Page 370 of 642
PDF/HTML Page 401 of 673
single page version
gāthārthaḥ — [यथा नाम] jevī rīte — [कः अपि पुरुषः] koī puruṣh [स्नेहाभ्यक्तः तु] (potānā par arthāt potānā sharīr par) tel ādi snigdha padārtha lagāvīne [च] ane [रेणुबहुले] bahu rajavāḷī (dhūḷavāḷī) [स्थाने] jagyāmān [स्थित्वा] rahīne [शस्त्रैः] shastro vaḍe [व्यायामम् करोति] vyāyām kare chhe, [तथा] ane [तालीतलकदलीवंशपिण्डीः] tāḍ, tamāl, keḷ, vāns, ashok vagere vr̥ukṣhone [छिनत्ति] chhede chhe, [भिनत्ति च] bhede chhe, [सचित्ताचित्तानां] sachitta tathā achitta [द्रव्याणाम्] dravyono [उपघातम्] upaghāt (nāsh) [करोति] kare chhe; [नानाविधैः करणैः] e rīte nānā prakāranān karaṇo vaḍe [उपघातं कुर्वतः] upaghāt karatā [तस्य] te puruṣhane [रजोबन्धः तु] rajano bandh (dhūḷanun choṇṭavun) [खलु] kharekhar [किम्प्रत्ययिकः] kayā kāraṇe thāy chhe [निश्चयतः] te nishchayathī [चिन्त्यताम्] vichāro. [तस्मिन् नरे] te puruṣhamān [यः सः स्नेहभावः तु] je tel ādino chīkāshabhāv chhe [तेन] tenāthī [तस्य] tene [रजोबन्धः] rajano bandh thāy chhe [निश्चयतः विज्ञेयं] em nishchayathī jāṇavun, [शेषाभिः कायचेष्टाभिः] sheṣh kāyānī cheṣhṭāothī [न] nathī thato. [एवं] evī rīte — [बहुविधासु चेष्टासु] bahu prakāranī cheṣhṭāomān [वर्तमानः] vartato [मिथ्याद्रष्टिः] mithyādraṣhṭi [उपयोगे] (potānā) upayogamān [रागादीन् कुर्वाणः] rāgādi bhāvone karato thako [रजसा] karmarūpī rajathī [लिप्यते] lepāy — bandhāy chhe.
ṭīkāḥ — jevī rīte — ā jagatamān kharekhar koī puruṣh snehanā (arthāt tel
Page 371 of 642
PDF/HTML Page 402 of 673
single page version
भूमौ स्थितः, शस्त्रव्यायामकर्म कुर्वाणः, अनेकप्रकारकरणैः सचिताचित्तवस्तूनि निघ्नन्, रजसा बध्यते । तस्य कतमो बन्धहेतुः? न तावत्स्वभावत एव रजोबहुला भूमिः, स्नेहानभ्यक्तानामपि तत्रस्थानां तत्प्रसङ्गात् । न शस्त्रव्यायामकर्म, स्नेहानभ्यक्तानामपि तस्मात्
तत्प्रसङ्गात् । नानेकप्रकारकरणानि, स्नेहानभ्यक्तानामपि तैस्तत्प्रसङ्गात् । न सचित्ता-
चित्तवस्तूपघातः, स्नेहानभ्यक्तानामपि तस्मिंस्तत्प्रसङ्गात् । ततो न्यायबलेनैवैतदायातं, यत्तस्मिन्
पुरुषे स्नेहाभ्यङ्गकरणं स बन्धहेतुः । एवं मिथ्याद्रष्टिः आत्मनि रागादीन् कुर्वाणः, स्वभावत
एव कर्मयोग्यपुद्गलबहुले लोके कायवाङ्मनःकर्म कुर्वाणः, अनेकप्रकारकरणैः सचित्ता- चित्तवस्तूनि निघ्नन्, कर्मरजसा बध्यते । तस्य कतमो बन्धहेतुः ? न तावत्स्वभावत एव
ādi chīkaṇā padārthanā) mardanayukta thayelo, svabhāvathī ja je bahu rajathī bharelī chhe (arthāt bahu rajavāḷī chhe) evī bhūmimān rahelo, shastronā vyāyāmarūpī karma (arthāt shastronā abhyāsarūpī kriyā) karato, anek prakāranān karaṇo vaḍe sachitta tathā achitta vastuono ghāt karato, (te bhūminī) rajathī bandhāy chhe — lepāy chhe. (tyān vichāro ke) temānthī te puruṣhane bandhanun kāraṇ kayun chhe? pratham, svabhāvathī ja je bahu rajathī bharelī chhe evī bhūmi rajabandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to jemaṇe tel ādinun mardan nathī karyun evā puruṣho ke jeo te bhūmimān rahelā hoy temane paṇ rajabandhano prasaṅg āve. shastronā vyāyāmarūpī karma paṇ rajabandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to jemaṇe tel ādinun mardan nathī karyun temane paṇ shastravyāyāmarūpī kriyā karavāthī rajabandhano prasaṅg āve. anek prakāranān karaṇo paṇ rajabandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to jemaṇe tel ādinun mardan nathī karyun temane paṇ anek prakāranān karaṇothī rajabandhano prasaṅg āve. sachitta tathā achitta vastuono ghāt paṇ rajabandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to jemaṇe tel ādinun mardan nathī karyun temane paṇ sachitta tathā achitta vastuono ghāt karavāthī rajabandhano prasaṅg āve. māṭe nyāyanā baḷathī ja ā phalit thayun ( – siddha thayun) ke, je te puruṣhamān snehamardanakaraṇ (arthāt
