Page 410 of 642
PDF/HTML Page 441 of 673
single page version

त्वाद्दर्शनं, षड्जीवनिकायश्चारित्रस्याश्रयत्वाच्चारित्रमिति व्यवहारः । शुद्ध आत्मा ज्ञानाश्रयत्वाज्झानं, शुद्ध आत्मा दर्शनाश्रयत्वाद्दर्शनं, शुद्ध आत्मा चारित्राश्रयत्वाच्चारित्रमिति निश्चयः । तत्राचारादीनां ज्ञानाद्याश्रयत्वस्यानैकान्तिकत्वाद्वयवहारनयः प्रतिषेध्यः । निश्चयनयस्तु शुद्धस्यात्मनो ज्ञानाद्या- श्रयत्वस्यैकान्तिकत्वात्तत्प्रतिषेधकः । तथाहि —

नाचारादिशब्दश्रुतमेकान्तेन ज्ञानस्याश्रयः, तत्सद्भावेऽप्यभव्यानां शुद्धात्माभावेन ज्ञानस्याभावात्; न च जीवादयः पदार्था दर्शनस्याश्रयः, तत्सद्भावेऽप्यभव्यानां शुद्धात्माभावेन दर्शनस्याभावात्; न च षड्जीवनिकायः चारित्रस्याश्रयः, तत्सद्भावेऽप्यभव्यानां शुद्धात्माभावेन चारित्रस्याभावात् । शुद्ध आत्मैव ज्ञानस्याश्रयः, आचारादिशब्दश्रुतसद्भावेऽसद्भावे वा तत्सद्भावेनैव ज्ञानस्य सद्भावात्; शुद्ध आत्मैव दर्शनस्याश्रयः, जीवादिपदार्थसद्भावेऽसद्भावे वा तत्सद्भावेनैव

āchārāṅg ādine gnānādinun āshrayapaṇun anaikāntik chhe — vyabhichārayukta chhe; (shabdashrut ādine gnān ādinā āshrayasvarūp mānavāmān vyabhichār āve chhe kem ke shabdashrut ādi hovā chhatān gnān ādi nathī paṇ hotān, māṭe vyavahāranay pratiṣhedhya chhe;) ane nishchayanay vyavahāranayano pratiṣhedhak chhe, kāraṇ ke shuddha ātmāne gnān ādinun āshrayapaṇun aikāntik chhe. (shuddha ātmāne gnānādino āshray mānavāmān vyabhichār nathī kem ke jyān shuddha ātmā hoy tyān gnān-darshan -chāritra hoy ja chhe.) ā vāt hetu sahit samajāvavāmān āve chheḥ —

āchārāṅg ādi shabdashrut ekānte gnānano āshray nathī, kāraṇ ke tenā (arthāt shabdashrutanā) sadbhāvamān paṇ abhavyone shuddha ātmānā abhāvane līdhe gnānano abhāv chhe; jīv ādi nav padārtho darshanano āshray nathī, kāraṇ ke temanā sadbhāvamān paṇ abhavyone shuddha ātmānā abhāvane līdhe darshanano abhāv chhe; chha jīv-nikāy chāritrano āshray nathī, kāraṇ ke temanā sadbhāvamān paṇ abhavyone shuddha ātmānā abhāvane līdhe chāritrano abhāv chhe. shuddha ātmā ja gnānano āshray chhe, kāraṇ ke āchārāṅg ādi shabdashrutanā sadbhāvamān ke asadbhāvamān tenā (arthāt

ātmā ja darshanano āshray chhe, kāraṇ ke jīv ādi nav padārthonā sadbhāvamān ke

Page 411 of 642
PDF/HTML Page 442 of 673
single page version

दर्शनस्य सद्भावात्; शुद्ध आत्मैव चारित्रस्याश्रयः, षड्जीवनिकायसद्भावेऽसद्भावे वा तत्सद्भावेनैव चारित्रस्य सद्भावात् ।

asadbhāvamān tenā (arthāt shuddha ātmānā) sadbhāvathī ja darshanano sadbhāv chhe; shuddha ātmā ja chāritrano āshray chhe, kāraṇ ke chha jīv-nikāyanā sadbhāvamān ke asadbhāvamān tenā (arthāt shuddha ātmānā) sadbhāvathī ja chāritrano sadbhāv chhe.

bhāvārthaḥ — āchārāṅg ādi shabdashrutanun jāṇavun, jīvādi nav padārthonun shraddhān karavun tathā chha kāyanā jīvonī rakṣhā — e sarva hovā chhatān abhavyane gnān, darshan, chāritra nathī hotān, tethī vyavahāranay to niṣhedhya chhe; ane shuddhātmā hoy tyān gnān, darshan, chāritra hoy ja chhe, tethī nishchayanay vyavahārano niṣhedhak chhe. māṭe shuddhanay upādey kahyo chhe.

have āgaḷanā kathananī sūchanānun kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — ‘‘[रागादयः बन्धनिदानम् उक्ताः] rāgādikane bandhanān kāraṇ kahyā ane vaḷī [ते शुद्ध-चिन्मात्र-महः-अतिरिक्ताः] temane shuddhachaitanyamātra jyotithī (arthāt ātmāthī) bhinna kahyā; [तद्-निमित्तम्] tyāre te rāgādikanun nimitta [किमु आत्मा वा परः] ātmā chhe ke bījun koī?’’ [इति प्रणुन्नाः पुनः एवम् आहुः] evā (shiṣhyanā) prashnathī prerit thayā thakā āchāryabhagavān pharīne ām (nīche pramāṇe) kahe chhe. 174.

