāvone gnānī ichchhato nathī em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ एवमादिकान् तु ] ityādik [ विविधान् ] anek prakāranā [ सर्वान् भावान् च ] sarva bhāvone [ ज्ञानी ] gnānī [ न इच्छति ] ichchhato nathī; [ सर्वत्र निरालम्बः तु ] sarvatra (badhāmān) nirālamb evo te [ नियतः ज्ञायकभावः ] nishchit gnāyakabhāv ja chhe.

ṭīkāḥ — ityādik bījā paṇ ghaṇā prakāranā je paradravyanā svabhāvo chhe te badhāyane gnānī ichchhato nathī tethī gnānīne samasta paradravyanā bhāvono parigrah nathī. e rīte gnānīne atyant niṣhparigrahapaṇun siddha thayun.

have e pramāṇe ā, samasta anyabhāvonā parigrahathī shūnyapaṇāne līdhe jeṇe samasta agnān vamī nākhyun chhe evo, sarvatra atyant nirālamb thaīne, niyat ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv raheto, sākṣhāt vignānaghan ātmāne anubhave chhe.

Page 335 of 642
PDF/HTML Page 366 of 673
single page version

नियतटङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावः सन् साक्षाद्विज्ञानघनमात्मानमनुभवति ।

bhāvārthaḥ — puṇya, pāp, ashan, pān vagere sarva anyabhāvono gnānīne parigrah nathī kāraṇ ke sarva parabhāvone hey jāṇe tyāre tenī prāptinī ichchhā thatī nathī.*

have āgaḷanī gāthānī sūchanārūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ पूर्वबद्ध-निज-कर्म-विपाकात् ] pūrve bandhāyelā potānā karmanā vipākane līdhe [ ज्ञानिनः यदि उपभोगः भवति तत् भवतु ] gnānīne jo upabhog hoy to ho, [ अथ च ] parantu [ रागवियोगात् ] rāganā viyogane līdhe ( – abhāvane līdhe) [ नूनम् ] kharekhar [ परिग्रहभावम् न एति ] te upabhog parigrahabhāvane pāmato nathī.

bhāvārthaḥ — pūrve bandhāyelā karmano uday āvatān upabhogasāmagrī prāpta thāy tene jo agnānamay rāgabhāve bhogavavāmān āve to te upabhog parigrahapaṇāne pāme. parantu gnānīne agnānamay rāgabhāv nathī. te jāṇe chhe ke je pūrve bāndhyun hatun te udayamān āvī gayun ane chhūṭī gayun; have hun tene bhaviṣhyamān vāñchhato nathī. ā rīte gnānīne rāgarūp ichchhā nathī tethī teno upabhog parigrahapaṇāne pāmato nathī. 146.

have, gnānīne traṇe kāḷ sambandhī parigrah nathī em kahe chheḥ —

* pratham, mokṣhābhilāṣhī sarva parigrahane chhoḍavā pravr̥utta thayo hato; teṇe ā gāthā sudhīmān samasta parigrahabhāvane chhoḍyo, e rīte samasta agnānane dūr karyun ane gnānasvarūp ātmāne anubhavyo.

Page 336 of 642
PDF/HTML Page 367 of 673
single page version

कर्मोदयोपभोगस्तावत् अतीतः प्रत्युत्पन्नोऽनागतो वा स्यात् । तत्रातीतस्तावत् अतीतत्वादेव स न परिग्रहभावं बिभर्ति । अनागतस्तु आकांक्ष्यमाण एव परिग्रहभावं बिभृयात् । प्रत्युत्पन्नस्तु स किल रागबुद्धया प्रवर्तमान एव तथा स्यात् । न च प्रत्युत्पन्नः कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनो रागबुद्धया प्रवर्तमानो दृष्टः, ज्ञानिनोऽज्ञानमयभावस्य रागबुद्धेरभावात् । वियोगबुद्धयैव केवलं प्रवर्तमानस्तु स किल न परिग्रहः स्यात् । ततः प्रत्युत्पन्नः कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनः परिग्रहो न भवेत् । अनागतस्तु स किल ज्ञानिनो नाकांक्षित एव, ज्ञानिनोऽज्ञानमय- भावस्याकांक्षाया अभावात् । ततोऽनागतोऽपि कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनः परिग्रहो न भवेत् ।

gāthārthaḥ — [ उत्पन्नोदयभोगः ] je utpanna (arthāt vartamān kāḷanā) udayano bhog [ सः ] te, [ तस्य ] gnānīne [ नित्यम् ] sadā [ वियोगबुद्धया ] viyogabuddhie hoy chhe [ च ] ane [ अनागतस्य उदयस्य ] āgāmī (arthāt bhaviṣhya kāḷanā) udayanī [ ज्ञानी ] gnānī [ कांक्षाम् ] vāñchhā [ न करोति ] karato nathī.