karavun), te bandhanun kāraṇ chhe. tevī rīte — mithyādraṣhṭi potāmān rāgādik ( – rāgādibhāvo – ) karato, svabhāvathī ja je bahu karmayogya pudgalothī bharelo chhe evā lokamān kāy-vachan- mananun karma (arthāt kāy-vachan-mananī kriyā) karato, anek prakāranān karaṇo vaḍe sachitta tathā achitta vastuono ghāt karato, karmarūpī rajathī bandhāy chhe. (tyān vichāro ke) temānthī te puruṣhane bandhanun kāraṇ kayun chhe? pratham, svabhāvathī ja je bahu karmayogya pudgalothī bharelo
Page 372 of 642
PDF/HTML Page 403 of 673
single page version
कर्मयोग्यपुद्गलबहुलो लोकः, सिद्धानामपि तत्रस्थानां तत्प्रसङ्गात् । न कायवाङ्मनःकर्म,
यथाख्यातसंयतानामपि तत्प्रसङ्गात् । नानेकप्रकारकरणानि, केवलज्ञानिनामपि तत्प्रसङ्गात् । न
सचित्ताचित्तवस्तूपघातः, समितितत्पराणामपि तत्प्रसङ्गात् । ततो न्यायबलेनैवैतदायातं, यदुपयोगे
रागादिकरणं स बन्धहेतुः ।
chhe evo lok bandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to siddho ke jeo lokamān rahelā chhe temane paṇ bandhano prasaṅg āve. kāy-vachan-mananun karma (arthāt kāy-vachan-mananī kriyāsvarūp yog) paṇ bandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to yathākhyāt- sanyamīone paṇ (kāy-vachan-mananī kriyā hovāthī) bandhano prasaṅg āve. anek prakāranān karaṇo paṇ bandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to kevaḷagnānīone paṇ (te karaṇothī) bandhano prasaṅg āve. sachitta tathā achitta vastuono ghāt paṇ bandhanun kāraṇ nathī; kāraṇ ke jo em hoy to jeo samitimān tatpar chhe temane (arthāt
yatnapūrvak pravarte chhe evā sādhuone) paṇ (sachitta tathā achitta vastuonā ghātathī) bandhano prasaṅg āve. māṭe nyāyabaḷathī ja ā phalit thayun ke, je upayogamān rāgādikaraṇ (arthāt upayogamān je rāgādikanun karavun), te bandhanun kāraṇ chhe.
bhāvārthaḥ — ahīn nishchayanay pradhān karīne kathan chhe. jyān nirbādh hetuthī siddhi thāy te ja nishchay chhe. bandhanun kāraṇ vichāratān nirbādhapaṇe e ja siddha thayun ke — mithyādraṣhṭi puruṣh je rāgadveṣhamohabhāvone potānā upayogamān kare chhe te rāgādik ja bandhanun kāraṇ chhe. te sivāy bījān — bahu karmayogya pudgalothī bharelo lok, man-vachan-kāyanā yog, anek karaṇo tathā chetan-achetanano ghāt — bandhanān kāraṇ nathī; jo temanāthī bandh thato hoy to siddhone, yathākhyāt chāritravāḷāone, kevaḷagnānīone ane samitirūpe pravartanārā munione bandhano prasaṅg āve chhe. parantu temane to bandh thato nathī. tethī ā hetuomān ( – kāraṇomān) vyabhichār āvyo. māṭe bandhanun kāraṇ rāgādik ja chhe e nishchay chhe.
ahīn samitirūpe pravartanārā munionun nām līdhun ane avirat, deshaviratanun nām na līdhun tenun kāraṇ e chhe ke — avirat tathā deshaviratane bāhyasamitirūp pravr̥utti nathī tethī chāritramoh sambandhī rāgathī kiñchit bandh thāy chhe; māṭe sarvathā bandhanā abhāvanī apekṣhāmān temanun nām na līdhun. bākī antaraṅganī apekṣhāe to teo paṇ nirbandh ja jāṇavā.
Page 373 of 642
PDF/HTML Page 404 of 673
single page version
न नैककरणानि वा न चिदचिद्वधो बन्धकृत् ।
स एव किल केवलं भवति बन्धहेतुर्नृणाम् ।।१६४।।
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [बन्धकृत्] karmabandh karanārun kāraṇ, [न कर्मबहुलं जगत् ] nathī bahu karmayogya pudgalothī bharelo lok, [न चलनात्मकं कर्म वा] nathī chalanasvarūp karma (arthāt kāy-vachan-mananī kriyārūp yog), [न नैककरणानि] nathī anek prakāranān karaṇo [वा न चिद्- अचिद्-वधः] ke nathī chetan-achetanano ghāt. [उपयोगभूः रागादिभिः यद्-ऐक्यम् समुपयाति] ‘upayogabhū’ arthāt ātmā rāgādik sāthe je aikya pāme chhe [सः एव केवलं] te ja ek ( – mātra rāgādik sāthe ekapaṇun pāmavun te ja – ) [किल] kharekhar [नृणाम् बन्धहेतुः भवति] puruṣhone bandhanun kāraṇ chhe.
bhāvārthaḥ — ahīn nishchayanayathī ek rāgādikane ja bandhanun kāraṇ kahyun chhe. 164.