uparanā prashnanā uttararūpe āchāryabhagavān gāthā kahe chheḥ —

Page 412 of 642
PDF/HTML Page 443 of 673
single page version

यथा खलु केवलः स्फ टिकोपलः, परिणामस्वभावत्वे सत्यपि, स्वस्य शुद्धस्वभावत्वेन रागादिनिमित्तत्वाभावात् रागादिभिः स्वयं न परिणमते, परद्रव्येणैव स्वयं रागादिभावापन्नतया स्वस्य रागादिनिमित्तभूतेन, शुद्धस्वभावात्प्रच्यवमान एव, रागादिभिः परिणम्यते; तथा केवलः किलात्मा, परिणामस्वभावत्वे सत्यपि, स्वस्य शुद्धस्वभावत्वेन रागादिनिमित्तत्वाभावात् रागादिभिः

gāthārthaḥ — [यथा] jem [स्फ टिकमणिः] sphaṭikamaṇi [शुद्धः] shuddha hovāthī [रागाद्यैः] rāgādirūpe (ratāsh-ādirūpe) [स्वयं] potānī meḷe [न परिणमते] pariṇamato nathī [तु] parantu [अन्यैः रक्तादिभिः द्रव्यैः] anya rakta ādi dravyo vaḍe [सः] te [रज्यते] rakta ( – rāto) ādi karāy chhe, [एवं] tem [ज्ञानी] gnānī arthāt ātmā [शुद्धः] shuddha hovāthī [रागाद्यैः] rāgādirūpe [स्वयं] potānī meḷe [न परिणमते] pariṇamato nathī [तु] parantu [अन्यैः रागादिभिः दोषैः] anya rāgādi doṣho vaḍe [सः] te [रज्यते] rāgī ādi karāy chhe.

ṭīkāḥ — jevī rīte kharekhar kevaḷ ( – ekalo) sphaṭikamaṇi, pote pariṇaman- svabhāvavāḷo hovā chhatān, potāne shuddhasvabhāvapaṇāne līdhe rāgādinun nimittapaṇun nahi hovāthī (arthāt pote potāne lālāsh-ādirūp pariṇamananun nimitta nahi hovāthī) potānī meḷe rāgādirūpe pariṇamato nathī, parantu je potānī meḷe rāgādibhāvane pāmatun hovāthī sphaṭikamaṇine rāgādinun nimitta thāy chhe evā paradravya vaḍe ja, shuddhasvabhāvathī chyut thato thako ja, rāgādirūpe pariṇamāvāy chhe; tevī rīte kharekhar kevaḷ ( – ekalo) ātmā, pote pariṇamanasvabhāvavāḷo hovā chhatān, potāne shuddhasvabhāvapaṇāne līdhe rāgādinun nimittapaṇun nahi hovāthī (arthāt pote

Page 413 of 642
PDF/HTML Page 444 of 673
single page version

स्वयं न परिणमते, परद्रव्येणैव स्वयं रागादिभावापन्नतया स्वस्य रागादिनिमित्तभूतेन, शुद्धस्वभावात्प्रच्यवमान एव, रागादिभिः परिणम्यते । इति तावद्वस्तुस्वभावः ।

potāne rāgādirūp pariṇamananun nimitta nahi hovāthī) potānī meḷe rāgādirūpe pariṇamato nathī, parantu je potānī meḷe rāgādibhāvane pāmatun hovāthī ātmāne rāgādinun nimitta thāy chhe evā paradravya vaḍe ja, shuddhasvabhāvathī chyut thato thako ja, rāgādirūpe pariṇamāvāy chhe. — āvo vastuno svabhāv chhe.

bhāvārthaḥ — sphaṭikamaṇi pote to kevaḷ ekākār shuddha ja chhe; te pariṇaman- svabhāvavāḷo hovā chhatān ekalo potānī meḷe lālāsh-ādirūpe pariṇamato nathī parantu lāl ādi paradravyanā nimitte (arthāt svayam lālāsh-ādirūpe pariṇamatā evā paradravyanā nimitte) lālāsh-ādirūpe pariṇame chhe. tevī rīte ātmā pote to shuddha ja chhe; te pariṇamanasvabhāvavāḷo hovā chhatān ekalo potānī meḷe rāgādirūpe pariṇamato nathī parantu rāgādirūp paradravyanā nimitte (arthāt svayam rāgādirūpe pariṇamatā evā paradravyanā nimitte) rāgādirūpe pariṇame chhe. āvo vastuno ja svabhāv chhe, temān anya koī tarkane avakāsh nathī.

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [यथा अर्ककान्तः] sūryakāntamaṇinī māphak (arthāt jem sūryakāntamaṇi potāthī ja agnirūpe pariṇamato nathī, tenā agnirūp pariṇamanamān sūryanun bimb nimitta chhe, tem) [आत्मा आत्मनः रागादिनिमित्तभावम् जातु न याति] ātmā potāne rāgādikanun nimitta kadī paṇ thato nathī, [तस्मिन् निमित्तं परसङ्गः एव] temān nimitta parasaṅg ja ( – paradravyano saṅg ja) chhe. — [अयम् वस्तुस्वभावः उदेति तावत् ] āvo vastusvabhāv prakāshamān chhe. (sadāy vastuno āvo ja svabhāv chhe, koīe karelo nathī.) 175.

‘āvā vastusvabhāvane jāṇato gnānī rāgādikane potānā karato nathī’ evā arthano, āgaḷanī gāthānī sūchanārūp shlok have kahe chheḥ —

Page 414 of 642
PDF/HTML Page 445 of 673
single page version

यथोक्तं वस्तुस्वभावं जानन् ज्ञानी शुद्धस्वभावादेव न प्रच्यवते, ततो रागद्वेषमोहादि- भावैः स्वयं न परिणमते, न परेणापि परिणम्यते, ततष्टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावो ज्ञानी रागद्वेषमोहादिभावानामकर्तैवेति प्रतिनियमः ।

shlokārthaḥ — [इति स्वं वस्तुस्वभावं ज्ञानी जानाति] evā potānā vastusvabhāvane gnānī jāṇe chhe [तेन सः रागादीन् आत्मनः न कुर्यात्] tethī te rāgādikane potānā karato nathī, [अतः कारकः न भवति] tethī te (rāgādikano) kartā nathī. 176.

have, e pramāṇe ja gāthāmān kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ज्ञानी] gnānī [रागद्वेषमोहं] rāgadveṣhamohane [वा कषायभावं] ke kaṣhāyabhāvane [स्वयम्] potānī meḷe [आत्मनः] potāmān [न च करोति] karato nathī [तेन] tethī [सः] te, [तेषां भावानाम्] te bhāvono [कारकः न] kārak arthāt kartā nathī.

