Page 430 of 642
PDF/HTML Page 461 of 673
single page version
भिन्नकरणासम्भवात्, भगवती प्रज्ञैव छेदनात्मकं करणम् । तया हि तौ छिन्नौ नानात्वम-
वश्यमेवापद्येते; ततः प्रज्ञयैवात्मबन्धयोर्द्विधाकरणम् । ननु कथमात्मबन्धौ चेत्यचेतकभावेनात्यन्त-
प्रत्यासत्तेरेकीभूतौ भेदविज्ञानाभावादेकचेतकवद्वयवह्रियमाणौ प्रज्ञया छेत्तुं शक्येते ? नियतस्व- लक्षणसूक्ष्मान्तःसन्धिसावधाननिपातनादिति बुध्येमहि । आत्मनो हि समस्तशेषद्रव्यासाधारणत्वा- च्चैतन्यं स्वलक्षणम् । तत्तु प्रवर्तमानं यद्यदभिव्याप्य प्रवर्तते निवर्तमानं च यद्यदुपादाय निवर्तते
तत्तत्समस्तमपि सहप्रवृत्तं क्रमप्रवृत्तं वा पर्यायजातमात्मेति लक्षणीयः, तदेकलक्षणलक्ष्यत्वात्; समस्तसहक्रमप्रवृत्तानन्तपर्यायाविनाभावित्वाच्चैतन्यस्य चिन्मात्र एवात्मा निश्चेतव्यः, इति यावत् ।
hovāthī bhagavatī pragnā ja ( – gnānasvarūp buddhi ja) chhedanātmak ( – chhedananā svabhāvavāḷun) karaṇ chhe. te pragnā vaḍe temane chhedavāmān āvatān teo nānāpaṇāne avashya pāme chhe; māṭe pragnā vaḍe ja ātmā ane bandhanun dvidhā karavun chhe (arthāt pragnārūpī karaṇ vaḍe ja ātmā ne bandh judā karāy chhe).
(ahīn prashna thāy chhe ke – ) ātmā ane bandh ke jeo *chetyachetakabhāv vaḍe atyant nikaṭatāne līdhe ek ( – ek jevā – ) thaī rahyā chhe, ane bhedavignānanā abhāvane līdhe, jāṇe teo ek chetak ja hoy em jemano vyavahār karavāmān āve chhe (arthāt jemane ek ātmā tarīke ja vyavahāramān gaṇavāmān āve chhe) teo pragnā vaḍe kharekhar kaī rīte chhedī shakāy?
(tenun samādhān āchāryadev kare chheḥ — ) ātmā ane bandhanān niyat svalakṣhaṇonī sūkṣhma antaḥsandhimān (antaraṅganī sandhimān) pragnāchhīṇīne sāvadhān thaīne paṭakavāthī ( – nākhavāthī, māravāthī) temane chhedī shakāy chhe arthāt judā karī shakāy chhe em ame jāṇīe chhīe.
ātmānun svalakṣhaṇ chaitanya chhe, kāraṇ ke te samasta sheṣh dravyothī asādhāraṇ chhe (arthāt anya dravyomān te nathī). te (chaitanya) pravartatun thakun je je paryāyane vyāpīne pravarte chhe ane nivartatun thakun je je paryāyane grahaṇ karīne nivarte chhe te te samasta sahavartī ke kramavartī paryāyo ātmā chhe em lakṣhit karavun — lakṣhaṇathī oḷakhavun (arthāt je je guṇaparyāyomān chaitanyalakṣhaṇ vyāpe chhe te te samasta guṇaparyāyo ātmā chhe em jāṇavun) kāraṇ ke ātmā te ja ek lakṣhaṇathī lakṣhya chhe (arthāt chaitanyalakṣhaṇathī ja oḷakhāy chhe). vaḷī samasta sahavartī ane kramavartī anant paryāyo sāthe chaitanyanun avinābhāvīpaṇun hovāthī chinmātra ja ātmā chhe em nishchay karavo. āṭalun ātmānā svalakṣhaṇ viṣhe.
* ātmā chetak chhe ane bandh chetya chhe; agnānadashāmān teo ekarūp anubhavāy chhe.
Page 431 of 642
PDF/HTML Page 462 of 673
single page version
बन्धस्य तु आत्मद्रव्यासाधारणा रागादयः स्वलक्षणम् । न च रागादय आत्मद्रव्यसाधारणतां बिभ्राणाः प्रतिभासन्ते, नित्यमेव चैतन्यचमत्कारादतिरिक्तत्वेन प्रतिभासमानत्वात् । न च यावदेव समस्तस्वपर्यायव्यापि चैतन्यं प्रतिभाति तावन्त एव रागादयः प्रतिभान्ति, रागादीनन्तरेणापि चैतन्यस्यात्मलाभसम्भावनात् । यत्तु रागादीनां चैतन्येन सहैवोत्प्लवनं तच्चेत्यचेतकभावप्रत्यासत्तेरेव, नैकद्रव्यत्वात्; चेत्यमानस्तु रागादिरात्मनः, प्रदीप्यमानो घटादिः प्रदीपस्य प्रदीपकतामिव, चेतकतामेव प्रथयेत्, न पुना रागादिताम् । एवमपि तयोरत्यन्तप्रत्यासत्त्या भेदसम्भावना- भावादनादिरस्त्येकत्वव्यामोहः, स तु प्रज्ञयैव छिद्यत एव ।
(have bandhanā svalakṣhaṇ viṣhe kahevāmān āve chheḥ — ) bandhanun svalakṣhaṇ to ātmadravyathī asādhāraṇ evā rāgādik chhe. e rāgādik ātmadravya sāthe sādhāraṇapaṇun dharatā ( – dhāraṇ karatā – ) pratibhāsatā nathī, kāraṇ ke teo sadāy chaitanyachamatkārathī bhinnapaṇe pratibhāse chhe. vaḷī jeṭalun, chaitanya ātmānā samasta paryāyomān vyāpatun pratibhāse chhe, teṭalā ja, rāgādik pratibhāsatā nathī, kāraṇ ke rāgādik vinā paṇ chaitanyano ātmalābh sambhave chhe (arthāt rāgādik na hoy tyān paṇ chaitanya hoy chhe). vaḷī je, rāgādikanun chaitanya sāthe ja ūpajavun thāy chhe te chetyachetakabhāvanī ( – gneyagnāyakabhāvanī) ati nikaṭatāne līdhe ja chhe, ekadravyapaṇāne līdhe nahi; jem (dīpak vaḍe) prakāshavāmān āvatā ghaṭādik (padārtho) dīpakanā prakāshakapaṇāne ja jāher kare chhe — ghaṭādipaṇāne nahi, tem (ātmā vaḍe) chetavāmān āvatā rāgādik (arthāt gnānamān gneyarūpe jaṇātā rāgādik bhāvo) ātmānā chetakapaṇāne ja jāher kare chhe — rāgādipaṇāne nahi.