samyagdraṣhṭi upayogamān rāgādik karato nathī, upayogano ane rāgādikano bhed jāṇī rāgādikano svāmī thato nathī, tethī tene pūrvokta cheṣhṭāthī bandh thato nathī — em have kahe chheḥ —
Page 374 of 642
PDF/HTML Page 405 of 673
single page version
gāthārthaḥ — [यथा पुनः] vaḷī jevī rīte — [सः च एव नरः] te ja puruṣh, [सर्वस्मिन् स्नेहे] samasta tel ādi snigdha padārthane [अपनीते सति] dūr karavāmān āvatān, [रेणुबहुले]
Page 375 of 642
PDF/HTML Page 406 of 673
single page version
यथा स एव पुरुषः, स्नेहे सर्वस्मिन्नपनीते सति, तस्यामेव स्वभावत एव रजोबहुलायां
भूमौ तदेव शस्त्रव्यायामकर्म कुर्वाणः, तैरेवानेकप्रकारकरणैस्तान्येव सचित्ताचित्तवस्तूनि निघ्नन्, रजसा न बध्यते, स्नेहाभ्यङ्गस्य बन्धहेतोरभावात्; तथा सम्यग्द्रष्टिः, आत्मनि रागादीनकुर्वाणः सन्, तस्मिन्नेव स्वभावत एव कर्मयोग्यपुद्गलबहुले लोके तदेव कायवाङ्मनःकर्म कुर्वाणः, तैरेवानेकप्रकारकरणैस्तान्येव सचित्ताचित्तवस्तूनि निघ्नन्, कर्मरजसा न बध्यते, रागयोगस्य बन्धहेतोरभावात् ।
bahu rajavāḷī [स्थाने] jagyāmān [शस्त्रैः] shastro vaḍe [व्यायामम् करोति] vyāyām kare chhe, [तथा] ane [तालीतलकदलीवंशपिण्डीः] tāḍ, tamāl, keḷ, vāns, ashok vagere vr̥ukṣhone [छिनत्ति] chhede chhe, [भिनत्ति च] bhede chhe, [सचित्ताचित्तानां] sachitta tathā achitta [द्रव्याणाम्] dravyono [उपघातम्] upaghāt [करोति] kare chhe; [नानाविधैः करणैः] e rīte nānā prakāranān karaṇo vaḍe [उपघातं कुर्वतः] upaghāt karatā [तस्य] te puruṣhane [रजोबन्धः] rajano bandh [खलु] kharekhar [किम्प्रत्ययिकः] kayā kāraṇe [न] nathī thato [निश्चयतः] te nishchayathī [चिन्त्यताम्] vichāro. [तस्मिन् नरे] te puruṣhamān [यः सः स्नेहभावः तु] je tel ādino chīkāshabhāv hoy [तेन] tenāthī [तस्य] tene [रजोबन्धः] rajano bandh thāy chhe [निश्चयतः विज्ञेयं] em nishchayathī jāṇavun, [शेषाभिः कायचेष्टाभिः] sheṣh kāyānī cheṣhṭāothī [न] nathī thato. (māṭe te puruṣhamān chīkāshanā abhāvanā kāraṇe ja tene raj choṇṭatī nathī.) [एवं] evī rīte — [बहुविधेसु योगेषु] bahu prakāranā yogomān [वर्तमानः] vartato [सम्यग्द्रष्टिः] samyagdraṣhṭi [उपयोगे] upayogamān [रागादीन् अकुर्वन्] rāgādikane nahi karato thako [रजसा] karmarajathī [न लिप्यते] lepāto nathī.
ṭīkāḥ — jevī rīte te ja puruṣh, samasta snehane (arthāt sarva chīkāshane — tel ādine) dūr karavāmān āvatān, te ja svabhāvathī ja bahu rajathī bharelī bhūmimān (arthāt svabhāvathī ja bahu rajathī bharelī te ja bhūmimān) te ja shastravyāyāmarūpī karma (kriyā) karato, te ja anek prakāranān karaṇo vaḍe te ja sachitta-achitta vastuono ghāt karato, rajathī bandhāto – lepāto nathī, kāraṇ ke tene rajabandhanun kāraṇ je tel ādinun mardan teno abhāv chhe; tevī rīte samyagdraṣhṭi, potāmān rāgādikane nahi karato thako, te ja svabhāvathī ja bahu karmayogya pudgalothī bharelā lokamān te ja kāy-vachan-mananun karma (arthāt kāy-vachan-mananī kriyā) karato, te ja anek prakāranān karaṇo vaḍe te ja sachitta-achitta vastuono ghāt karato, karmarūpī rajathī bandhāto nathī, kāraṇ ke tene bandhanun kāraṇ je rāgano yog ( – rāgamān joḍāṇ) teno abhāv chhe.
bhāvārthaḥ — samyagdraṣhṭine pūrvokta sarva sambandho hovā chhatān paṇ rāganā sambandhano
Page 376 of 642
PDF/HTML Page 407 of 673
single page version
तान्यस्मिन्करणानि सन्तु चिदचिद्वयापादनं चास्तु तत् ।
बन्धं नैव कुतोऽप्युपैत्ययमहो सम्यग्द्रगात्मा ध्रुवम् ।।१६५।।
abhāv hovāthī karmabandh thato nathī. ānā samarthanamān pūrve kahevāī gayun chhe.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [कर्मततः लोकः सः अस्तु] māṭe te (pūrvokta) bahu karmathī (karmayogya pudgalothī) bharelo lok chhe te bhale ho, [परिस्पन्दात्मकं कर्म तत् च अस्तु] te man-vachan -kāyānā chalanasvarūp karma (arthāt yog) chhe te paṇ bhale ho, [तानि करणानि अस्मिन् सन्तु] te (pūrvokta) karaṇo paṇ tene bhale ho [च] ane [तत् चिद्-अचिद्-व्यापादनं अस्तु] te chetan-achetanano ghāt paṇ bhale ho, parantu [अहो] aho! [अयम् सम्यग्द्रग्-आत्मा] ā samyagdraṣhṭi ātmā, [रागादिन् उपयोगभूमिम् अनयन्] rāgādikane upayogabhūmimān nahi lāvato thako, [केवलं ज्ञानं भवन्] kevaḷ (ek) gnānarūpe thato – pariṇamato thako, [कुतः अपि बन्धम् ध्रुवम् न एव उपैति] koī paṇ kāraṇathī bandhane chokkas nathī ja pāmato. (aho! dekho! ā samyagdarshanano adbhut mahimā chhe.)
bhāvārthaḥ — ahīn samyagdraṣhṭinun adbhut māhātmya kahyun chhe ane lok, yog, karaṇ, chaitanya-achaitanyano ghāt — e bandhanān kāraṇ nathī em kahyun chhe. āthī em na samajavun ke parajīvanī hinsāthī bandh kahyo nathī māṭe svachchhandī thaī hinsā karavī. ahīn to em āshay chhe ke abuddhipūrvak kadāchit parajīvano ghāt paṇ thaī jāy to tenāthī bandh thato nathī. parantu jyān buddhipūrvak jīv māravānā bhāv thashe tyān to potānā upayogamān rāgādikano sadbhāv āvashe ane tethī tyān hinsāthī bandh thashe ja. jyān jīvane jivāḍavāno abhiprāy hoy tyān paṇ arthāt te abhiprāyane paṇ nishchayanayamān mithyātva kahyun chhe to māravāno abhiprāy mithyātva kem na hoy? hoy ja. māṭe kathanane nayavibhāgathī yathārtha samajī shraddhān karavun. sarvathā ekānt mānavun te to mithyātva chhe. 165.