ṭīkāḥ — yathokta (arthāt jevo kahyo tevā) vastusvabhāvane jāṇato gnānī (potānā) shuddhasvabhāvathī ja chyut thato nathī tethī rāg-dveṣh-moh ādi bhāvorūpe potānī meḷe pariṇamato nathī ane par vaḍe paṇ pariṇamāvāto nathī, māṭe ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakabhāvasvarūp gnānī rāg -dveṣh-moh ādi bhāvono akartā ja chhe — evo niyam chhe.

bhāvārthaḥ — ātmā gnānī thayo tyāre vastuno evo svabhāv jāṇyo ke ‘ātmā pote to shuddha ja chhe — dravyadraṣhṭie apariṇamanasvarūp chhe, paryāyadraṣhṭie paradravyanā nimittathī rāgādirūpe

Page 415 of 642
PDF/HTML Page 446 of 673
single page version

यथोक्तं वस्तुस्वभावमजानंस्त्वज्ञानी शुद्धस्वभावादासंसारं प्रच्युत एव, ततः कर्म- विपाकप्रभवै रागद्वेषमोहादिभावैः परिणममानोऽज्ञानी रागद्वेषमोहादिभावानां कर्ता भवन् बध्यत एवेति प्रतिनियमः ।

‘āvā vastusvabhāvane agnānī jāṇato nathī tethī te rāgādik bhāvono kartā thāy chhe’ evā arthano, āgaḷanī gāthānī sūchanikārūp shlok have kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [इति स्वं वस्तुस्वभावं अज्ञानी न वेत्ति] evā potānā vastusvabhāvane agnānī jāṇato nathī [तेन सः रागादीन् आत्मनः कुर्यात् ] tethī te rāgādikane ( – rāgādibhāvone) potānā kare chhe, [अतः कारकः भवति] tethī (temano) kartā thāy chhe. 177.

have ā arthanī gāthā kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [रागे च द्वेषे च कषायकर्मसु च एव] rāg, dveṣh ane kaṣhāyakarmo hotān (arthāt temano uday thatān) [ये भावाः] je bhāvo thāy chhe [तैः तु] te-rūpe [परिणममानः] pariṇamato agnānī [रागादीन्] rāgādikane [पुनः अपि] pharīne paṇ [बध्नाति] bāndhe chhe.

ṭīkāḥ — yathokta vastusvabhāvane nahi jāṇato agnānī (potānā) shuddhasvabhāvathī anādi sansārathī māṇḍīne chyut ja chhe tethī karmanā udayathī utpanna thatā rāgadveṣhamohādi bhāvo- rūpe pariṇamato agnānī rāgadveṣhamohādi bhāvono kartā thato thako (karmothī) bandhāy ja chhe — evo niyam chhe.

Page 416 of 642
PDF/HTML Page 447 of 673
single page version

ततः स्थितमेतत् —

य इमे किलाज्ञानिनः पुद्गलकर्मनिमित्ता रागद्वेषमोहादिपरिणामास्त एव भूयो रागद्वेषमोहादिपरिणामनिमित्तस्य पुद्गलकर्मणो बन्धहेतुरिति ।

कथमात्मा रागादीनामकारक एवेति चेत् —

bhāvārthaḥ — agnānī vastunā svabhāvane to yathārtha jāṇato nathī ane karmanā udayathī je bhāvo thāy chhe temane potānā samajīne pariṇame chhe, māṭe temano kartā thayo thako pharī pharī āgāmī karma bāndhe chhe — evo niyam chhe.

‘‘tethī ām ṭharyun (arthāt pūrvokta kāraṇathī nīche pramāṇe nakkī thayun )’’ em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [रागे च द्वेषे च कषायकर्मसु च एव] rāg, dveṣh ane kaṣhāyakarmo hotān (arthāt temano uday thatān) [ये भावाः] je bhāvo thāy chhe [तैः तु] te-rūpe [परिणममानः] pariṇamato thako [चेतयिता] ātmā [रागादीन्] rāgādikane [बध्नाति] bāndhe chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar agnānīne, pudgalakarma jemanun nimitta chhe evā je ā rāgadveṣh- mohādi pariṇāmo chhe, teo ja pharīne rāgadveṣhamohādi pariṇāmonun nimitta je pudgalakarma tenā bandhanun kāraṇ chhe.

bhāvārthaḥ — agnānīne karmanā nimitte je rāgadveṣhamoh ādi pariṇāmo thāy chhe teo ja pharīne āgāmī karmabandhanān kāraṇ thāy chhe.

have pūchhe chhe ke ātmā rāgādikano akārak ja shī rīte chhe? tenun samādhān (āgamanun pramāṇ āpīne) kare chheḥ —

Page 417 of 642
PDF/HTML Page 448 of 673
single page version

gāthārthaḥ — [अप्रतिक्रमणं] apratikramaṇ [द्विविधम् ] be prakāranun [तथा एव] tem ja [अप्रत्याख्यानं] apratyākhyān be prakāranun [विज्ञेयम्] jāṇavun; — [एतेन उपदेशेन च] ā upadeshathī [चेतयिता] ātmā [अकारकः वर्णितः] akārak varṇavavāmān āvyo chhe.