ṭīkāḥ — karmanā udayano upabhog traṇ prakārano hoy — atīt (gayā kāḷano), pratyutpanna (vartamān kāḷano) ane anāgat (bhaviṣhya kāḷano). temān pratham, je atīt upabhog te atītapaṇāne līdhe ja (arthāt vītī gayo hovāne līdhe ja) parigrahabhāvane dhārato nathī. anāgat upabhog jo vāñchhavāmān āvato hoy to ja parigrahabhāvane (parigrahapaṇāne) dhāre; ane je pratyutpanna upabhog te rāgabuddhie pravartato hoy to ja parigrahabhāvane dhāre.

pratyutpanna karmoday-upabhog gnānīne rāgabuddhie pravartato jovāmān āvato nathī kāraṇ ke gnānīne agnānamay bhāv je rāgabuddhi teno abhāv chhe; ane kevaḷ viyogabuddhie ja (heyabuddhie ja) pravartato te kharekhar parigrah nathī. māṭe pratyutpanna karmoday-upabhog gnānīne parigrah nathī ( – parigraharūp nathī).

je anāgat upabhog te to kharekhar gnānīne vāñchhit ja nathī (arthāt gnānīne tenī vāñchhā ja nathī) kāraṇ ke gnānīne agnānamay bhāv je vāñchhā teno abhāv chhe. māṭe anāgat karmoday-upabhog gnānīne parigrah nathī ( – parigraharūp nathī).

bhāvārthaḥ — atīt karmoday-upabhog to vītī ja gayo chhe. anāgat upabhoganī vāñchhā nathī; kāraṇ ke je karmane gnānī ahitarūp jāṇe chhe tenā āgāmī udayanā bhoganī

Page 337 of 642
PDF/HTML Page 368 of 673
single page version

ज्ञानी हि तावद् ध्रुवत्वात् स्वभावभावस्य टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावो नित्यो भवति, यौ तु वेद्यवेदकभावौ तौ तूत्पन्नप्रध्वंसित्वाद्विभावभावानां क्षणिकौ भवतः । तत्र यो भावः कांक्षमाणं वेद्यभावं वेदयते स यावद्भवति तावत्कांक्षमाणो वेद्यो भावो विनश्यति; तस्मिन् विनष्टे वेदको भावः

have pūchhe chhe ke anāgat karmoday-upabhogane gnānī kem vāñchhato nathī? teno uttar kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ यः वेदयते ] je bhāv vede chhe (arthāt vedakabhāv) ane [ वेद्यते ] je bhāv vedāy chhe (arthāt vedyabhāv) [ उभयम् ] te banne bhāvo [ समये समये ] samaye samaye [ विनश्यति ] vināsh pāme chhe — [ तद्ज्ञायकः तु ] evun jāṇanār [ ज्ञानी ] gnānī [ उभयम् अपि ] te banne bhāvone [ कदापि ] kadāpi [ न कांक्षति ] vāñchhato nathī.

ṭīkāḥ — gnānī to, svabhāvabhāvanun dhruvapaṇun hovāthī, ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāvasvarūp nitya chhe; ane je *vedya-vedak (be) bhāvo chhe teo, vibhāvabhāvonun utpanna thavāpaṇun ane vināsh thavāpaṇun hovāthī, kṣhaṇik chhe. tyān, je bhāv kāṅkṣhamāṇ (arthāt vāñchhā karanārā) evā vedyabhāvane vede chhe arthāt vedyabhāvane anubhavanār chhe te (vedakabhāv) jyān sudhīmān utpanna thāy tyān sudhīmān kāṅkṣhamāṇ (arthāt vāñchhā karanāro) vedyabhāv vināsh pāmī jāy chhe; te

* vedya = vedāvāyogya. vedak = vedanār, anubhavanār.

Page 338 of 642
PDF/HTML Page 369 of 673
single page version

किं वेदयते ? यदि कांक्षमाणवेद्यभावपृष्ठभाविनमन्यं भावं वेदयते, तदा तद्भवनात्पूर्वं स विनश्यति; कस्तं वेदयते ? यदि वेदकभावपृष्ठभावी भावोऽन्यस्तं वेदयते, तदा तद्भवनात्पूर्वं स विनश्यति; किं स वेदयते ? इति कांक्षमाणभाववेदनानवस्था । तां च विजानन् ज्ञानी न किञ्चिदेव कांक्षति ।

vināsh pāmī jatān, vedakabhāv shun vede? jo em kahevāmān āve ke kāṅkṣhamāṇ vedyabhāvanī pachhī utpanna thatā bījā vedyabhāvane vede chhe, to (tyān em chhe ke) te bījo vedyabhāv utpanna thayā pahelān ja te vedakabhāv nāsh pāmī jāy chhe; pachhī te bījā vedyabhāvane koṇ vede? jo em kahevāmān āve ke vedakabhāvanī pachhī utpanna thato bījo vedakabhāv tene vede chhe, to (tyān em chhe ke) te bījo vedakabhāv utpanna thayā pahelān ja te vedyabhāv viṇasī jāy chhe; pachhī te bījo vedakabhāv shun vede? ā rīte kāṅkṣhamāṇ bhāvanā vedananī anavasthā chhe. te anavasthāne jāṇato gnānī kāī paṇ vāñchhato nathī.