Page 377 of 642
PDF/HTML Page 408 of 673
single page version
तदायतनमेव सा किल निरर्गला व्यापृतिः ।
द्वयं न हि विरुध्यते किमु करोति जानाति च ।।१६६।।
जानात्ययं न खलु तत्किल कर्मरागः ।
र्मिथ्याद्रशः स नियतं स च बन्धहेतुः ।।१६७।।
have uparanā bhāvārthamān kahelo āshay pragaṭ karavāne, kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [तथापि] tathāpi (arthāt lok ādi kāraṇothī bandh kahyo nathī ane rāgādikathī ja bandh kahyo chhe topaṇ) [ज्ञानिनां निरर्गलं चरितुम् न इष्यते] gnānīone nirargal ( – maryādārahit, svachchhandapaṇe) pravartavun yogya nathī kahyun, [सा निरर्गला व्यापृतिः किल तद्-आयतनम् एव] kāraṇ ke te nirargal pravartan kharekhar bandhanun ja ṭhekāṇun chhe. [ज्ञानिनां अकाम-कृत-कर्म तत् अकारणम् मतम्] gnānīone vāñchhā vinā karma (kārya) hoy chhe te bandhanun kāraṇ kahyun nathī, kem ke [जानाति च करोति] jāṇe paṇ chhe ane (karmane ) kare paṇ chhe — [द्वयं किमु न हि विरुध्यते] e banne kriyā shun virodharūp nathī? (karavun ane jāṇavun nishchayathī virodharūp ja chhe.)
bhāvārthaḥ — pahelā kāvyamān lok ādine bandhanān kāraṇ na kahyān tyān em na samajavun ke bāhyavyavahārapravr̥uttine bandhanān kāraṇomān sarvathā ja niṣhedhī chhe; bāhyavyavahārapravr̥utti rāgādi pariṇāmane — bandhanā kāraṇane — nimittabhūt chhe, te nimittapaṇāno ahīn niṣhedh na samajavo. gnānīone abuddhipūrvak — vāñchhā vinā — pravr̥utti thāy chhe tethī bandh kahyo nathī, temane kāī svachchhande pravartavānun kahyun nathī; kāraṇ ke maryādā rahit (aṅkush vinā) pravartavun te to bandhanun ja ṭhekāṇun chhe. jāṇavāmān ane karavāmān to paraspar virodh chhe; gnātā raheshe to bandh nahi thāy, kartā thashe to avashya bandh thashe. 166.
‘‘je jāṇe chhe te karato nathī ane je kare chhe te jāṇato nathī; karavun te to karmano rāg chhe, rāg chhe te agnān chhe ane agnān chhe te bandhanun kāraṇ chhe.’’ āvā arthanun kāvya have kahe chheḥ —
Page 378 of 642
PDF/HTML Page 409 of 673
single page version
परजीवानहं हिनस्मि, परजीवैर्हिंस्ये चाहमित्यध्यवसायो ध्रुवमज्ञानम् । स तु यस्याास्ति सोऽज्ञानित्वान्मिथ्यादृष्टिः, यस्य तु नास्ति स ज्ञानित्वात्सम्यग्द्रष्टिः ।
shlokārthaḥ — [यः जानाति सः न करोति] je jāṇe chhe te karato nathī [तु] ane [यः करोति अयं खलु जानाति न] je kare chhe te jāṇato nathī. [तत् किल कर्मरागः] je karavun te to kharekhar karmarāg chhe [तु] ane [रागं अबोधमयम् अध्यवसायम् आहुः] rāgane (munioe) agnānamay adhyavasāy kahyo chhe; [सः नियतं मिथ्यादृशः] te (agnānamay adhyavasāy) niyamathī mithyādraṣhṭine hoy chhe [च] ane [सः बन्धहेतुः] te bandhanun kāraṇ chhe. 167.
have mithyādraṣhṭinā āshayane gāthāmān spaṣhṭa rīte kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [यः] je [मन्यते] em māne chhe ke [हिनस्मि च] ‘hun par jīvone mārun chhun ( – haṇun chhun) [परैः सत्त्वैः हिंस्ये च] ane par jīvo mane māre chhe’, [सः] te [मूढः] mūḍh ( – mohī) chhe, [अज्ञानी] agnānī chhe, [तु] ane [अतः विपरीतः] ānāthī viparīt (arthāt āvun nathī mānato) te [ज्ञानी] gnānī chhe.