[अप्रतिक्रमणं] apratikramaṇ [द्विविधं] be prakāranun chhe — [द्रव्ये भावे] dravya sambandhī ane bhāv sambandhī; [अप्रत्याख्यानम् अपि] tevī rīte apratyākhyān paṇ be prakāranun chhe — dravya sambandhī ane bhāv sambandhī; — [एतेन उपदेशेन च] ā upadeshathī [चेतयिता] ātmā [अकारकः वर्णितः] akārak varṇavavāmān āvyo chhe.

Page 418 of 642
PDF/HTML Page 449 of 673
single page version

आत्मात्मना रागादीनामकारक एव, अप्रतिक्रमणाप्रत्याख्यानयोर्द्वैविध्योपदेशान्यथानुपपत्तेः । यः खलु अप्रतिक्रमणाप्रत्याख्यानयोर्द्रव्यभावभेदेन द्विविधोपदेशः स, द्रव्यभावयोर्निमित्त- नैमित्तिकभावं प्रथयन्, अकर्तृत्वमात्मनो ज्ञापयति । तत एतत् स्थितं — परद्रव्यं निमित्तं, नैमित्तिका आत्मनो रागादिभावाः । यद्येवं नेष्येत तदा द्रव्याप्रतिक्रमणाप्रत्याख्यानयोः कर्तृत्वनिमित्तत्वोपदेशोऽनर्थक एव स्यात्, तदनर्थकत्वे त्वेकस्यैवात्मनो रागादिभावनिमित्तत्वापत्तौ नित्यकर्तृत्वानुषङ्गान्मोक्षाभावः प्रसजेच्च । ततः परद्रव्यमेवात्मनो रागादिभावनिमित्तमस्तु । तथा सति तु रागादीनामकारक एवात्मा । तथापि यावन्निमित्तभूतं द्रव्यं न प्रतिक्रामति न प्रत्याचष्टे च तावन्नैमित्तिकभूतं भावं न प्रतिक्रामति न प्रत्याचष्टे च, यावत्तु भावं न प्रतिक्रामति न प्रत्याचष्टे

[यावत्] jyān sudhī [आत्मा] ātmā [द्रव्यभावयोः] dravyanun ane bhāvanun [अप्रतिक्रमणम् च अप्रत्याख्यानं] apratikramaṇ tathā apratyākhyān [करोति] kare chhe [तावत्] tyān sudhī [सः] te [कर्ता भवति] kartā thāy chhe [ज्ञातव्यः] em jāṇavun.

ṭīkāḥ — ātmā potāthī rāgādikano akārak ja chhe; kāraṇ ke, jo em na hoy to (arthāt jo ātmā potāthī ja rāgādibhāvono kārak hoy to) apratikramaṇ ane apratyākhyānanā dvividhapaṇāno upadesh banī shake nahi. apratikramaṇ ane apratyākhyānano je kharekhar dravya ane bhāvanā bhede dvividh (be prakārano) upadesh chhe te, dravya ane bhāvanā nimitta-naimittikapaṇāne jāher karato thako, ātmānā akartāpaṇāne ja jaṇāve chhe. māṭe em nakkī thayun ke paradravya nimitta chhe ane ātmānā rāgādibhāvo naimittik chhe. jo em na mānavāmān āve to dravya-apratikramaṇ ane dravya-apratyākhyānano kartāpaṇānān nimitta tarīkeno upadesh nirarthak ja thāy, ane te nirarthak thatān ek ja ātmāne rāgādibhāvonun nimittapaṇun āvī paḍatān nityakartāpaṇāno prasaṅg āvavāthī mokṣhano abhāv ṭhare. māṭe paradravya ja ātmāne rāgādibhāvonun nimitta ho. ane em hotān, ātmā rāgādikano akārak ja chhe em siddha thayun. (ā rīte joke ātmā rāgādikano akārak ja chhe) topaṇ jyān sudhī te nimittabhūt dravyane ( – paradravyane) pratikramato nathī tathā pachakhato nathī (arthāt

dravyanun pratikramaṇ tathā pachakhāṇ karato nathī) tyān sudhī naimittikabhūt bhāvane ( – rāgādibhāvane) pratikramato nathī tathā pachakhato nathī, ane jyān sudhī bhāvane pratikramato nathī tathā pachakhato nathī tyān sudhī kartā ja chhe; jyāre nimittabhūt dravyane pratikrame chhe tathā pachakhe chhe tyāre ja

Page 419 of 642
PDF/HTML Page 450 of 673
single page version

च तावत्कर्तैव स्यात् । यदैव निमित्तभूतं द्रव्यं प्रतिक्रामति प्रत्याचष्टे च तदैव नैमित्तिकभूतं भावं प्रतिक्रामति प्रत्याचष्टे च, यदा तु भावं प्रतिक्रामति प्रत्याचष्टे च तदा साक्षादकर्तैव स्यात् ।

naimittikabhūt bhāvane pratikrame chhe tathā pachakhe chhe, ane jyāre bhāvane pratikrame chhe tathā pachakhe chhe tyāre sākṣhāt akartā ja chhe.