ām hovā chhatān te bannenī ( – ātmānī ane bandhanī) atyant nikaṭatāne līdhe bhedasambhāvanāno abhāv hovāthī arthāt bhed nahi dekhāto hovāthī (agnānīne) anādi kāḷathī ekapaṇāno vyāmoh (bhram) chhe; te vyāmoh pragnā vaḍe ja avashya chhedāy chhe.
bhāvārthaḥ — ātmā ane bandh bannene lakṣhaṇabhedathī oḷakhī buddhirūpī chhīṇīthī chhedī judā judā karavā.
ātmā to amūrtik chhe ane bandh sūkṣhma pudgalaparamāṇuono skandh chhe tethī banne judā chhadmasthanā gnānamān āvatā nathī, mātra ek skandh dekhāy chhe (arthāt banne ekapiṇḍarūp dekhāy chhe); tethī anādi agnān chhe. shrī guruono upadesh pāmī temanān lakṣhaṇ judān judān anubhavīne jāṇavun ke chaitanyamātra to ātmānun lakṣhaṇ chhe ane rāgādik bandhanun lakṣhaṇ chhe topaṇ mātra gneyagnāyakabhāvanī ati nikaṭatāthī teo ek jevā thaī rahyā dekhāy chhe. tethī tīkṣhṇa buddhirūpī
Page 432 of 642
PDF/HTML Page 463 of 673
single page version
सूक्ष्मेऽन्तःसन्धिबन्धे निपतति रभसादात्मकर्मोभयस्य ।
बन्धं चाज्ञानभावे नियमितमभितः कुर्वती भिन्नभिन्नौ ।।१८१।।
chhīṇīne — ke je temane bhedī judā judā karavānun shastra chhe tene — temanī sūkṣhma sandhi shodhīne te sandhimān sāvadhān (niṣhpramād) thaīne paṭakavī. te paḍatān ja banne judā judā dekhāvā lāge chhe. em banne judā judā dekhātān, ātmāne gnānabhāvamān ja rākhavo ane bandhane agnānabhāvamān rākhavo. e rīte bannene bhinna karavā.
shlokārthaḥ — [इयं शिता प्रज्ञाछेत्री] ā pragnārūpī tīkṣhṇa chhīṇī [निपुणैः] pravīṇ puruṣho vaḍe [कथम् अपि] koī paṇ prakāre ( – yatnapūrvak) [सावधानैः] sāvadhānapaṇe (niṣhpramādapaṇe) [पातिता] paṭakavāmān āvī thakī, [आत्म-कर्म-उभयस्य सूक्ष्मे अन्तःसन्धिबन्धे] ātmā ane karma — bannenā sūkṣhma antaraṅg sandhinā bandhamān ( – andaranī sāndhanā joḍāṇamān) [रभसात्] shīghra [निपतति] paḍe chhe. kevī rīte paḍe chhe? [आत्मानम् अन्तः-स्थिर-विशद-लसद्-धाम्नि चैतन्यपूरे मग्नम् ] ātmāne to jenun tej antaraṅgamān sthir ane nirmaḷapaṇe dedīpyamān chhe evā chaitanyapūramān (chaitanyanā pravāhamān) magna karatī [च] ane [बन्धम् अज्ञानभावे नियमितम्] bandhane agnānabhāvamān nishchaḷ (niyat) karatī — [अभितः भिन्नभिन्नौ कुर्वती] e rīte ātmā ane bandhane sarva taraphathī bhinna bhinna karatī paḍe chhe.
bhāvārthaḥ — ahīn ātmā ane bandhane bhinna bhinna karavārūp kārya chhe. teno kartā ātmā chhe. tyān karaṇ vinā kartā konā vaḍe kārya kare? tethī karaṇ paṇ joīe. nishchayanaye kartāthī bhinna karaṇ hotun nathī; māṭe ātmāthī abhinna evī ā buddhi ja ā kāryamān karaṇ chhe. ātmāne anādi bandh gnānāvaraṇādi karma chhe, temanun kārya bhāvabandh to rāgādik chhe ane nokarma sharīrādik chhe. māṭe buddhi vaḍe ātmāne sharīrathī, gnānāvaraṇādik dravyakarmathī tathā rāgādik bhāvakarmathī bhinna ek chaitanyabhāvamātra anubhavī gnānamān ja līn rākhavo te ja (ātmā ne bandhanun) bhinna karavun chhe. tenāthī ja sarva karmano nāsh thāy chhe, siddhapadane pamāy chhe, em jāṇavun. 181.
Page 433 of 642
PDF/HTML Page 464 of 673
single page version
आत्मबन्धौ हि तावन्नियतस्वलक्षणविज्ञानेन सर्वथैव छेत्तव्यौ; ततो रागादिलक्षणः समस्त एव बन्धो निर्मोक्तव्यः, उपयोगलक्षणः शुद्ध आत्मैव गृहीतव्यः । एतदेव किलात्म- बन्धयोर्द्विधाकरणस्य प्रयोजनं यद्बन्धत्यागेन शुद्धात्मोपादानम् ।
‘ātmā ane bandhane dvidhā karīne shun karavun’ em pūchhavāmān āvatān have teno uttar kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [तथा] e rīte [जीवः बन्धः च] jīv ane bandh [नियताभ्याम् स्वलक्षणाभ्यां] temanān nishchit svalakṣhaṇothī [छिद्येते] chhedāy chhe. [बन्धः] tyān, bandhane [छेत्तव्यः] chhedavo arthāt chhoḍavo [च] ane [शुद्धः आत्मा] shuddha ātmāne [गृहीतव्यः] grahaṇ karavo.