ṭīkāḥ — ‘par jīvone hun haṇun chhun ane par jīvo mane haṇe chhe’ — evo adhyavasāy dhruvapaṇe ( – nishchitapaṇe, niyamathī) agnān chhe. te adhyavasāy jene chhe te agnānīpaṇāne līdhe mithyādraṣhṭi chhe; ane jene te adhyavasāy nathī te gnānīpaṇāne līdhe samyagdraṣhṭi chhe.
bhāvārthaḥ — ‘par jīvone hun mārun chhun ane par mane māre chhe’ evo āshay agnān chhe tethī jene evo āshay chhe te agnānī chhe — mithyādraṣhṭi chhe ane jene evo āshay nathī te gnānī chhe — samyagdraṣhṭi chhe.
nishchayanaye kartānun svarūp e chhe ke — pote svādhīnapaṇe je bhāvarūpe pariṇame te
Page 379 of 642
PDF/HTML Page 410 of 673
single page version
कथमयमध्यवसायोऽज्ञानमिति चेत् —
bhāvano pote kartā kahevāy chhe. māṭe paramārthe koī koīnun maraṇ karatun nathī. je parathī paranun maraṇ māne chhe, te agnānī chhe. nimittanaimittikabhāvathī kartā kahevo te vyavahāranayanun vachan chhe; tene yathārtha rīte (apekṣhā samajīne) mānavun te samyaggnān chhe.
have pūchhe chhe ke ā adhyavasāy agnān kaī rīte chhe? tenā uttararūpe gāthā kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — (he bhāī! ‘hun par jīvone mārun chhun’ em je tun māne chhe, te tārun agnān chhe.) [जीवानां] jīvonun [मरणं] maraṇ [आयुःक्षयेण] āyukarmanā kṣhayathī thāy chhe em [जिनवरैः] jinavaroe [प्रज्ञप्तम्] kahyun chhe; [त्वं] tun [आयुः] par jīvonun āyukarma to [न हरसि] harato nathī, [त्वया] to ten [तेषाम् मरणं] temanun maraṇ [कथं] kaī rīte [कृतं] karyun?
(he bhāī! ‘par jīvo mane māre chhe’ em je tun māne chhe, te tārun agnān chhe.) [जीवानां] jīvonun [मरणं] maraṇ [आयुःक्षयेण] āyukarmanā kṣhayathī thāy chhe em
Page 380 of 642
PDF/HTML Page 411 of 673
single page version
मरणं हि तावज्जीवानां स्वायुःकर्मक्षयेणैव, तदभावे तस्य भावयितुमशक्यत्वात्; स्वायुःकर्म च नान्येनान्यस्य हर्तुं शक्यं, तस्य स्वोपभोगेनैव क्षीयमाणत्वात्; ततो न कथञ्चनापि अन्योऽन्यस्य मरणं कुर्यात् । ततो हिनस्मि, हिंस्ये चेत्यध्यवसायो ध्रुवमज्ञानम् ।
जीवनाध्यवसायस्य तद्विपक्षस्य का वार्तेति चेत् — [जिनवरैः] jinavaroe [प्रज्ञप्तम्] kahyun chhe; par jīvo [तव आयुः] tārun āyukarma to [न हरन्ति] haratā nathī, [तैः] to temaṇe [ते मरणं] tārun maraṇ [कथं] kaī rīte [कृतं] karyun?
ṭīkāḥ — pratham to, jīvone maraṇ kharekhar sva-āyukarmanā (potānā āyukarmanā) kṣhayathī ja thāy chhe, kāraṇ ke sva-āyukarmanā kṣhayanā abhāvamān (arthāt potānā āyukarmano kṣhay na hoy to) maraṇ karāvun ( – thavun) ashakya chhe; vaḷī sva-āyukarma bījāthī bījānun harī shakātun nathī, kāraṇ ke te (potānun āyukarma) potānā upabhogathī ja kṣhay pāme chhe; māṭe koī paṇ rīte bījo bījānun maraṇ karī shake nahi. tethī ‘hun par jīvone mārun chhun ane par jīvo mane māre chhe’ evo adhyavasāy dhruvapaṇe ( – nishchitapaṇe) agnān chhe.
bhāvārthaḥ — jīvanī je mānyatā hoy te mānyatā pramāṇe jagatamān banatun na hoy, to te mānyatā agnān chhe. potāthī paranun maraṇ karī shakātun nathī ane parathī potānun maraṇ karī shakātun nathī, chhatān ā prāṇī vr̥uthā evun māne chhe te agnān chhe. ā kathan nishchayanayanī pradhānatāthī chhe.
vyavahār ā pramāṇe chheḥ — paraspar nimittanaimittikabhāvathī paryāyanā utpād-vyay thāy tene janma-maraṇ kahevāmān āve chhe; tyān jenā nimittathī maraṇ ( – paryāyano vyay) thāy tenā viṣhe em kahevāmān āve chhe ke ‘āṇe āne māryo’, te vyavahār chhe.
ahīn em na samajavun ke vyavahārano sarvathā niṣhedh chhe. jeo nishchayane nathī jāṇatā, temanun agnān maṭāḍavā ahīn kathan karyun chhe, te jāṇyā pachhī banne nayone avirodhapaṇe jāṇī yathāyogya nayo mānavā.
pharī pūchhe chhe ke ‘‘(maraṇano adhyavasāy agnān chhe em kahyun te jāṇyun; have) maraṇanā adhyavasāyano pratipakṣhī je jīvanano adhyavasāy tenī shī hakīkat chhe?’’ teno uttar kahe chheḥ —
Page 381 of 642
PDF/HTML Page 412 of 673
single page version
परजीवानहं जीवयामि, परजीवैर्जीव्ये चाहमित्यध्यवसायो ध्रुवमज्ञानम् । स तु यस्यास्ति सोऽज्ञानित्वान्मिथ्याद्रष्टिः, यस्य तु नास्ति स ज्ञानित्वात् सम्यग्द्रष्टिः ।
कथमयमध्यवसायोऽज्ञानमिति चेत् —
gāthārthaḥ — [यः] je jīv [मन्यते] em māne chhe ke [जीवयामि] hun par jīvone jivāḍun chhun [च] ane [परैः सत्त्वैः] par jīvo [जीव्ये च] mane jivāḍe chhe, [सः] te [मूढः] mūḍh ( – mohī) chhe, [अज्ञानी] agnānī chhe, [तु] ane [अतः विपरीतः] ānāthī viparīt (arthāt je āvun nathī mānato, ānāthī ūlaṭun māne chhe) te [ज्ञानी] gnānī chhe.