bhāvārthaḥ — atīt kāḷamān je paradravyonun grahaṇ karyun hatun temane vartamānamān sārān jāṇavā, temanā sanskār rahevā, temanā pratye mamatva rahevun, te dravya-apratikramaṇ chhe ane te paradravyonā nimitte je rāgādibhāvo thayā hatā temane vartamānamān bhalā jāṇavā, temanā sanskār rahevā, temanā pratye mamatva rahevun, te bhāv-apratikramaṇ chhe. tevī rīte āgāmī kāḷ sambandhī paradravyonī vāñchhā rākhavī, mamatva rākhavun, te dravya-apratyākhyān chhe ane te paradravyonā nimitte āgāmī kāḷamān thanārā je rāgādibhāvo temanī vāñchhā rākhavī, mamatva rākhavun, te bhāv -apratyākhyān chhe. ām dravya-apratikramaṇ ne bhāv-apratikramaṇ tathā dravya-apratyākhyān ne bhāv-apratyākhyān — evo je apratikramaṇ ane apratyākhyānano be prakārano upadesh chhe te dravya-bhāvanā nimitta-naimittikabhāvane jaṇāve chhe. māṭe em ṭharyun ke paradravya to nimitta chhe ane rāgādibhāvo naimittik chhe. ā rīte ātmā rāgādibhāvone svayamev nahi karato hovāthī te rāgādibhāvono akartā ja chhe em siddha thayun. ā pramāṇe joke ā ātmā rāgādikabhāvono akartā ja chhe topaṇ jyān sudhī tene nimittabhūt paradravyanān apratikramaṇ-apratyākhyān chhe tyān sudhī tene rāgādibhāvonān apratikramaṇ-apratyākhyān chhe, ane jyān sudhī rāgādibhāvonān apratikramaṇ-apratyākhyān chhe tyān sudhī te rāgādibhāvono kartā ja chhe; jyāre te nimittabhūt paradravyanān pratikramaṇ-pratyākhyān kare tyāre tene naimittik rāgādibhāvonān paṇ pratikramaṇ -pratyākhyān thaī jāy chhe, ane jyāre rāgādibhāvonān pratikramaṇ-pratyākhyān thaī jāy chhe tyāre te sākṣhāt akartā ja chhe.

have dravya ane bhāvanā nimitta-naimittikapaṇānun udāharaṇ kahe chheḥ —

Page 420 of 642
PDF/HTML Page 451 of 673
single page version

यथाधःकर्मनिष्पन्नमुद्देशनिष्पन्नं च पुद्गलद्रव्यं निमित्तभूतमप्रत्याचक्षाणो नैमित्तिकभूतं बन्धसाधकं भावं न प्रत्याचष्टे, तथा समस्तमपि परद्रव्यमप्रत्याचक्षाणस्तन्निमित्तकं भावं न प्रत्याचष्टे । यथा चाधःकर्मादीन् पुद्गलद्रव्यदोषान्न नाम करोत्यात्मा परद्रव्यपरिणामत्वे सति आत्मकार्यत्वाभावात्, ततोऽधःकर्मोद्देशिकं च पुद्गलद्रव्यं न मम कार्यं नित्यमचेतनत्वे सति

gāthārthaḥ — [अधःकर्माद्याः ये इमे] adhaḥkarma ādi je ā [पुद्गलद्रव्यस्य दोषाः] pudgaladravyanā doṣho chhe (temane gnānī arthāt ātmā karato nathī;) [तान्] temane [ज्ञानी] gnānī arthāt ātmā [कथं करोति] kem kare [ये तु] ke je [नित्यम् ] sadā [परद्रव्यगुणाः] paradravyanā guṇo chhe?

māṭe [अधःकर्म उद्देशिकं च] adhaḥkarma ane uddeshik [इदं] evun ā [पुद्गलमयम् द्रव्यं] pudgalamay dravya chhe (te mārun karyun thatun nathī;) [तत्] te [मम कृ तं] mārun karyun [कथं भवति] kem thāy [यत्] ke je [नित्यम् ] sadā [अचेतनम् उक्त म् ] achetan kahevāmān āvyun chhe?

ṭīkāḥ — jem adhaḥkarmathī nīpajelun ane uddeshathī nīpajelun evun je nimittabhūt (āhār ādi) pudgaladravya tene nahi pachakhato ātmā ( – muni) naimittikabhūt bandhasādhak bhāvane pachakhato (tyāgato) nathī, tem samasta paradravyane nahi pachakhato ( – nahi tyāgato) ātmā tenā nimitte thatā bhāvane pachakhato (tyāgato) nathī. vaḷī, ‘‘adhaḥkarma ādi je pudgaladravyanā doṣho temane ātmā kharekhar karato nathī kāraṇ ke teo paradravyanā pariṇām hovāthī temane ātmānā kāryapaṇāno abhāv chhe, māṭe adhaḥkarma ane uddeshik evun je

Page 421 of 642
PDF/HTML Page 452 of 673
single page version

मत्कार्यत्वाभावात्, — इति तत्त्वज्ञानपूर्वकं पुद्गलद्रव्यं निमित्तभूतं प्रत्याचक्षाणो नैमित्तिकभूतं बन्धसाधकं भावं प्रत्याचष्टे, तथा समस्तमपि परद्रव्यं प्रत्याचक्षाणस्तन्निमित्तं भावं प्रत्याचष्टे । एवं द्रव्यभावयोरस्ति निमित्तनैमित्तिकभावः ।

pudgaladravya te mārun kārya nathī kāraṇ ke te nitya achetan hovāthī tene mārā kāryapaṇāno abhāv chhe,’’ — em tattvagnānapūrvak nimittabhūt pudgaladravyane pachakhato ātmā ( – muni) jem naimittikabhūt bandhasādhak bhāvane pachakhe chhe, tem samasta paradravyane pachakhato (tyāgato) ātmā tenā nimitte thatā bhāvane pachakhe chhe. ā pramāṇe dravya ane bhāvane nimitta -naimittikapaṇun chhe.

bhāvārthaḥ — ahīn adhaḥkarma ane uddeshik āhāranā draṣhṭāntathī dravya ane bhāvanun nimitta-naimittikapaṇun draḍh karyun chhe.

je pāpakarmathī āhār nīpaje te pāpakarmane adhaḥkarma kahevāmān āve chhe, tem ja te āhārane paṇ adhaḥkarma kahevāmān āve chhe. je āhār, grahaṇ karanāranā nimitte ja banāvavāmān āvyo hoy tene uddeshik kahevāmān āve chhe. āvā (adhaḥkarma ane uddeshik) āhārane jeṇe pachakhyo nathī teṇe tenā nimitte thatā bhāvane pachakhyo nathī ane jeṇe tattvagnānapūrvak te āhārane pachakhyo chhe teṇe tenā nimitte thatā bhāvane pachakhyo chhe. ā rīte samasta dravyane ane bhāvane nimitta-naimittikabhāv jāṇavo. je paradravyane grahaṇ kare chhe tene rāgādibhāvo paṇ thāy chhe, te temano kartā paṇ thāy chhe ane tethī karmano bandh paṇ kare chhe; jyāre ātmā gnānī thāy chhe tyāre tene kāī grahaṇ karavāno rāg nathī, tethī rāgādirūp pariṇaman paṇ nathī ane tethī āgāmī bandh paṇ nathī. (e rīte gnānī paradravyano kartā nathī.)