ṭīkāḥ — ātmā ane bandhane pratham to temanān niyat svalakṣhaṇonā vignānathī sarvathā ja chhedavā arthāt bhinna karavā; pachhī, rāgādik jenun lakṣhaṇ chhe evā samasta bandhane to chhoḍavo ane upayog jenun lakṣhaṇ chhe evā shuddha ātmāne ja grahaṇ karavo. ā ja kharekhar ātmā ane bandhane dvidhā karavānun prayojan chhe ke bandhanā tyāgathī (arthāt bandhano tyāg karī) shuddha ātmānun grahaṇ karavun.
bhāvārthaḥ — shiṣhye pūchhyun hatun ke ātmā ane bandhane dvidhā karīne shun karavun? teno ā uttar āpyo ke bandhano to tyāg karavo ane shuddha ātmānun grahaṇ karavun.
(‘ātmā ane bandhane bhinna to pragnā vaḍe karyā parantu ātmāne grahaṇ shā vaḍe karāy?’ — evā prashnanī tathā tenā uttaranī gāthā kahe chheḥ —
Page 434 of 642
PDF/HTML Page 465 of 673
single page version
ननु केन शुद्धोऽयमात्मा गृहीतव्यः ? प्रज्ञयैव शुद्धोऽयमात्मा गृहीतव्यः, शुद्धस्यात्मनः स्वय- मात्मानं गृह्णतो, विभजत इव, प्रज्ञैककरणत्वात् । अतो यथा प्रज्ञया विभक्तस्तथा प्रज्ञयैव गृहीतव्यः ।
कथमयमात्मा प्रज्ञया गृहीतव्य इति चेत् —
gāthārthaḥ — (shiṣhya pūchhe chhe ke – ) [सः आत्मा] te (shuddha) ātmā [कथं] kaī rīte [गृह्यते] grahaṇ karāy? (āchāryabhagavān uttar āpe chhe ke – ) [प्रज्ञया तु] pragnā vaḍe [सः आत्मा] te (shuddha) ātmā [गृह्यते] grahaṇ karāy chhe. [यथा] jem [प्रज्ञया] pragnā vaḍe [विभक्तः] bhinna karyo, [तथा] tem [प्रज्ञया एव] pragnā vaḍe ja [गृहीतव्यः] grahaṇ karavo.
ṭīkāḥ — shuddha evo ā ātmā shā vaḍe grahaṇ karavo? pragnā vaḍe ja shuddha evo ā ātmā grahaṇ karavo; kāraṇ ke shuddha ātmāne, pote potāne grahatān, pragnā ja ek karaṇ chhe — jem bhinna karatān pragnā ja ek karaṇ hatun tem. māṭe jem pragnā vaḍe bhinna karyo tem pragnā vaḍe ja grahaṇ karavo.
bhāvārthaḥ — bhinna karavāmān ane grahaṇ karavāmān karaṇo judān nathī; māṭe pragnā vaḍe ja ātmāne bhinna karyo ane pragnā vaḍe ja grahaṇ karavo.
have pūchhe chhe ke — ā ātmāne pragnā vaḍe kaī rīte grahaṇ karavo? teno uttar kahe chheḥ —
Page 435 of 642
PDF/HTML Page 466 of 673
single page version
यो हि नियतस्वलक्षणावलम्बिन्या प्रज्ञया प्रविभक्तश्चेतयिता, सोऽयमहं; ये त्वमी अवशिष्टा अन्यस्वलक्षणलक्ष्या व्यवह्रियमाणा भावाः, ते सर्वेऽपि चेतयितृत्वस्य व्यापकस्य व्याप्यत्वमनायान्तोऽत्यन्तं मत्तो भिन्नाः । ततोऽहमेव मयैव मह्यमेव मत्त एव मय्येव मामेव गृह्णामि । यत्किल गृह्णामि तच्चेतनैकक्रियत्वादात्मनश्चेतय एव; चेतयमान एव चेतये, चेतयमानेनैव चेतये, चेतयमानायैव चेतये, चेतयमानादेव चेतये, चेतयमाने एव चेतये, चेतयमानमेव चेतये । अथवा — न चेतये; न चेतयमानश्चेतये, न चेतयमानेन चेतये, न चेतयमानाय चेतये, न चेतयमानाच्चेतये, न चेतयमाने चेतये, न चेतयमानं चेतये; किन्तु सर्वविशुद्धचिन्मात्रो भावोऽस्मि ।
gāthārthaḥ — [प्रज्ञया] pragnā vaḍe [गृहीतव्यः] (ātmāne) em grahaṇ karavo ke — [यः चेतयिता] je chetanāro chhe [सः तु] te [निश्चयतः] nishchayathī [अहं] hun chhun, [अवशेषाः] bākīnā [ये भावाः] je bhāvo chhe [ते] te [मम पराः] mārāthī par chhe [इति ज्ञातव्यः] em jāṇavun.
ṭīkāḥ — niyat svalakṣhaṇane avalambanārī pragnā vaḍe judo karavāmān āvelo je chetak ( – chetanāro), te ā hun chhun; ane anya svalakṣhaṇothī lakṣhya (arthāt chaitanyalakṣhaṇ sivāy bījān lakṣhaṇothī oḷakhāvāyogya) je ā bākīnā vyavahārarūp bhāvo chhe, te badhāy, chetakapaṇārūpī vyāpakanā vyāpya nahi thatā hovāthī, mārāthī atyant bhinna chhe. māṭe hun ja, mārā vaḍe ja, mārā māṭe ja, mārāmānthī ja, mārāmān ja, mane ja grahaṇ karun chhun. ātmānī, chetanā ja ek kriyā hovāthī, ‘hun grahaṇ karun chhun’ eṭale ‘hun chetun ja chhun’; chetato ja (arthāt chetato thako ja) chetun chhun, chetatā vaḍe ja chetun chhun, chetatā māṭe ja chetun chhun, chetatāmānthī ja chetun chhun, chetatāmān ja chetun chhun, chetatāne ja chetun chhun. athavā — nathī chetato; nathī chetato thako chetato, nathī chetatā vaḍe chetato, nathī chetatā māṭe chetato, nathī chetatāmānthī chetato, nathī chetatāmān chetato, nathī chetatāne chetato; parantu sarvavishuddha chinmātra ( – chaitanyamātra) bhāv chhun.