bhāvārthaḥ — vedakabhāv ane vedyabhāvane kāḷabhed chhe. jyāre vedakabhāv hoy chhe tyāre vedyabhāv hoto nathī ane jyāre vedyabhāv hoy chhe tyāre vedakabhāv hoto nathī. jyāre vedakabhāv āve chhe tyāre vedyabhāv viṇasī gayo hoy chhe; pachhī vedakabhāv kone vede? ane jyāre vedyabhāv āve chhe tyāre vedakabhāv viṇasī gayo hoy chhe; pachhī vedakabhāv vinā vedyane koṇ vede? āvī avyavasthā jāṇīne gnānī pote jāṇanār ja rahe chhe, vāñchhā karato nathī. ahīn prashna thāy chhe ke — ātmā to nitya chhe tethī te banne bhāvone vedī shake chhe; to pachhī gnānī vāñchhā kem na kare? tenun samādhānaḥ — vedya-vedak bhāvo vibhāvabhāvo chhe, svabhāvabhāv nathī, tethī teo vināshik chhe; māṭe vāñchhā karanāro evo vedyabhāv jyān āve tyān sudhīmān vedakabhāv (bhogavanāro bhāv) nāsh pāmī jāy chhe, ane bījo vedakabhāv āve tyān sudhīmān vedyabhāv nāsh pāmī jāy chhe; e rīte vāñchhit bhog to thato nathī. tethī gnānī niṣhphaḷ vāñchhā kem kare? jyān manovāñchhit vedātun nathī tyān vāñchhā karavī te agnān chhe.

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ वेद्य-वेदक-विभाव-चलत्वात् ] vedya-vedakarūp vibhāvabhāvonun chaḷapaṇun

Page 339 of 642
PDF/HTML Page 370 of 673
single page version

इह खल्वध्यवसानोदयाः कतरेऽपि संसारविषयाः, कतेरऽपि शरीरविषयाः । तत्र यतरे संसारविषयाः ततरे बन्धनिमित्ताः, यतरे शरीरविषयास्ततरे तूपभोगनिमित्ताः । यतरे बन्ध- निमित्तास्ततरे रागद्वेषमोहाद्याः, यतरे तूपभोगनिमित्तास्ततरे सुखदुःखाद्याः । अथामीषु सर्वेष्वपि ज्ञानिनो नास्ति रागः, नानाद्रव्यस्वभावत्वेन टङ्कोत्कीर्णैक ज्ञायकभावस्वभावस्य तस्य तत्प्रतिषेधात् । (asthirapaṇun) hovāthī [ खलु ] kharekhar [ कांक्षितम् एव वेद्यते न ] vāñchhit vedātun nathī; [ तेन ]

bhāvārthaḥ — anubhavagochar je vedya-vedak vibhāvo temane kāḷabhed chhe, temano meḷāp nathī (kāraṇ ke teo karmanā nimitte thatā hovāthī asthir chhe); māṭe gnānī āgāmī kāḷ sambandhī vāñchhā shā māṭe kare? 147.

e rīte gnānīne sarva upabhogo pratye vairāgya chhe em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ बन्धोपभोगनिमित्तेषु ] bandh ane upabhoganān nimitta evā [ संसारदेह- विषयेषु ] sansārasambandhī ane dehasambandhī [ अध्यवसानोदयेषु ] adhyavasānanā udayomān [ ज्ञानिनः ] gnānīne [ रागः ] rāg [ न एव उत्पद्यते ] ūpajato ja nathī.

ṭīkāḥ — ā lokamān je adhyavasānanā udayo chhe teo keṭalāk to sansārasambandhī chhe ane keṭalāk sharīrasambandhī chhe. temān, jeṭalā sansārasambandhī chhe teṭalā bandhananān nimitta chhe ane jeṭalā sharīrasambandhī chhe teṭalā upabhoganān nimitta chhe. jeṭalā bandhananān nimitta chhe teṭalā to rāgadveṣhamohādik chhe ane jeṭalā upabhoganān nimitta chhe teṭalā sukhaduḥkhādik chhe. ā badhāyamān

Page 340 of 642
PDF/HTML Page 371 of 673
single page version

gnānīne rāg nathī; kāraṇ ke teo badhāy nānā dravyonā svabhāv hovāthī, ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāv jeno svabhāv chhe evā gnānīne temano niṣhedh chhe.