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chhe, jemān paradravyane tyāgavāno upadesh kare chheḥ —

shlokārthaḥ — [इति] ām (paradravyanun ane potānā bhāvanun nimitta-naimittikapaṇun)

Page 422 of 642
PDF/HTML Page 453 of 673
single page version

[आलोच्य] vichārīne, [तद्-मूलां इमाम् बहुभावसन्ततिम् समम् उद्धर्तुकामः] paradravya jenun mūḷ chhe evī ā bahu bhāvonī santatine ekīsāthe ukheḍī nākhavāne ichchhato puruṣh, [तत् किल समग्रं परद्रव्यं बलात् विवेच्य] te samasta paradravyane baḷathī ( – udyamathī, parākramathī) bhinna karīne ( – tyāgīne), [निर्भरवहत्-पूर्ण-एक-संविद्-युतं आत्मानं] atishayapaṇe vahetun ( – dhārāvāhī) je pūrṇa ek samvedan tenāthī yukta evā potānā ātmāne [समुपैति] pāme chhe, [येन] ke jethī [उन्मूलितबन्धः एषः भगवान् आत्मा] jeṇe karmabandhanane mūḷathī ukheḍī nākhyun chhe evo ā bhagavān ātmā [आत्मनि] potāmān ja ( – ātmāmān ja) [स्फू र्जति] sphurāyamān thāy chhe.

bhāvārthaḥ — paradravyanun ane potānā bhāvanun nimitta-naimittikapaṇun jāṇī samasta paradravyane bhinna karavāmān – tyāgavāmān āve tyāre samasta rāgādibhāvonī santati kapāī jāy chhe ane tyāre ātmā potāno ja anubhav karato thako karmanā bandhanane kāpī potāmān ja prakāshe chhe. māṭe je potānun hit chāhe chhe te evun karo. 178.

have bandh adhikār pūrṇa karatān tenā antamaṅgaḷarūpe gnānanā mahimānā arthanun kaḷashakāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [कारणानां रागादीनाम् उदयं] bandhanān kāraṇarūp je rāgādik (rāgādik- bhāvo) temanā udayane [अदयम्] nirday rīte (arthāt ugra puruṣhārthathī) [दारयत्] vidāratī thakī, [कार्यं विविधम् बन्धं] te rāgādikanā kāryarūp (gnānāvaraṇādi) anek prakāranā bandhane [अधुना] hamaṇān [सद्यः एव] tatkāḷ ja [प्रणुद्य] dūr karīne, [एतत् ज्ञानज्योतिः] ā gnānajyoti — [क्षपिततिमिरं] ke jeṇe agnānarūpī andhakārano nāsh karyo chhe te — [साधु] sārī rīte [सन्नद्धम्] sajja thaī, — [तद्-वत् यद्-वत्] evī rīte sajja thaī ke [अस्य प्रसरम् अपरः कः अपि न आवृणोति] tenā phelāvane bījun koī āvarī shake nahi.

bhāvārthaḥ — jyāre gnān pragaṭ thāy chhe, rāgādik rahetā nathī, temanun kārya je bandh te paṇ raheto nathī, tyāre pachhī tene ( – gnānane) āvaraṇ karanārun koī rahetun nathī, te sadāy prakāshamān ja rahe chhe. 179.

Page 423 of 642
PDF/HTML Page 454 of 673
single page version

ṭīkāḥ — ā pramāṇe bandh (raṅgabhūmimānthī) bahār nīkaḷī gayo.

bhāvārthaḥ — raṅgabhūmimān bandhanā svāṅge pravesh karyo hato. have jyān gnānajyoti pragaṭ thaī tyān te bandh svāṅgane dūr karīne bahār nīkaḷī gayo.

ām shrī samayasāranī (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt shrī samayasār paramāgamanī) shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit ātmakhyāti nāmanī ṭīkāmān bandhno prarūpak sātamo aṅk samāpta thayo.

Page 424 of 642
PDF/HTML Page 455 of 673
single page version

pratham ṭīkākār āchāryadev kahe chhe ke ‘have mokṣha pravesh kare chhe’. jem nr̥ityanā akhāḍāmān svāṅg pravesh kare chhe tem ahīn mokṣhatattvano svāṅg pravesh kare chhe. tyān gnān sarva svāṅgane jāṇanārun chhe, tethī adhikāranā ādimān āchāryadev samyaggnānanā mahimārūp maṅgaḷ kare chheḥ —

shlokārthaḥ — [इदानीम् ] have (bandh padārtha pachhī), [प्रज्ञा-क्रकच-दलनात् बन्ध-पुरुषौ द्विधाकृत्य] pragnārūpī karavat vaḍe vidāraṇ dvārā bandh ane puruṣhane dvidhā (judā judā – be) karīne, [पुरुषम् उपलम्भ-एक-नियतम्] puruṣhane — ke je puruṣh mātra *anubhūti vaḍe ja nishchit chhe tene — [साक्षात् मोक्षं नयत्] sākṣhāt mokṣha pamāḍatun thakun, [पूर्णं ज्ञानं विजयते] pūrṇa gnān jayavant pravarte chhe. kevun chhe te gnān? [उन्मज्जत्-सहज-परम-आनन्द-सरसं] pragaṭ thatā sahaj param ānand vaḍe saras arthāt rasayukta chhe, [परं] utkr̥uṣhṭa chhe, ane [कृत-सकल-कृत्यं] karavāyogya samasta kāryo jeṇe karī līdhān chhe ( – jene kāī karavānun bākī rahyun nathī) evun chhe.