ṭīkāḥ — ‘par jīvone hun jivāḍun chhun ane par jīvo mane jivāḍe chhe’ evo adhyavasāy dhruvapaṇe ( – atyant chokkas) agnān chhe. te adhyavasāy jene chhe te jīv agnānīpaṇāne līdhe mithyādraṣhṭi chhe; ane jene te adhyavasāy nathī te jīv gnānīpaṇāne līdhe samyagdraṣhṭi chhe.
bhāvārthaḥ — ‘par mane jivāḍe chhe ane hun parane jivāḍun chhun’ em mānavun te agnān chhe. jene e agnān chhe te mithyādraṣhṭi chhe; jene e agnān nathī te samyagdraṣhṭi chhe.
have pūchhe chhe ke ā (jīvanano) adhyavasāy agnān kaī rīte chhe? teno uttar kahe chheḥ —
Page 382 of 642
PDF/HTML Page 413 of 673
single page version
जीवितं हि तावज्जीवानां स्वायुःकर्मोदयेनैव, तदभावे तस्य भावयितुमशक्यत्वात्; स्वायुःकर्म च नान्येनान्यस्य दातुं शक्यं, तस्य स्वपरिणामेनैव उपार्ज्यमाणत्वात्; ततो न कथञ्चनापि अन्योऽन्यस्य जीवितं कुर्यात् । अतो जीवयामि, जीव्ये चेत्यध्यवसायो ध्रुवमज्ञानम् ।
gāthārthaḥ — [जीवः] jīv [आयुरुदयेन] āyukarmanā udayathī [जीवति] jīve chhe [एवं] em [सर्वज्ञाः] sarvagnadevo [भणन्ति] kahe chhe; [त्वं] tun [आयुः च] par jīvone āyukarma to [न ददासि] deto nathī [त्वया] to (he bhāī!) ten [तेषाम् जीवितं] temanun jīvit (jīvatar) [कथं कृतं] kaī rīte karyun?
[जीवः] jīv [आयुरुदयेन] āyukarmanā udayathī [जीवति] jīve chhe [एवं] em [सर्वज्ञाः] sarvagnadevo [भणन्ति] kahe chhe; par jīvo [तव] tane [आयुः च] āyukarma to [न ददति] detā nathī [तैः] to (he bhāī!) temaṇe [ते जीवितं] tārun jīvit [कथं नु कृतं] kaī rīte karyun?
ṭīkāḥ — pratham to, jīvone jīvit kharekhar potānā āyukarmanā udayathī ja chhe, kāraṇ ke potānā āyukarmanā udayanā abhāvamān jīvit karāvun ( – thavun) ashakya chhe; vaḷī potānun āyukarma bījāthī bījāne dai shakātun nathī, kāraṇ ke te (potānun āyukarma) potānā pariṇāmathī ja upārjit thāy chhe ( – meḷavāy chhe); māṭe koī paṇ rīte bījo bījānun jīvit karī shake nahi. tethī ‘hun parane jivāḍun chhun ane par mane jivāḍe chhe’ evo adhyavasāy dhruvapaṇe ( – niyatapaṇe) agnān chhe.
bhāvārthaḥ — pūrve maraṇanā adhyavasāy viṣhe kahyun hatun te pramāṇe ahīn paṇ jāṇavun.
Page 383 of 642
PDF/HTML Page 414 of 673
single page version
दुःखसुखकरणाध्यवसायस्यापि एषैव गतिः —
परजीवानहं दुःखितान् सुखितांश्च करोमि, परजीवैर्दुःखितः सुखितश्च क्रियेऽहमित्य- ध्यवसायो ध्रुवमज्ञानम् । स तु यस्यास्ति सोऽज्ञानित्वान्मिथ्याद्रष्टिः, यस्य तु नास्ति स ज्ञानित्वात् सम्यग्द्रष्टिः ।
duḥkh-sukh karavānā adhyavasāyanī paṇ ā ja gati chhe em have kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [यः] je [इति मन्यते] em māne chhe ke [आत्मना तु] mārā potāthī [सत्त्वान्] hun (par) jīvone [दुःखितसुखितान्] duḥkhī-sukhī [करोमि] karun chhun, [सः] te [मूढः] mūḍh ( – mohī) chhe, [अज्ञानी] agnānī chhe, [तु] ane [अतः विपरीतः] ānāthī viparīt te [ज्ञानी] gnānī chhe.
ṭīkāḥ — ‘par jīvone hun duḥkhī tathā sukhī karun chhun ane par jīvo mane duḥkhī tathā sukhī kare chhe’ evo adhyavasāy dhruvapaṇe agnān chhe. te adhyavasāy jene chhe te jīv agnānīpaṇāne līdhe mithyādraṣhṭi chhe; ane jene te adhyavasāy nathī te jīv gnānīpaṇāne līdhe samyagdraṣhṭi chhe.
bhāvārthaḥ — ‘hun par jīvone sukhī-duḥkhī karun chhun ane par jīvo mane sukhī-duḥkhī kare chhe’ em mānavun te agnān chhe. jene e agnān chhe te mithyādraṣhṭi chhe; jene e agnān nathī te gnānī chhe — samyagdraṣhṭi chhe.
have pūchhe chhe ke ā adhyavasāy agnān kaī rīte chhe? teno uttar kahe chheḥ —
Page 384 of 642
PDF/HTML Page 415 of 673
single page version
gāthārthaḥ — [यदि] jo [सर्वे जीवाः] sarva jīvo [कर्मोदयेन] karmanā udayathī [दुःखितसुखिताः] duḥkhī-sukhī [भवन्ति] thāy chhe, [च] ane [त्वं] tun [कर्म] temane karma to [न ददासि] deto nathī, to (he bhāī!) ten [ते] temane [दुःखितसुखिताः] duḥkhī-sukhī [कथं कृताः] kaī rīte karyā?