bhāvārthaḥ — je adhyavasānanā udayo sansār sambandhī chhe ane bandhananān nimitta chhe teo to rāg, dveṣh, moh ityādi chhe tathā je adhyavasānanā udayo deh sambandhī chhe ane upabhoganān nimitta chhe teo sukh, duḥkh ityādi chhe. te badhāy (adhyavasānanā udayo), nānā dravyonā (arthāt pudgaladravya ane jīvadravya ke jeo sanyogarūpe chhe temanā) svabhāv chhe; gnānīno to ek gnāyakasvabhāv chhe. māṭe gnānīne temano niṣhedh chhe; tethī gnānīne temanā pratye rāg – prīti nathī. paradravya, parabhāv sansāramān bhramaṇanān kāraṇ chhe; temanā pratye prīti kare to gnānī shāno?

have ā arthanā kaḷasharūpe tathā āgaḷanā kathananī sūchanārūpe shlok kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ इह अकषायितवस्त्रे ] jem lodhar, phaṭakaḍī vagerethī je kaṣhāyit karavāmān na āvyun hoy evā vastramān [ रङ्गयुक्तिः ] raṅgano sanyog, [ अस्वीकृता ] vastra vaḍe aṅgīkār nahi karāyo thako, [ बहिः एव हि लुठति ] bahār ja loṭe chhe — andar pravesh karato nathī, [ ज्ञानिनः रागरसरिक्ततया कर्म परिग्रहभावं न हि एति ] tem gnānī rāgarūpī rasathī rahit hovāthī tene karma parigrahapaṇāne dhāratun nathī.

bhāvārthaḥ — jem lodhar, phaṭakaḍī vagere lagāḍyā vinā vastra par raṅg chaḍato nathī tem rāgabhāv vinā gnānīne karmanā udayano bhog parigrahapaṇāne pāmato nathī. 148.

pharī kahe chhe keḥ —

shlokārthaḥ — [ यतः ] kāraṇ ke [ ज्ञानवान् ] gnānī [ स्वरसतः अपि ] nij rasathī ja

Page 341 of 642
PDF/HTML Page 372 of 673
single page version

यथा खलु कनकं कर्दममध्यगतमपि कर्दमेन न लिप्यते, तदलेपस्वभावत्वात्; तथा किल [ सर्वरागरसवर्जनशीलः ] sarva rāgarasanā tyāgarūp svabhāvavāḷo [ स्यात् ] chhe [ ततः ] tethī [ एषः ] te [ कर्ममध्यपतितः अपि ] karma madhye paḍyo hovā chhatān paṇ [ सकलकर्मभिः ] sarva karmothī [ न लिप्यते ] lepāto nathī. 149.

have ā ja arthanun vyākhyān gāthāmān kare chheḥ —

gāthārthaḥ — [ ज्ञानी ] gnānī [ सर्वद्रव्येषु ] ke je sarva dravyo pratye [ रागप्रहायकः ] rāg chhoḍanāro chhe te [ कर्ममध्यगतः ] karma madhye rahelo hoy [ तु ] topaṇ [ रजसा ] karmarūpī rajathī [ नो लिप्यते ] lepāto nathī — [ यथा ] jem [ कनकम् ] sonun [ कर्दममध्ये ] kādav madhye rahelun hoy topaṇ lepātun nathī tem. [ पुनः ] ane [ अज्ञानी ] agnānī [ सर्वद्रव्येषु ] ke je sarva dravyo pratye [ रक्तः ] rāgī chhe te [ कर्ममध्यगतः ] karma madhye rahyo thako [ कर्मरजसा ] karmarajathī [ लिप्यते तु ] lepāy chhe — [ यथा ] jem [ लोहम् ] lokhaṇḍ [ कर्दममध्ये ] kādav madhye rahyun thakun lepāy chhe (arthāt tene kāṭ lāge chhe) tem.

ṭīkāḥ — jem kharekhar suvarṇa kādav madhye paḍyun hoy topaṇ kādavathī lepātun nathī

Page 342 of 642
PDF/HTML Page 373 of 673
single page version

ज्ञानी कर्ममध्यगतोऽपि कर्मणा न लिप्यते, सर्वपरद्रव्यकृतरागत्यागशीलत्वे सति तदलेप- स्वभावत्वात् । यथा लोहं कर्दममध्यगतं सत्कर्दमेन लिप्यते, तल्लेपस्वभावत्वात्; तथा किलाज्ञानी कर्ममध्यगतः सन् कर्मणा लिप्यते, सर्वपरद्रव्यकृतरागोपादानशीलत्वे सति तल्लेपस्वभावत्वात् ।