bhāvārthaḥ — pragnā vaḍe bhinna karavāmān āvelo je chetak te ā hun chhun ane bākīnā bhāvo mārāthī par chhe; māṭe (abhinna chha kārakothī) hun ja, mārā vaḍe ja, mārā māṭe ja, mārāmānthī ja, mārāmān ja, mane ja grahaṇ karun chhun. ‘grahaṇ karun chhun’ eṭale ‘chetun chhun’, kāraṇ
Page 436 of 642
PDF/HTML Page 467 of 673
single page version
चिन्मुद्राङ्कितनिर्विभागमहिमा शुद्धश्चिदेवास्म्यहम् ।
भिद्यन्तां न भिदास्ति काचन विभौ भावे विशुद्धे चिति ।।१८२।।
ke chetavun te ja ātmānī ek kriyā chhe. māṭe hun chetun ja chhun; chetanāro ja, chetanār vaḍe ja, chetanār māṭe ja, chetanāramānthī ja, chetanāramān ja, chetanārane ja chetun chhun. athavā dravyadraṣhṭie to — chha kārakonā bhed paṇ mārāmān nathī, hun to shuddha chaitanyamātra bhāv chhun. — ā pramāṇe pragnā vaḍe ātmāne grahaṇ karavo arthāt potāne chetanār tarīke anubhavavo.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [यत् भेत्तुं हि शक्यते सर्वम् अपि स्वलक्षणबलात् भित्त्वा] je kāī bhedī shakāy chhe te sarvane svalakṣhaṇanā baḷathī bhedīne, [चिन्मुद्रा-अङ्कित-निर्विभाग-महिमा शुद्धः चिद् एव अहम् अस्मि] jeno chinmudrāthī aṅkit nirvibhāg mahimā chhe (arthāt chaitanyanī chhāpathī chihnit vibhāgarahit jeno mahimā chhe) evo shuddha chaitanya ja hun chhun. [यदि कारकाणि वा यदि धर्माः वा यदि गुणाः भिद्यन्ते, भिद्यन्ताम्] jo kārakonā, athavā dharmonā, athavā guṇonā bhedo paḍe, to bhale paḍo; [विभौ विशुद्धे चिति भावे काचन भिदा न अस्ति] parantu *vibhu evā shuddha ( – samasta vibhāvothī rahit – ) chaitanyabhāvamān to koī bhed nathī. (ām pragnā vaḍe ātmāne grahaṇ karāy chhe.)
bhāvārthaḥ — jemanun svalakṣhaṇ chaitanya nathī evā parabhāvo to mārāthī bhinna chhe, mātra shuddha chaitanya ja hun chhun. kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān ane adhikaraṇarūp kārakabhedo, sattva, asattva, nityatva, anityatva, ekatva, anekatva ādi dharmabhedo ane gnān, darshan ādi guṇabhedo jo kathañchit hoy to bhale ho; parantu shuddha chaitanyamātra bhāvamān to koī bhed nathī. — ām shuddhanayathī abhedarūpe ātmāne grahaṇ karavo. 182.
(ātmāne shuddha chaitanyamātra to grahaṇ karāvyo; have sāmānya chetanā darshanagnān- sāmānyamay hovāthī anubhavamān darshanagnānasvarūp ātmāne ā pramāṇe anubhavavo — em kahe chheḥ — )
* vibhu = draḍh; achaḷ; nitya; samartha; sarva guṇaparyāyomān vyāpak.
Page 437 of 642
PDF/HTML Page 468 of 673
single page version
चेतनाया दर्शनज्ञानविकल्पानतिक्रमणाच्चेतयितृत्वमिव द्रष्टृत्वं ज्ञातृत्वं चात्मनः स्वलक्षणमेव । ततोऽहं द्रष्टारमात्मानं गृह्णामि । यत्किल गृह्णामि तत्पश्याम्येव; पश्यन्नेव पश्यामि,
gāthārthaḥ — [प्रज्ञया] pragnā vaḍe [गृहीतव्यः] em grahaṇ karavo ke — [यः द्रष्टा] je dekhanāro chhe [सः तु] te [निश्चयतः] nishchayathī [अहम्] hun chhun, [अवशेषाः] bākīnā [ये भावाः] je bhāvo chhe [ते] te [मम पराः] mārāthī par chhe [इति ज्ञातव्याः] em jāṇavun.
[प्रज्ञया] pragnā vaḍe [गृहीतव्यः] em grahaṇ karavo ke — [यः ज्ञाता] je jāṇanāro chhe [सः तु] te [निश्चयतः] nishchayathī [अहम्] hun chhun, [अवशेषाः] bākīnā [ये भावाः] je bhāvo chhe [ते] te [मम पराः] mārāthī par chhe [इति ज्ञातव्याः] em jāṇavun.