[यदि] jo [सर्वे जीवाः] sarva jīvo [कर्मोदयेन] karmanā udayathī [दुःखितसुखिताः] duḥkhī – sukhī [भवन्ति] thāy chhe, [च] ane teo [तव] tane [कर्म] karma to [न ददति] detā nathī,
Page 385 of 642
PDF/HTML Page 416 of 673
single page version
सुखदुःखे हि तावज्जीवानां स्वकर्मोदयेनैव, तदभावे तयोर्भवितुमशक्यत्वात्; स्वकर्म च नान्ये- नान्यस्य दातुं शक्यं, तस्य स्वपरिणामेनैवोपार्ज्यमाणत्वात्; ततो न कथञ्चनापि अन्योऽन्यस्य सुख- दुःखे कुर्यात् । अतः सुखितदुःखितान् करोमि, सुखितदुःखितः क्रिये चेत्यध्यवसायो ध्रुवमज्ञानम् ।
कर्मोदयान्मरणजीवितदुःखसौख्यम् ।
कुर्यात्पुमान्मरणजीवितदुःखसौख्यम् ।।१६८।।
to (he bhāī!) [तैः] temaṇe [दुःखितः] tane duḥkhī [कथं कृतः असि] kaī rīte karyo?
[यदि] jo [सर्वे जीवाः] sarva jīvo [कर्मोदयेन] karmanā udayathī [दुःखितसुखिताः] duḥkhī -sukhī [भवन्ति] thāy chhe, [च] ane teo [तव] tane [कर्म] karma to [न ददति] detā nathī, to (he bhāī!) [तैः] temaṇe [त्वं] tane [सुःखितः] sukhī [कथं कृतः] kaī rīte karyo?
ṭīkāḥ — pratham to, jīvone sukh-duḥkh kharekhar potānā karmanā udayathī ja thāy chhe, kāraṇ ke potānā karmanā udayanā abhāvamān sukh-duḥkh thavān ashakya chhe; vaḷī potānun karma bījāthī bījāne dai shakātun nathī, kāraṇ ke te (potānun karma) potānā pariṇāmathī ja upārjit thāy chhe; māṭe koī paṇ rīte bījo bījāne sukh-duḥkh karī shake nahi. tethī ‘hun par jīvone sukhī-duḥkhī karun chhun ane par jīvo mane sukhī-duḥkhī kare chhe’ evo adhyavasāy dhruvapaṇe agnān chhe.
bhāvārthaḥ — jīvano jevo āshay hoy te āshay pramāṇe jagatamān kāryo banatān na hoy to te āshay agnān chhe. māṭe, sarva jīvo potapotānā karmanā udayathī sukhī-duḥkhī thāy chhe tyān em mānavun ke ‘hun parane sukhī-duḥkhī karun chhun ane par mane sukhī-duḥkhī kare chhe’, te agnān chhe. nimittanaimittikabhāvanā āshraye (koīne koīnān) sukh-duḥkhano karanār kahevo te vyavahār chhe; te nishchayanī draṣhṭimān gauṇ chhe.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [इह] ā jagatamān [मरण-जीवित-दुःख-सौख्यम्] jīvone maraṇ, jīvit, duḥkh, sukh — [सर्वं सदैव नियतं स्वकीय-कर्मोदयात् भवति] badhuy sadaiv niyamathī ( – chokkas) potānā karmanā udayathī thāy chhe; [परः पुमान् परस्य मरण-जीवित-दुःख-सौख्यम् कुर्यात्] ‘bījo puruṣh bījānān maraṇ, jīvan, duḥkh, sukh kare chhe’ [यत् तु] ām je mānavun
Page 386 of 642
PDF/HTML Page 417 of 673
single page version
पश्यन्ति ये मरणजीवितदुःखसौख्यम् ।
मिथ्याद्रशो नियतमात्महनो भवन्ति ।।१६९।।
[एतत् अज्ञानम्] te to agnān chhe. 168.
pharī ā ja arthane draḍh karatun ane āgaḷanā kathananī sūchanārūp kāvya have kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [एतत् अज्ञानम् अधिगम्य] ā (pūrve kahelī mānyatārūp) agnānane pāmīne [ये परात् परस्य मरण-जीवित-दुःख-सौख्यम् पश्यन्ति] je puruṣho parathī paranān maraṇ, jīvan, duḥkh, sukh dekhe chhe arthāt māne chhe, [ते] te puruṣho — [अहंकृतिरसेन क र्माणि चिकीर्षवः] ke jeo e rīte ahaṅkār-rasathī karmo karavānā ichchhak chhe (arthāt ‘hun ā karmone karun chhun’ evā ahaṅkārarūpī rasathī jeo karma karavānī — māravā-jivāḍavānī, sukhī-duḥkhī karavānī — vāñchhā karanārā chhe) teo — [नियतम्] niyamathī [मिथ्याद्रशः आत्महनः भवन्ति] mithyādraṣhṭi chhe, potānā ātmāno ghāt karanārā chhe.
bhāvārthaḥ — jeo parane māravā-jivāḍavāno tathā sukh-duḥkh karavāno abhiprāy kare chhe teo mithyādraṣhṭi chhe. teo potānā svarūpathī chyut thayā thakā rāgī, dveṣhī, mohī thaīne potāthī ja potāno ghāt kare chhe, tethī hinsak chhe. 169.
have ā arthane gāthā dvārā kahe chheḥ —
Page 387 of 642
PDF/HTML Page 418 of 673
single page version
यो हि म्रियते जीवति वा, दुःखितो भवति सुखितो भवति वा, स खलु स्वकर्मोदयेनैव, तदभावे तस्य तथा भवितुमशक्यत्वात् । ततः मयायं मारितः, अयं जीवितः, अयं दुःखितः कृतः, अयं सुखितः कृतः इति पश्यन् मिथ्याद्रष्टिः ।
gāthārthaḥ — [यः म्रियते] je mare chhe [च] ane [यः दुःखितः जायते] je duḥkhī thāy chhe [सः सर्वः] te sau [कर्मोदयेन] karmanā udayathī thāy chhe; [तस्मात् तु] tethī [मारितः च दुःखितः] ‘men māryo, men duḥkhī karyo’ [इति] evo [ते] tāro abhiprāy [न खलु मिथ्या] shun kharekhar mithyā nathī?