(arthāt tene kāṭ lāgato nathī) kāraṇ ke te kādavathī alipta rahevānā svabhāvavāḷun chhe, tevī rīte kharekhar gnānī karma madhye rahyo hoy topaṇ karmathī lepāto nathī kāraṇ ke sarva paradravya pratye karavāmān āvato je rāg tenā tyāgarūp svabhāvapaṇun hovāthī gnānī karmathī alipta rahevānā svabhāvavāḷo chhe. jem lokhaṇḍ kādav madhye paḍyu thakun kādavathī lepāy chhe (arthāt tene kāṭ lāge chhe) kāraṇ ke te kādavathī lepāvānā svabhāvavāḷun chhe, tevī rīte kharekhar agnānī karma madhye rahyo thako karmathī lepāy chhe kāraṇ ke sarva paradravya pratye karavāmān āvato je rāg tenā grahaṇarūp svabhāvapaṇun hovāthī agnānī karmathī lepāvānā svabhāvavāḷo chhe.

bhāvārthaḥ — jem kādavamān paḍelā suvarṇane kāṭ lāgato nathī ane lokhaṇḍane kāṭ lāge chhe, tem karma madhye rahelo gnānī karmathī bandhāto nathī ane agnānī karmathī bandhāy chhe. ā gnān-agnānano mahimā chhe.

have ā arthanun ane āgaḷanā kathananī sūchanānun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ इह ] ā lokamān [ यस्य याद्रक् यः हि स्वभावः ताद्रक् तस्य वशतः अस्ति ] je vastuno jevo svabhāv hoy chhe teno tevo svabhāv te vastunā potānā vashathī ja (arthāt potāne ādhīn ja) hoy chhe. [ एषः ] evo vastuno je svabhāv te, [ परैः ] paravastuo vaḍe [ कथञ्चन अपि हि ] koī paṇ rīte [ अन्याद्रशः ] bījā jevo [ कर्तुं न शक्यते ] karī shakāto nathī. [ हि ] māṭe [ सन्ततं ज्ञानं भवत् ] je nirantar gnānapaṇe pariṇame chhe te [ कदाचन अपि अज्ञानं न भवेत् ] kadī paṇ agnān thatun nathī; [ ज्ञानिन् ] tethī he gnānī! [ भुंक्ष्व ] tun (karmodayajanit) upabhogane bhogav, [ इह ] ā jagatamān [ पर-अपराध-जनितः बन्धः तव नास्ति ] paranā aparādhathī ūpajato bandh tane nathī (arthāt paranā aparādhathī tane bandh thato nathī).

bhāvārthaḥ — vastuno svabhāv vastune potāne ādhīn ja chhe. māṭe je ātmā pote

Page 343 of 642
PDF/HTML Page 374 of 673
single page version

gnānarūpe pariṇame chhe tene paradravya agnānarūpe kadī pariṇamāvī shake nahi. ām hovāthī ahīn gnānīne kahyun chhe ke — tane paranā aparādhathī bandh thato nathī tethī tun upabhogane bhogav. upabhog bhogavavāthī mane bandh thashe evī shaṅkā na kar. jo evī shaṅkā karīsh to ‘paradravya vaḍe ātmānun būrun thāy chhe’ evun mānavāno prasaṅg āve chhe. ā rīte ahīn jīvane paradravyathī potānun būrun thatun mānavānī shaṅkā maṭāḍī chhe; bhog bhogavavānī preraṇā karī svachchhandī karyo chhe em na samajavun. svechchhāchārī thavun te to agnānabhāv chhe em āgaḷ kaheshe. 150.

have ā ja arthane draṣhṭāntathī draḍh kare chheḥ —

Page 344 of 642
PDF/HTML Page 375 of 673
single page version

यथा खलु शंखस्य परद्रव्यमुपभुञ्जानस्यापि न परेण श्वेतभावः कृष्णः कर्तुं शक्येत, परस्य परभावत्वनिमित्तत्वानुपपत्तेः, तथा किल ज्ञानिनः परद्रव्यमुपभुञ्जानस्यापि न परेण ज्ञानमज्ञानं कर्तुं शक्येत, परस्य परभावत्वनिमित्तत्वानुपपत्तेः । ततो ज्ञानिनः परापराधनिमित्तो

gāthārthaḥ — [ शंखस्य ] jem shaṅkh [ विविधानि ] anek prakāranān [ सचित्ताचित्तमिश्रितानि ] sachitta, achitta ane mishra [ द्रव्याणि ] dravyone [ भुञ्जानस्य अपि ] bhogave chhe — khāy chhe topaṇ [ श्वेतभावः ] tenun shvetapaṇun [ कृष्णकः कर्तुं न अपि शक्यते ] (koīthī) kr̥iṣhṇa karī shakātun nathī, [ तथा ] tem [ ज्ञानिनः अपि ] gnānī paṇ [ विविधानि ] anek prakāranān [ सचित्ताचित्तमिश्रितानि ] sachitta, achitta ane mishra [ द्रव्याणि ] dravyone [ भुञ्जानस्य अपि ] bhogave topaṇ [ ज्ञानं ] tenun gnān [ अज्ञानतां नेतुम् न शक्यम् ] (koīthī) agnān karī shakātun nathī.