* jeṭalun svarūp-anubhavan chhe teṭalo ja ātmā chhe.

Page 425 of 642
PDF/HTML Page 456 of 673
single page version

bhāvārthaḥ — gnān bandh-puruṣhane judā karīne, puruṣhane mokṣha pamāḍatun thakun, potānun sampūrṇa svarūp pragaṭ karīne jayavant pravarte chhe. ām gnānanun sarvotkr̥uṣhṭapaṇun kahevun te ja maṅgaḷavachan chhe. 180.

have, mokṣhanī prāpti kaī rīte thāy chhe te kahe chhe. temān pratham to, je jīv bandhano chhed karato nathī parantu mātra bandhanā svarūpane jāṇavāthī ja santuṣhṭa chhe te mokṣha pāmato nathī — em kahe chheḥ —

Page 426 of 642
PDF/HTML Page 457 of 673
single page version

आत्मबन्धयोर्द्विधाकरणं मोक्षः । बन्धस्वरूपज्ञानमात्रं तद्धेतुरित्येके, तदसत्; न कर्मबद्धस्य बन्धस्वरूपज्ञानमात्रं मोक्षहेतुः, अहेतुत्वात्, निगडादिबद्धस्य बन्धस्वरूपज्ञानमात्रवत् । एतेन कर्मबन्धप्रपञ्चरचनापरिज्ञानमात्रसन्तुष्टा उत्थाप्यन्ते ।

gāthārthaḥ — [यथा नाम] jevī rīte [बन्धनके] bandhanamān [चिरकालप्रतिबद्धः] ghaṇā kāḷathī bandhāyelo [कश्चित् पुरुषः] koī puruṣh [तस्य] te bandhananā [तीव्रमन्दस्वभावं] tīvra-mand (ākarā-ḍhīlā) svabhāvane [कालं च] ane kāḷane (arthāt ā bandhan āṭalā kāḷathī chhe em) [विजानाति] jāṇe chhe, [यदि] parantu jo [न अपि छेदं करोति] te bandhanane pote kāpato nathī [तेन न मुच्यते] to tenāthī chhūṭato nathī [तु] ane [बन्धनवशः सन्] bandhanavash raheto thako [बहुकेन अपि कालेन] ghaṇā kāḷe paṇ [सः नरः] te puruṣh [विमोक्षम् न प्राप्नोति] bandhanathī chhūṭavārūp mokṣhane pāmato nathī; [इति] tevī rīte jīv [कर्मंबन्धनानां] karma-bandhanonān [प्रदेशस्थितिप्रकृतिम् एवम् अनुभागम्] pradesh, sthiti, prakr̥iti tem ja anubhāgane [जानन् अपि] jāṇatān chhatān paṇ [न मुच्यते] (karmabandhathī) chhūṭato nathī, [च यदि सः एव शुद्धः] parantu jo pote (rāgādine dūr karī) shuddha thāy [मुच्यते] to ja chhūṭe chhe.

ṭīkāḥ — ātmā ane bandhanun dvidhākaraṇ (arthāt ātmā ane bandhane judā judā karavā) te mokṣha chhe. ‘bandhanā svarūpanun gnānamātra mokṣhanun kāraṇ chhe (arthāt bandhanā svarūpane jāṇavāmātrathī ja mokṣha thāy chhe)’ em keṭalāk kahe chhe, te asat chhe; karmathī bandhāyelāne bandhanā svarūpanun gnānamātra mokṣhanun kāraṇ nathī, kem ke jem beḍī ādithī bandhāyelāne bandhanā svarūpanun gnānamātra bandhathī chhūṭavānun kāraṇ nathī tem karmathī bandhāyelāne karmabandhanā svarūpanun gnānamātra karmabandhathī chhūṭavānun kāraṇ nathī. āthī ( – ā kathanathī), jeo karmabandhanā prapañchanī ( – vistāranī) rachanānā gnānamātrathī santuṣhṭa chhe temane utthāpavāmān āve chhe.

bhāvārthaḥ — bandhanun svarūp jāṇavāthī ja mokṣha chhe em koī anyamatī māne chhe. temanī e mānyatānun ā kathanathī nirākaraṇ jāṇavun. jāṇavāmātrathī ja bandh nathī kapāto, bandh to kāpavāthī ja kapāy chhe.

bandhanā vichār karyā karavāthī paṇ bandh kapāto nathī em have kahe chheḥ —

Page 427 of 642
PDF/HTML Page 458 of 673
single page version

बन्धचिन्ताप्रबन्धो मोक्षहेतुरित्यन्ये, तदप्यसत्; न कर्मबद्धस्य बन्धचिन्ताप्रबन्धो मोक्षहेतुः, अहेतुत्वात्, निगडादिबद्धस्य बन्धचिन्ताप्रबन्धवत् । एतेन कर्मबन्धविषयचिन्ताप्रबन्धात्मक- विशुद्धधर्मध्यानान्धबुद्धयो बोध्यन्ते ।

कस्तर्हि मोक्षहेतुरिति चेत् —

gāthārthaḥ — [यथा] jem [बन्धनबद्धः] bandhanathī bandhāyelo puruṣh [बन्धान् चिन्तयन्] bandhonā vichār karavāthī [विमोक्षम् न प्राप्नोति] mokṣha pāmato nathī (arthāt bandhathī chhūṭato nathī), [तथा] tem [जीवः अपि] jīv paṇ [बन्धान् चिन्तयन्] bandhonā vichār karavāthī [विमोक्षम् न प्राप्नोति] mokṣha pāmato nathī.