ṭīkāḥ — chetanā darshanagnānarūp bhedone ullaṅghatī nahi hovāthī, chetakapaṇānī māphak darshakapaṇun ane gnātāpaṇun ātmānun svalakṣhaṇ ja chhe. māṭe hun dekhanārā ātmāne grahaṇ karun chhun. ‘grahaṇ karun chhun’ eṭale ‘dekhun ja chhun’; dekhato ja (arthāt dekhato thako ja) dekhun chhun, dekhatā
Page 438 of 642
PDF/HTML Page 469 of 673
single page version
पश्यतैव पश्यामि, पश्यते एव पश्यामि, पश्यत एव पश्यामि, पश्यत्येव पश्यामि, पश्यन्तमेव पश्यामि । अथवा — न पश्यामि; न पश्यन् पश्यामि, न पश्यता पश्यामि, न पश्यते पश्यामि, न पश्यतः पश्यामि, न पश्यति पश्यामि, न पश्यन्तं पश्यामि; किन्तु सर्वविशुद्धो द्रङ्मात्रो भावोऽस्मि । अपि च — ज्ञातारमात्मानं गृह्णामि । यत्किल गृह्णामि तज्जानाम्येव; जानन्नेव जानामि, जानतैव जानामि, जानते एव जानामि, जानत एव जानामि, जानत्येव जानामि, जानन्तमेव जानामि । अथवा — न जानामि; न जानन् जानामि, न जानता जानामि, न जानते जानामि, न जानतो जानामि, न जानति जानामि, न जानन्तं जानामि; किन्तु सर्वविशुद्धो ज्ञप्तिमात्रो भावोऽस्मि । vaḍe ja dekhun chhun, dekhatā māṭe ja dekhun chhun, dekhatāmānthī ja dekhun chhun, dekhatāmān ja dekhun chhun, dekhatāne ja dekhun chhun. athavā — nathī dekhato; nathī dekhato thako dekhato, nathī dekhatā vaḍe dekhato, nathī dekhatā māṭe dekhato, nathī dekhatāmānthī dekhato, nathī dekhatāmān dekhato, nathī dekhatāne dekhato; parantu sarvavishuddha darshanamātra bhāv chhun. vaḷī evī ja rīte — hun jāṇanārā ātmāne grahaṇ karun chhun. ‘grahaṇ karun chhun’ eṭale ‘jāṇun ja chhun’; jāṇato ja (arthāt jāṇato thako ja) jāṇun chhun, jāṇatā vaḍe ja jāṇun chhun, jāṇatā māṭe ja jāṇun chhun, jāṇatāmānthī ja jāṇun chhun, jāṇatāmān ja jāṇun chhun, jāṇatāne ja jāṇun chhun. athavā — nathī jāṇato; nathī jāṇato thako jāṇato, nathī jāṇatā vaḍe jāṇato, nathī jāṇatā māṭe jāṇato, nathī jāṇatāmānthī jāṇato, nathī jāṇatāmān jāṇato, nathī jāṇatāne jāṇato; parantu sarvavishuddhi gnaptimātra (jāṇanakriyāmātra) bhāv chhun. (ām dekhanārā ātmāne tem ja jāṇanārā ātmāne kartā, karma, karaṇ, sampradān, apādān ane adhikaraṇarūp kārakonā bhedapūrvak grahaṇ karīne, pachhī kārakabhedono niṣhedh karī ātmāne arthāt
potāne darshanamātra bhāvarūpe tem ja gnānamātra bhāvarūpe anubhavavo arthāt abhedarūpe anubhavavo.)
(bhāvārthaḥ — ā traṇ gāthāomān, pragnā vaḍe ātmāne grahaṇ karavānun kahyun chhe. ‘grahaṇ karavun’ eṭale koī anya vastune grahavānī – levānī nathī; chetanāno anubhav karavo, te ja, ātmānun ‘grahaṇ karavun’ chhe.
prathamanī gāthāmān sāmānya chetanāno anubhav karāvyo hato. tyān, anubhav karanār, jeno anubhav karavāmān āve te, jenā vaḍe anubhav karavāmān āve te — ityādi kārakabhedarūpe ātmāne kahīne, abhedavivakṣhāmān kārakabhedano niṣhedh karī, ātmāne ek shuddha chaitanyamātra kahyo hato.
Page 439 of 642
PDF/HTML Page 470 of 673
single page version
ननु कथं चेतना दर्शनज्ञानविकल्पौ नातिक्रामति येन चेतयिता द्रष्टा ज्ञाता च स्यात् ? उच्यते — चेतना तावत्प्रतिभासरूपा; सा तु, सर्वेषामेव वस्तूनां सामान्यविशेषात्मकत्वात्, द्वैरूप्यं नातिक्रामति । ये तु तस्या द्वे रूपे ते दर्शनज्ञाने । ततः सा ते नातिक्रामति । यद्यतिक्रामति, सामान्यविशेषातिक्रान्तत्वाच्चेतनैव न भवति । तदभावे द्वौ दोषौ — स्वगुणोच्छेदाच्चेतनस्या- चेतनतापत्तिः, व्यापकाभावे व्याप्यस्य चेतनस्याभावो वा । ततस्तद्दोषभयाद्दर्शनज्ञानात्मिकैव चेतनाभ्युपगन्तव्या ।
दात्मा चान्तमुपैति तेन नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपाऽस्तु चित् ।।१८३।।
have ā be gāthāomān draṣhṭā ane gnātāno anubhav karāvyo chhe, kāraṇ ke chetanāsāmānya darshanagnānavisheṣhone ullaṅghatī nathī. ahīn paṇ, chha kārakarūp bhed-anubhavan karāvī, pachhī abhed- anubhavananī apekṣhāe kārakabhed dūr karāvī, draṣhṭāgnātāmātrano anubhav karāvyo chhe.)
(ṭīkāḥ — ) ahīn prashna thāy chhe ke — chetanā darshanagnānabhedone kem ullaṅghatī nathī ke jethī chetanāro draṣhṭā tathā gnātā hoy chhe? teno uttar kahevāmān āve chheḥ — pratham to chetanā pratibhāsarūp chhe. te chetanā dvirūpatāne arthāt be-rūpapaṇāne ullaṅghatī nathī, kāraṇ ke samasta vastuo sāmānyavisheṣhātmak chhe. (badhīye vastuo sāmānyavisheṣhasvarūp chhe, tethī temane pratibhāsanārī chetanā paṇ be-rūpapaṇāne ullaṅghatī nathī.) tenān je be rūpo chhe te darshan ane gnān chhe. māṭe te temane ( – darshanagnānane) ullaṅghatī nathī. jo chetanā darshan gnānane ullaṅghe to sāmānyavisheṣhane ullaṅghavāthī chetanā ja na hoy (arthāt chetanāno abhāv thāy). tenā abhāvamān be doṣh āve — (1) potānā guṇano nāsh thavāthī chetanane achetanapaṇun āvī paḍe, athavā (2) vyāpakanā ( – chetanānā – ) abhāvamān vyāpya evā chetanano (ātmāno) abhāv thāy. māṭe te doṣhonā bhayathī chetanāne darshanagnānasvarūp ja aṅgīkār karavī.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [जगति हि चेतना अद्वैता] jagatamān kharekhar chetanā advait chhe [अपि चेत् सा द्रग्ज्ञप्तिरूपं त्यजेत्] topaṇ jo te darshanagnānarūpane chhoḍe [तत्सामान्यविशेषरूपविरहात्] to
Page 440 of 642
PDF/HTML Page 471 of 673
single page version
भावाः परे ये किल ते परेषाम् ।
भावाः परे सर्वत एव हेयाः ।।१८४।।
sāmānyavisheṣharūpanā abhāvathī [अस्तित्वम् एव त्यजेत्] (te chetanā) potānā astitvane ja chhoḍe; [तत्-त्यागे] em chetanā potānā astitvane chhoḍatān, (1) [चितः अपि जडता भवति] chetanane jaḍapaṇun āve arthāt ātmā jaḍ thaī jāy, [च] ane (2) [व्यापकात् विना व्याप्यः आत्मा अन्तम् उपैति] vyāpak vinā ( – chetanā vinā – ) vyāpya je ātmā te nāsh pāme ( – ām be doṣh āve chhe). [तेन चित् नियतं द्रग्ज्ञप्तिरूपा अस्तु] māṭe chetanā niyamathī darshanagnānarūp ja ho.