[ यदा ] jyāre [ सः एव शंखः ] te ja shaṅkh (pote) [ तकं श्वेतस्वभावं ] te shvet svabhāvane [ प्रहाय ] chhoḍīne [ कृष्णभावं गच्छेत् ] kr̥iṣhṇabhāvane pāme (arthāt kr̥iṣhṇabhāve pariṇame) [ तदा ] tyāre [ शुक्लत्वं प्रजह्यात् ] shvetapaṇāne chhoḍe (arthāt kāḷo bane), [ तथा ] tevī rīte [ खलु ] kharekhar [ ज्ञानी अपि ] gnānī paṇ (pote) [ यदा ] jyāre [ तकं ज्ञानस्वभावं ] te gnānasvabhāvane [ प्रहाय ] chhoḍīne [ अज्ञानेन ] agnānarūpe [ परिणतः ] pariṇame [ तदा ] tyāre [ अज्ञानतां ] agnānapaṇāne [ गच्छेत् ] pāme.

ṭīkāḥ — jem shaṅkh paradravyane bhogave – khāy topaṇ tenun shvetapaṇun par vaḍe kr̥iṣhṇa karī shakātun nathī kāraṇ ke par arthāt paradravya koī dravyane parabhāvasvarūp karavānun nimitta (arthāt kāraṇ) banī shakatun nathī, tevī rīte gnānī paradravyane bhogave topaṇ tenun gnān par vaḍe agnān karī shakātun nathī kāraṇ ke par arthāt paradravya koī dravyane parabhāvasvarūp karavānun nimitta

Page 345 of 642
PDF/HTML Page 376 of 673
single page version

नास्ति बन्धः । यथा च यदा स एव शंखः परद्रव्यमुपभुञ्जानोऽनुपभुञ्जानो वा श्वेतभावं प्रहाय स्वयमेव कृष्णभावेन परिणमते तदास्य श्वेतभावः स्वयंकृतः कृष्णभावः स्यात्, तथा यदा स एव ज्ञानी परद्रव्यमुपभुञ्जानोऽनुपभुञ्जानो वा ज्ञानं प्रहाय स्वयमेवाज्ञानेन परिणमते तदास्य ज्ञानं स्वयंकृतमज्ञानं स्यात् । ततो ज्ञानिनो यदि (बन्धः) स्वापराधनिमित्तो बन्धः ।

banī shakatun nathī. māṭe gnānīne paranā aparādhanā nimitte bandh thato nathī.

vaḷī jyāre te ja shaṅkh, paradravyane bhogavato athavā nahi bhogavato thako, shvetabhāvane chhoḍīne svayamev kr̥iṣhṇabhāve pariṇame tyāre teno shvetabhāv svayaṅkr̥ut kr̥iṣhṇabhāv thāy (arthāt potāthī ja karavāmān āvelā kr̥iṣhṇabhāvarūp thāy), tevī rīte jyāre te ja gnānī, paradravyane bhogavato athavā nahi bhogavato thako, gnānane chhoḍīne svayamev agnānarūpe pariṇame tyāre tenun gnān svayaṅkr̥ut agnān thāy. māṭe gnānīne jo (bandh) thāy to potānā ja aparādhanā nimitte (arthāt pote ja agnānapaṇe pariṇame tyāre) bandh thāy chhe.

bhāvārthaḥ — jem shaṅkh ke je shvet chhe te paranā bhakṣhaṇathī kāḷo thato nathī parantu jyāre pote ja kālimārūpe pariṇame tyāre kāḷo thāy chhe, tevī rīte gnānī paranā upabhogathī agnānī thato nathī parantu jyāre pote ja agnānarūpe pariṇame tyāre agnānī thāy chhe ane tyāre bandh kare chhe.

have ānun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ ज्ञानिन् ] he gnānī, [ जातु किञ्चित् कर्म कर्तुम् उचितं न ] tāre kadī kāī paṇ karma karavun yogya nathī [ तथापि ] topaṇ [ यदि उच्यते ] jo tun em kahe chhe ke ‘[ परं मे जातु न, भुंक्षे ] paradravya mārun to kadī nathī ane hun tene bhogavun chhun’, [ भोः दुर्भुक्तः एव असि ] to tane kahevāmān āve chhe (arthāt ame kahīe chhīe) ke he bhāī, tun khoṭī ( – kharāb) rīte ja bhogavanār chhe; [ हन्त ] je tārun nathī tene tun bhogave chhe e mahā khed chhe! [ यदि उपभोगतः बन्धः न स्यात् ] jo tun kahe ke ‘paradravyanā upabhogathī bandh thato nathī em siddhāntamān