ṭīkāḥ — ‘bandh sambandhī vichārashr̥uṅkhalā mokṣhanun kāraṇ chhe’ em bījā keṭalāk kahe chhe, te paṇ asat chhe; karmathī bandhāyelāne bandh sambandhī vichāranī shr̥uṅkhalā mokṣhanun kāraṇ nathī, kem ke jem beḍī ādithī bandhāyelāne te bandh sambandhī vichārashr̥uṅkhalā ( – vichāranī paramparā) bandhathī chhūṭavānun kāraṇ nathī tem karmathī bandhāyelāne karmabandh sambandhī vichārashr̥uṅkhalā karmabandhathī chhūṭavānun kāraṇ nathī. āthī ( – ā kathanathī), karmabandh sambandhī vichārashr̥uṅkhalātmak vishuddha ( – shubh) dharmadhyān vaḍe jemanī buddhi andh chhe temane samajāvavāmān āve chhe.

bhāvārthaḥ — karmabandhanī chintāmān man lāgyun rahe topaṇ mokṣha thato nathī. e to dharmadhyānarūp shubh pariṇām chhe. jeo kevaḷ shubh pariṇāmathī ja mokṣha māne chhe temane ahīn upadesh chhe ke — shubh pariṇāmathī mokṣha thato nathī.

‘‘(jo bandhanā svarūpanā gnānamātrathī paṇ mokṣha nathī ane bandhanā vichār karavāthī paṇ mokṣha nathī) to mokṣhanun kāraṇ kayun chhe?’’ em pūchhavāmān āvatān have mokṣhano upāy kahe chheḥ —

Page 428 of 642
PDF/HTML Page 459 of 673
single page version

कर्मबद्धस्य बन्धच्छेदो मोक्षहेतुः, हेतुत्वात्, निगडादिबद्धस्य बन्धच्छेदवत् । एतेन उभयेऽपि पूर्वे आत्मबन्धयोर्द्विधाकरणे व्यापार्येते ।

किमयमेव मोक्षहेतुरिति चेत् —

gāthārthaḥ — [यथा च] jem [बन्धनबद्धः तु] bandhanathī bandhāyelo puruṣh [बन्धान् छित्वा] bandhone chhedīne [विमोक्षम् प्राप्नोति] mokṣha pāme chhe, [तथा च] tem [जीवः] jīv [बन्धान् छित्वा] bandhone chhedīne [विमोक्षम् सम्प्राप्नोति] mokṣha pāme chhe.

ṭīkāḥ — karmathī bandhāyelāne bandhano chhed mokṣhanun kāraṇ chhe, kem ke jem beḍī ādithī bandhāyelāne bandhano chhed bandhathī chhūṭavānun kāraṇ chhe tem karmathī bandhāyelāne karmabandhano chhed karmabandhathī chhūṭavānun kāraṇ chhe. āthī ( – ā kathanathī), pūrve kahelā bannene ( – jeo bandhanā svarūpanā gnānamātrathī santuṣhṭa chhe temane ane jeo bandhanā vichār karyā kare chhe temane – ) ātmā ane bandhanā dvidhākaraṇamān vyāpār karāvavāmān āve chhe (arthāt ātmā ane bandhane judā judā karavā pratye lagāḍavāmān – joḍavāmān – udyam karāvavāmān āve chhe).

‘mātra ā ja (arthāt bandhano chhed ja) mokṣhanun kāraṇ kem chhe?’ em pūchhavāmān āvatān have teno uttar kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [बन्धानां स्वभावं च] bandhonā svabhāvane [आत्मनः स्वभावं च] ane ātmānā svabhāvane [विज्ञाय] jāṇīne [बन्धेषु] bandho pratye [यः] je [विरज्यते] virakta thāy chhe, [सः] te [कर्मविमोक्षणं करोति] karmothī mukāy chhe.

Page 429 of 642
PDF/HTML Page 460 of 673
single page version

य एव निर्विकारचैतन्यचमत्कारमात्रमात्मस्वभावं तद्विकारकारकं बन्धानां च स्वभावं विज्ञाय, बन्धेभ्यो विरमति, स एव सकलकर्ममोक्षं कुर्यात् । एतेनात्मबन्धयोर्द्विधाकरणस्य मोक्षहेतुत्वं नियम्यते ।

केनात्मबन्धौ द्विधा क्रियेते इति चेत् —

आत्मबन्धयोर्द्विधाकरणे कार्ये कर्तुरात्मनः करणमीमांसायां, निश्चयतः स्वतो

ṭīkāḥ — je, nirvikārachaitanyachamatkāramātra ātmasvabhāvane (ātmānā svabhāvane) ane tene (arthāt ātmāne) vikār karanārā evā bandhonā svabhāvane jāṇīne, bandhothī virame chhe, te ja sarva karmothī mukāy chhe. āthī ( – ā kathanathī), ātmā ane bandhanun dvidhākaraṇ ja mokṣhanun kāraṇ chhe evo niyam karavāmān āve chhe (arthāt ātmā ane bandhane judā judā karavā te ja mokṣhanun kāraṇ chhe em nakkī karavāmān āve chhe).

‘ātmā ane bandh shā vaḍe dvidhā karāy chhe (arthāt kayā sādhan vaḍe judā karī shakāy chhe)?’ em pūchhavāmān āvatān have teno uttar kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [जीवः च तथा बन्धः] jīv tathā bandh [नियताभ्याम् स्वलक्षणाभ्यां] niyat svalakṣhaṇothī (potapotānān nishchit lakṣhaṇothī) [छिद्येते] chhedāy chhe; [प्रज्ञाछेदनकेन] pragnārūpī chhīṇī vaḍe [छिन्नौ तु] chhedavāmān āvatān [नानात्वम् आपन्नौ] teo nānāpaṇāne pāme chhe arthāt judā paḍī jāy chhe.

ṭīkāḥ — ātmā ane bandhane dvidhā karavārūp kāryamān kartā je ātmā tenā ¹karaṇ sambandhī ²mīmānsā karavāmān āvatān, nishchaye (nishchayanaye) potāthī bhinna karaṇano abhāv

1. karaṇ = sādhan; karaṇ nāmanun kārak.
2. mīmānsā = ūṇḍī vichāraṇā; tapās; samālochanā.