bhāvārthaḥ — samasta vastuo sāmānyavisheṣhātmak chhe. tethī temane pratibhāsanārī chetanā paṇ sāmānyapratibhāsarūp ( – darshanarūp) ane visheṣhapratibhāsarūp ( – gnānarūp) hovī joīe. jo chetanā potānī darshanagnānarūpatāne chhoḍe to chetanāno ja abhāv thatān, kān to chetan ātmāne (potānā chetanāguṇano abhāv thavāthī) jaḍapaṇun āve, athavā to vyāpakanā abhāvathī vyāpya evā ātmāno abhāv thāy. (chetanā ātmānī sarva avasthāomān vyāpatī hovāthī vyāpak chhe ane ātmā chetan hovāthī chetanānun vyāpya chhe. tethī chetanāno abhāv thatān ātmāno paṇ abhāv thāy.) māṭe chetanā darshanagnānasvarūp ja mānavī.
ahīn tātparya evun chhe ke — sāṅkhyamatī ādi keṭalāk loko sāmānya chetanāne ja mānī ekānt kahe chhe, temano niṣhedh karavā māṭe ‘vastunun svarūp sāmānyavisheṣharūp chhe tethī chetanāne sāmānyavisheṣharūp aṅgīkār karavī’ em ahīn jaṇāvyun chhe. 183.
have āgaḷanā kathananī sūchanārūp shlok kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [चितः] chaitanyano (ātmāno) to [एकः चिन्मयः एव भावः] ek chinmay ja bhāv chhe, [ये परे भावाः] je bījā bhāvo chhe [ते किल परेषाम्] te kharekhar paranā bhāvo chhe; [तत :] māṭe [चिन्मयः भावः एव ग्राह्यः] (ek) chinmay bhāv ja grahaṇ karavāyogya chhe, [परे भावाः सर्वतः एव हेयाः] bījā bhāvo sarvathā chhoḍavāyogya chhe. 184.
have ā upadeshanī gāthā kahe chheḥ —
Page 441 of 642
PDF/HTML Page 472 of 673
single page version
यो हि परात्मनोर्नियतस्वलक्षणविभागपातिन्या प्रज्ञया ज्ञानी स्यात्, स खल्वेकं चिन्मात्रं भावमात्मीयं जानाति, शेषांश्च सर्वानेव भावान् परकीयान् जानाति । एवं च जानन् कथं परभावान्ममामी इति ब्रूयात् ? परात्मनोर्निश्चयेन स्वस्वामिसम्बन्धस्यासम्भवात् । अतः सर्वथा चिद्भाव एव गृहीतव्यः, शेषाः सर्वे एव भावाः प्रहातव्या इति सिद्धान्तः ।
gāthārthaḥ — [सर्वान् भावान्] sarva bhāvone [परकीयान्] pārakā [ज्ञात्वा] jāṇīne [कः नाम बुधः] koṇ gnānī, [आत्मानम्] potāne [शुद्धम्] shuddha [जानन्] jāṇato thako, [इदम् मम] ‘ā mārun chhe’ ( – ‘ā bhāvo mārā chhe’) [इति च वचनम्] evun vachan [भणेत्] bole?
ṭīkāḥ — je (puruṣh) paranā ane ātmānā niyat svalakṣhaṇonā vibhāgamān paḍanārī pragnā vaḍe gnānī thāy, te kharekhar ek chinmātra bhāvane potāno jāṇe chhe ane bākīnā sarva bhāvone pārakā jāṇe chhe. āvun jāṇato thako (te puruṣh) parabhāvone ‘ā mārā chhe’ em kem kahe? (na ja kahe;) kāraṇ ke parane ane potāne nishchayathī svasvāmisambandhano asambhav chhe. māṭe, sarvathā chidbhāv ja (ek) grahaṇ karavāyogya chhe, bākīnā samasta bhāvo chhoḍavāyogya chhe — evo siddhānt chhe.
bhāvārthaḥ — lokamān paṇ e nyāy chhe ke — je subuddhi hoy, nyāyavān hoy, te paranān dhanādikane potānān na kahe. tevī ja rīte je samyaggnānī chhe, te samasta paradravyone potānān karato nathī, potānā nijabhāvane ja potāno jāṇī grahaṇ kare chhe.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
Page 442 of 642
PDF/HTML Page 473 of 673
single page version
शुद्धं चिन्मयमेकमेव परमं ज्योतिः सदैवास्म्यहम् ।
स्तेऽहं नास्मि यतोऽत्र ते मम परद्रव्यं समग्रा अपि ।।१८५।।
shlokārthaḥ — [उदात्तचित्तचरितैः मोक्षार्थिभिः] jemanā chittanun charitra udātta ( – udār, uchcha, ujjvaḷ) chhe evā mokṣhārthīo [अयम् सिद्धान्तः] ā siddhāntane [सेव्यताम्] sevan karo ke — ‘[अहम् शुद्धं चिन्मयम् एकम् परमं ज्योतिः एव सदा एव अस्मि] hun to shuddha chaitanyamay ek param jyoti ja sadāy chhun; [तु] ane [एते ये पृथग्लक्षणाः विविधाः भावाः समुल्लसन्ति ते अहं न अस्मि] ā je bhinna lakṣhaṇavāḷā vividh prakāranā bhāvo pragaṭ thāy chhe te hun nathī, [यतः अत्र ते समग्राः अपि मम परद्रव्यम्] kāraṇ ke te badhāy mane paradravya chhe’. 185.