Page 346 of 642
PDF/HTML Page 377 of 673
single page version

kahyun chhe māṭe bhogavun chhun’, [ तत् किं ते कामचारः अस्ति ] to shun tane bhogavavānī ichchhā chhe? [ ज्ञानं सन् वस ] gnānarūp thaīne vas ( – shuddha svarūpamān nivās kar), [ अपरथा ] nahi to (arthāt jo bhogavavānī ichchhā karīsh — agnānarūpe pariṇamīsh to) [ ध्रुवम् स्वस्य अपराधात् बन्धम् एषि ] tun chokkas potānā aparādhathī bandhane pāmīsh.

bhāvārthaḥ — gnānīne karma to karavun ja uchit nathī. jo paradravya jāṇīne paṇ tene bhogave to e yogya nathī. paradravyanā bhogavanārane to jagatamān chor kahevāmān āve chhe, anyāyī kahevāmān āve chhe. vaḷī upabhogathī bandh kahyo nathī te to, gnānī ichchhā vinā paranī baḷajorīthī udayamān āvelāne bhogave tyān tene bandh kahyo nathī. jo pote ichchhāthī bhogave to to pote aparādhī thayo, tyān bandh kem na thāy? 151.

have āgaḷanī gāthānī sūchanārūpe kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ यत् किल कर्म एव कर्तारं स्वफलेन बलात् नो योजयेत् ] karma ja tenā kartāne potānā phaḷ sāthe baḷajorīthī joḍatun nathī (ke tun mārā phaḷane bhogav), [ फललिप्सुः एव हि कुर्वाणः कर्मणः यत् फलं प्राप्नोति ] *phaḷanī ichchhāvāḷo ja karma karato thako karmanā phaḷane pāme chhe; [ ज्ञानं सन् ] māṭe gnānarūpe raheto ane [ तद्-अपास्त-रागरचनः ] jeṇe karma pratye rāganī rachanā dūr karī chhe evo [ मुनिः ] muni, [ तत्-फल-परित्याग-एक-शीलः ] karmanā phaḷanā parityāgarūp ja jeno ek svabhāv chhe evo hovāthī, [ कर्म कुर्वाणः अपि हि ] karma karato chhato paṇ [ कर्मणा नो बध्यते ] karmathī bandhāto nathī.

bhāvārthaḥ — karma to kartāne jabaradastīthī potānā phaḷ sāthe joḍatun nathī parantu je karmane karato thako tenā phaḷanī ichchhā kare te ja tenun phaḷ pāme chhe. māṭe je gnānarūpe varte chhe ane rāg vinā karma kare chhe evo muni karmathī bandhāto nathī kāraṇ ke tene karmanā phaḷanī ichchhā nathī. 152.

* karmanun phaḷ eṭale (1) rañjit pariṇām, athavā to (2) sukh ( – rañjit pariṇām) utpanna karanārā āgāmī bhogo.

Page 347 of 642
PDF/HTML Page 378 of 673
single page version

have ā arthane draṣhṭāntathī draḍh kare chheḥ —

gāthārthaḥ — [ यथा ] jem [ इह ] ā jagatamān [ कः अपि पुरुषः ] koī puruṣh [ वृत्तिनिमित्तं तु ] ājīvikā arthe [ राजानम् ] rājāne [ सेवते ] seve chhe [ तद् ] to [ सः राजा अपि ] te rājā paṇ tene [ सुखोत्पादकान् ] sukh utpanna karanārā [ विविधान् ] anek prakāranā

Page 348 of 642
PDF/HTML Page 379 of 673
single page version

यथा कश्चित्पुरुषो फलार्थं राजानं सेवते ततः स राजा तस्य फलं ददाति, तथा जीवः फलार्थं कर्म सेवते ततस्तत्कर्म तस्य फलं ददाति । यथा च स एव पुरुष फलार्थं राजानं न सेवते ततः स राजा तस्य फलं न ददाति, तथा सम्यग्द्रष्टिः फलार्थं कर्म न सेवते ततस्तत्कर्म तस्य फलं न ददातीति तात्पर्यम् । [ भोगान् ] bhogo [ ददाति ] āpe chhe, [ एवम् एव ] tevī ja rīte [ जीवपुरुषः ] jīvapuruṣh [ सुखनिमित्तम् ] sukh arthe [ कर्मरजः ] karmarajane [ सेवते ] seve chhe [ तद् ] to [ तत् कर्म अपि ]