[च] vaḷī [यः न म्रियते] je nathī marato [च] ane [न दुःखितः] nathī duḥkhī thato [सः अपि] te paṇ [खलु] kharekhar [कर्मोदयेन च एव] karmanā udayathī ja thāy chhe; [तस्मात्] tethī [न मारितः च न दुःखितः] ‘men na māryo, men na duḥkhī karyo’ [इति] evo tāro abhiprāy [न खलु मिथ्या] shun kharekhar mithyā nathī?
ṭīkāḥ — je mare chhe athavā jīve chhe, duḥkhī thāy chhe athavā sukhī thāy chhe, te kharekhar potānā karmanā udayathī ja thāy chhe, kāraṇ ke potānā karmanā udayanā abhāvamān tenun te pramāṇe thavun (arthāt maravun, jīvavun, duḥkhī thavun ke sukhī thavun) ashakya chhe. māṭe ‘men āne māryo, āne jivāḍyo, āne duḥkhī karyo, āne sukhī karyo’ evun dekhanār arthāt mānanār mithyādraṣhṭi chhe.
bhāvārthaḥ — koī koīnun māryun maratun nathī, jivāḍyun jīvatun nathī, sukhī-duḥkhī karyun sukhī -duḥkhī thatun nathī; tethī je māravā, jivāḍavā ādino abhiprāy kare te to mithyādraṣhṭi ja hoy — em nishchayanun vachan chhe. ahīn vyavahāranay gauṇ chhe.
have āgaḷanā kathananī sūchanārūp shlok kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [अस्य मिथ्याद्रष्टेः] mithyādraṣhṭine [यः एव अयम् अज्ञानात्मा अध्यवसायः द्रश्यते]
Page 388 of 642
PDF/HTML Page 419 of 673
single page version
परजीवानहं हिनस्मि, न हिनस्मि, दुःखयामि, सुखयामि इति य एवायमज्ञानमयो- ऽध्यवसायो मिथ्याद्रष्टेः, स एव स्वयं रागादिरूपत्वात्तस्य शुभाशुभबन्धहेतुः ।
अथाध्यवसायं बन्धहेतुत्वेनावधारयति — je ā agnānasvarūp *adhyavasāy jovāmān āve chhe [सः एव] te adhyavasāy ja, [विपर्ययात्] viparyayasvarūp ( – viparīt, mithyā) hovāthī, [अस्य बन्धहेतुः] te mithyādraṣhṭine bandhanun kāraṇ chhe.
bhāvārthaḥ — jūṭho abhiprāy te ja mithyātva, te ja bandhanun kāraṇ — em jāṇavun. 170.
have, ā agnānamay adhyavasāy ja bandhanun kāraṇ chhe em gāthāmān kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [ते] tārī [या एषा मतिः तु] je ā buddhi chhe ke hun [सत्त्वान्] jīvone [दुःखितसुखितान्] duḥkhī-sukhī [करोमि इति] karun chhun, [एषा ते मूढमतिः] te ā tārī mūḍh buddhi ja (mohasvarūp buddhi ja) [शुभाशुभं कर्म] shubhāshubh karmane [बध्नाति] bāndhe chhe.
ṭīkāḥ — ‘par jīvone hun haṇun chhun, nathī haṇato, duḥkhī karun chhun, sukhī karun chhun’ evo je ā agnānamay adhyavasāy mithyādraṣhṭine chhe, te ja (arthāt te adhyavasāy ja) pote rāgādirūp hovāthī tene ( – mithyādraṣhṭine) shubhāshubh bandhanun kāraṇ chhe.
bhāvārthaḥ — mithyā adhyavasāy bandhanun kāraṇ chhe.
have, adhyavasāyane bandhanā kāraṇ tarīke barābar nakkī kare chhe — ṭharāve chhe (arthāt
* je pariṇām mithyā abhiprāy sahit hoy ( – svaparanā ekatvanā abhiprāy sahit hoy) athavā vaibhāvik hoy te pariṇām māṭe adhyavasāy shabda vaparāy chhe. (mithyā) nishchay, (mithyā) abhiprāy — evā arthamān paṇ te shabda vaparāy chhe.
Page 389 of 642
PDF/HTML Page 420 of 673
single page version
य एवायं मिथ्याद्रष्टेरज्ञानजन्मा रागमयोऽध्यवसायः स एव बन्धहेतुः इत्यव- mithyā adhyavasāy ja bandhanun kāraṇ chhe em niyamathī kahe chhe)ḥ —
gāthārthaḥ — ‘[सत्त्वान्] hun jīvone [दुःखितसुखितान्] duḥkhī-sukhī [करोमि] karun chhun’ [एवम्] āvun [यत् ते अध्यवसितं] je tārun *adhyavasān, [तत्] te ja [पापबन्धकं वा] pāpanun bandhak [ पुण्यस्य बन्धकं वा] athavā puṇyanun bandhak [भवति] thāy chhe.
‘[ सत्त्वान् ] hun jīvone [मारयामि च जीवयामि] mārun chhun ane jivāḍun chhun’ [एवम्] āvun [यत् ते अध्यवसितं] je tārun adhyavasān, [तत्] te ja [पापबन्धकं वा] pāpanun bandhak [पुण्यस्य बन्धकं वा] athavā puṇyanun bandhak [भवति] thāy chhe.
ṭīkāḥ — mithyādraṣhṭine je ā agnānathī janmato rāgamay adhyavasāy chhe te ja bandhanun
* je pariṇaman mithyā abhiprāy sahit hoy ( – svaparanā ekatvanā abhiprāy sahit hoy) athavā
vaibhāvik hoy te pariṇaman māṭe adhyavasān shabda vaparāy chhe. (mithyā) nishchay karavo, (mithyā)
abhiprāy karavo — evā arthamān paṇ te shabda vaparāy chhe.