have āgaḷanā kathananī sūchanāno shlok kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [परद्रव्यग्रहं कुर्वन्] je paradravyane grahaṇ kare chhe [अपराधवान्] te aparādhī chhe [बध्येत एव] tethī bandhamān paḍe chhe, ane [स्वद्रव्ये संवृतः यतिः] je svadravyamān ja samvr̥ut chhe (arthāt je potānā dravyamān ja gupta chhe — magna chhe — santuṣhṭa chhe, paradravyane grahato nathī) evo yati [अनपराधः] niraparādhī chhe [न बध्येत] tethī bandhāto nathī. 186.
have ā kathanane draṣhṭāntapūrvak gāthāmān kahe chheḥ —
Page 443 of 642
PDF/HTML Page 474 of 673
single page version
यथात्र लोके य एव परद्रव्यग्रहणलक्षणमपराधं करोति तस्यैव बन्धशङ्का सम्भवति, यस्तु
gāthārthaḥ — [यः] je puruṣh [स्तेयादीन् अपराधान्] chorī ādi aparādho [करोति] kare chhe [सः तु] te ‘[जने विचरन्] lokamān pharatān [मा] rakhe [केन अपि] mane koī [चौरः इति] chor jāṇīne [बध्ये] bāndhashe – pakaḍashe’ em [शङ्कितः भ्रमति] shaṅkit phare chhe; [यः] je puruṣh [अपराधान्] aparādh [न करोति] karato nathī [सः तु] te [जनपदे] lokamān [निश्शङ्कः भ्रमति] niḥshaṅk phare chhe, [यद्] kāraṇ ke [तस्य] tene [बद्धुं चिन्ता] bandhāvānī chintā [कदाचित् अपि] kadāpi [न उत्पद्यते] ūpajatī nathī. [एवम्] evī rīte [चेतयिता] aparādhī ātmā ‘[सापराधः अस्मि] hun aparādhī chhun [बध्ये तु अहम्] tethī hun bandhāīsh’ em [शङ्कितः] shaṅkit hoy chhe, [यदि पुनः] ane jo [निरपराधः] niraparādhī (ātmā) hoy to ‘[अहं न बध्ये] hun nahi bandhāun’ em [निश्शङ्कः] niḥshaṅk hoy chhe.
ṭīkāḥ — jem ā jagatamān je puruṣh, paradravyanun grahaṇ jenun lakṣhaṇ chhe evo aparādh kare chhe tene ja bandhanī shaṅkā thāy chhe ane je aparādh karato nathī tene bandhanī shaṅkā thatī
Page 444 of 642
PDF/HTML Page 475 of 673
single page version
तं न करोति तस्य सा न सम्भवति; तथात्मापि य एवाशुद्धः सन् परद्रव्यग्रहणलक्षणमपराधं करोति तस्यैव बन्धशङ्का सम्भवति, यस्तु शुद्धः संस्तं न करोति तस्य सा न सम्भवतीति नियमः । अतः सर्वथा सर्वपरकीयभावपरिहारेण शुद्ध आत्मा गृहीतव्यः, तथा सत्येव निरपराधत्वात् ।
को हि नामायमपराधः ? —
nathī, tem ātmā paṇ je ashuddha vartato thako, paradravyanun grahaṇ jenun lakṣhaṇ chhe evo aparādh kare chhe tene ja bandhanī shaṅkā thāy chhe ane je shuddha vartato thako aparādh karato nathī tene bandhanī shaṅkā thatī nathī — evo niyam chhe. māṭe sarvathā sarva pārakā bhāvonā parihār vaḍe (arthāt paradravyanā sarva bhāvone chhoḍīne) shuddha ātmāne grahaṇ karavo, kāraṇ ke em thāy tyāre ja niraparādhapaṇun thāy chhe.
bhāvārthaḥ — jo māṇas chorī ādi aparādh kare to tene bandhananī shaṅkā thāy; niraparādhane shaṅkā shā māṭe thāy? tevī ja rīte jo ātmā paradravyanā grahaṇarūp aparādh kare to tene bandhanī shaṅkā thāy ja; jo potāne shuddha anubhave, parane na grahe, to bandhanī shaṅkā shā māṭe thāy? māṭe paradravyane chhoḍī shuddha ātmānun grahaṇ karavun. tyāre ja niraparādh thavāy chhe.
have pūchhe chhe ke ā ‘aparādh’ eṭale shun? tenā uttaramān aparādhanun svarūp kahe chheḥ —
Page 445 of 642
PDF/HTML Page 476 of 673
single page version
परद्रव्यपरिहारेण शुद्धस्यात्मनः सिद्धिः साधनं वा राधः । अपगतो राधो यस्य चेतयितुः सोऽपराधः । अथवा अपगतो राधो यस्य भावस्य सोऽपराधः, तेन सह यश्चेतयिता वर्तते स सापराधः । स तु परद्रव्यग्रहणसद्भावेन शुद्धात्मसिद्धयभावाद्बन्धशङ्कासम्भवे सति स्वयमशुद्धत्वादनाराधक एव स्यात् । यस्तु निरपराधः स समग्रपरद्रव्यपरिहारेण शुद्धात्मसिद्धिसद्भावाद्बन्धशङ्काया असम्भवे सति उपयोगैकलक्षणशुद्ध आत्मैक एवाहमिति
gāthārthaḥ — [संसिद्धिराधसिद्धम्] sansiddhi, *rādh, siddha, [साधितम् आराधितं च] sādhit ane ārādhit — [एकार्थम्] e shabdo ekārtha chhe; [यः खलु चेतयिता] je ātmā [अपगतराधः] ‘apagatarādh’ arthāt rādhathī rahit chhe [सः] te ātmā [अपराधः] aparādh [भवति] chhe.
[पुनः] vaḷī [यः चेतयिता] je ātmā [निरपराधः] niraparādh chhe [सः तु] te [निश्शङ्कितः भवति] niḥshaṅk hoy chhe; [अहम् इति जानन्] ‘shuddha ātmā te ja hun chhun’ em jāṇato thako [आराधनया] ārādhanāthī [नित्यं वर्तते] sadā varte chhe.