[ पुनः ] vaḷī [ यथा ] jem [ सः एव पुरुषः ] te ja puruṣh [ वृत्तिनिमित्तं ] ājīvikā arthe [ राजानम् ] rājāne [ न सेवते ] nathī sevato [ तद् ] to [ सः राजा अपि ] te rājā paṇ tene [ सुखोत्पादकान् ] sukh utpanna karanārā [ विविधान् ] anek prakāranā [ भोगान् ] bhogo [ न ददाति ] nathī āpato, [ एवम् एव ] tevī ja rīte [ सम्यग्द्रष्टिः ] samyagdraṣhṭi [ विषयार्थं ] viṣhay arthe [ कर्मरजः ] karmarajane [ न सेवते ] nathī sevato [ तद् ] to (arthāt tethī) [ तत् कर्म ] te karma paṇ tene [ सुखोत्पादकान् ] sukh utpanna karanārā [ विविधान् ] anek prakāranā [ भोगान् ] bhogo [ न ददाति ] nathī āpatun.

ṭīkāḥ — jem koī puruṣh phaḷ arthe rājāne seve chhe to te rājā tene phaḷ āpe chhe, tem jīv phaḷ arthe karmane seve chhe to te karma tene phaḷ āpe chhe. vaḷī jem te ja puruṣh phaḷ arthe rājāne nathī sevato to te rājā tene phaḷ nathī āpato, tem samyagdraṣhṭi phaḷ arthe karmane nathī sevato to (arthāt tethī) te karma tene phaḷ nathī āpatun. em tātparya (arthāt kahevāno āshay) chhe.

bhāvārthaḥ — ahīn ek āshay to ā pramāṇe chheḥ — agnānī viṣhayasukh arthe arthāt rañjit pariṇām arthe udayāgat karmane seve chhe tethī te karma tene (vartamānamān) rañjit pariṇām āpe chhe. gnānī viṣhayasukh arthe arthāt rañjit pariṇām arthe udayāgat karmane sevato nathī tethī te karma tene rañjit pariṇām utpanna karatun nathī.

Page 349 of 642
PDF/HTML Page 380 of 673
single page version

bījo āshay ā pramāṇe chheḥ — agnānī sukh ( – rāgādipariṇām) utpanna karanārā āgāmī bhogonī abhilāṣhāthī vrat, tap vagere shubh karma kare chhe tethī te karma tene rāgādi- pariṇām utpanna karanārā āgāmī bhogo āpe chhe. gnānīnī bābatamān āthī viparīt samajavun.

ā rīte agnānī phaḷanī vāñchhāthī karma kare chhe tethī te phaḷane pāme chhe ane gnānī phaḷanī vāñchhā vinā karma kare chhe tethī te phaḷane pāmato nathī.

have, ‘‘jene phaḷanī vāñchhā nathī te karma shā māṭe kare?’’ evī āshaṅkā dūr karavāne kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ येन फलं त्यक्तं सः कर्म कुरुते इति वयं न प्रतीमः ] jeṇe karmanun phaḷ chhoḍyun chhe te karma kare em to ame pratīti karī shakatā nathī. [ किन्तु ] parantu tyān eṭalun visheṣh chhe ke — [ अस्य अपि कुतः अपि किंचित् अपि तत् कर्म अवशेन आपतेत् ] tene (gnānīne) paṇ koī kāraṇe kāīk evun karma avashapaṇe ( – tenā vash vinā) āvī paḍe chhe. [ तस्मिन् आपतिते तु ] te āvī paḍatān paṇ, [ अकम्प-परम-ज्ञानस्वभावे स्थितः ज्ञानी ] je akamp paramagnānasvabhāvamān sthit chhe evo gnānī [ कर्म ] karma [ किं कुरुते अथ किं न कुरुते ] kare chhe ke nathī karato [ इति कः जानाति ] te koṇ jāṇe?

bhāvārthaḥ — gnānīne paravashe karma āvī paḍe chhe topaṇ gnānī gnānathī chalāyamān thato nathī. māṭe gnānathī achalāyamān te gnānī karma kare chhe ke nathī karato te koṇ jāṇe? gnānīnī vāt gnānī ja jāṇe. gnānīnā pariṇām jāṇavānun sāmarthya agnānīnun nathī.

avirat samyagdraṣhṭithī māṇḍīne uparanā badhāy gnānī ja samajavā. temān, avirat samyagdraṣhṭi, deshavirat samyagdraṣhṭi ane āhāravihār karatā munione bāhyakriyākarma pravarte chhe, topaṇ gnānasvabhāvathī achalit hovāne līdhe nishchayathī teo bāhyakriyākarmanā kartā nathī, gnānanā ja kartā chhe. antaraṅg mithyātvanā abhāvathī tathā yathāsambhav kaṣhāyanā abhāvathī temanā pariṇām ujjvaḷ chhe. te ujjvaḷatāne teo ja ( – gnānīo ja – ) jāṇe chhe, mithyādraṣhṭio te