ṭīkāḥ — paradravyanā parihār vaḍe shuddha ātmānī siddhi athavā sādhan te rādh. je ātmā ‘apagatarādh’ arthāt rādh rahit hoy te ātmā aparādh chhe. athavā (bījo samāsavigrah ā pramāṇe chheḥ) je bhāv rādh rahit hoy te bhāv aparādh chhe; te aparādh sahit je ātmā vartato hoy te ātmā sāparādh chhe. te ātmā, paradravyanā grahaṇanā sadbhāv vaḍe shuddha ātmānī siddhinā abhāvane līdhe bandhanī shaṅkā thatī hoīne svayam ashuddha hovāthī, anārādhak ja chhe. ane je ātmā niraparādh chhe te, samagra paradravyanā parihār vaḍe shuddha ātmānī siddhinā sadbhāvane līdhe bandhanī shaṅkā nahi thatī hovāthī ‘upayog ja jenun ek lakṣhaṇ chhe evo ek shuddha ātmā ja hun chhun’ em nishchay karato thako shuddha ātmānī siddhi
* rādh = ārādhanā; prasannatā; kr̥upā; siddhi; pūrṇatā; siddha karavun te; pūrṇa karavun te.
Page 446 of 642
PDF/HTML Page 477 of 673
single page version
निश्चिन्वन् नित्यमेव शुद्धात्मसिद्धिलक्षणयाराधनया वर्तमानत्वादाराधक एव स्यात् ।
स्पृशति निरपराधो बन्धनं नैव जातु ।
भवति निरपराधः साधु शुद्धात्मसेवी ।।१८७।।
ननु किमनेन शुद्धात्मोपासनप्रयासेन ? यतः प्रतिक्रमणादिनैव निरपराधो
भवत्यात्मा; सापराधस्याप्रतिक्रमणादेस्तदनपोहकत्वेन विषकुम्भत्वे सति प्रतिक्रमणा-
jenun lakṣhaṇ chhe evī ārādhanāthī sadāy vartato hovāthī, ārādhak ja chhe.
bhāvārthaḥ — sansiddhi, rādh, siddhi, sādhit ane ārādhit — e shabdono artha ek ja chhe. ahīn shuddha ātmānī siddhi athavā sādhananun nām ‘rādh’ chhe. jene te rādh nathī te ātmā sāparādh chhe ane jene te rādh chhe te ātmā niraparādh chhe. je sāparādh chhe tene bandhanī shaṅkā thāy chhe māṭe te svayam ashuddha hovāthī anārādhak chhe; ane je niraparādh chhe te niḥshaṅk thayo thako potānā upayogamān līn hoy chhe tethī tene bandhanī shaṅkā nathī, māṭe ‘shuddha ātmā te ja hun chhun’ evā nishchayapūrvak vartato thako samyagdarshan, gnān, chāritra ane tapanā ek bhāvarūp nishchay ārādhanāno ārādhak ja chhe.
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [सापराधः] sāparādh ātmā [अनवरतम्] nirantar [अनन्तैः] anant pudgalaparamāṇurūp karmothī [बध्यते] bandhāy chhe; [निरपराधः] niraparādh ātmā [बन्धनम्] bandhanane [जातु] kadāpi [स्पृशति न एव] sparshato nathī ja. [अयम्] je sāparādh ātmā chhe te to [नियतम् ] niyamathī [स्वम् अशुद्धं भजन् ] potāne ashuddha sevato thako [सापराधः] sāparādh chhe; [निरपराधः] niraparādh ātmā to [साधु] bhalī rīte [शुद्धात्मसेवी भवति] shuddha ātmāno sevanār hoy chhe. 187.
(have vyavahāranayāvalambī arthāt vyavahāranayane avalambanār tarka kare chhe keḥ — ) ‘‘evo shuddha ātmānī upāsanāno prayās (mahenat) karavānun shun kām chhe? kāraṇ ke pratikramaṇ ādithī ja ātmā niraparādh thāy chhe; kem ke sāparādhane, je apratikramaṇ ādi chhe te, aparādhane dūr karanārān nahi hovāthī, viṣhakumbh chhe, māṭe je pratikramaṇ ādi chhe te, aparādhane dūr karanārān
Page 447 of 642
PDF/HTML Page 478 of 673
single page version
देस्तदपोहकत्वेनामृतकुम्भत्वात् । उक्तं च व्यवहाराचारसूत्रे — अप्पडिकमणमप्पडिसरणं अप्पडिहारो अधारणा चेव । अणियत्ती य अणिंदागरहासोही य विसकुंभो ।।१।। पडिकमणं पडिसरणं परिहारो धारणा णियत्ती य । णिंदा गरहा सोही अट्ठविहो अमयकुंभो दु ।।२।।
अत्रोच्यते — hovāthī, amr̥utakumbh chhe. vyavahārāchārasūtramān ( – vyavahārane kahenārā āchārasūtramān – ) paṇ kahyun chhe ke —
[arthaḥ — apratikramaṇ, apratisaraṇ, aparihār, adhāraṇā, anivr̥utti, anindā, agarhā ane ashuddhi — e (āṭh prakārano) viṣhakumbh arthāt jherano ghaḍo chhe. 1.
1pratikramaṇ, 2pratisaraṇ, 3parihār, 4dhāraṇā, 5nivr̥utti, 6nindā, 7garhā ane 8shuddhi — e āṭh prakārano amr̥utakumbh chhe. 2.]’’
uparanā tarkanun samādhān āchāryabhagavān (nishchayanayanī pradhānatāthī) gāthāmān kare chheḥ —
1. pratikramaṇ = karelā doṣhonun nirākaraṇ karavun te
2. pratisaraṇ = samyaktvādi guṇomān preraṇā
3. parihār = mithyātvādi doṣhonun nivāraṇ
4. dhāraṇā = pañchanamaskārādi mantra, pratimā vagere bāhya dravyonā ālamban vaḍe chittane sthir karavun te
5. nivr̥utti = bāhya viṣhayakaṣhāyādi ichchhāmān vartatā chittane pāchhun vāḷavun te
6. nindā = ātmasākṣhīe doṣhonun pragaṭ karavun te
7. garhā = gurusākṣhīe doṣhonun pragaṭ karavun te
8. shuddhi = doṣh thatān prāyashchitta laīne vishuddhi karavī te
Page 448 of 642
PDF/HTML Page 479 of 673
single page version
यस्तावदज्ञानिजनसाधारणोऽप्रतिक्रमणादिः स शुद्धात्मसिद्धयभावस्वभावत्वेन स्वयमेवापराधत्वाद्विषकुम्भ एव; किं तस्य विचारेण ? यस्तु द्रव्यरूपः प्रतिक्रमणादिः
gāthārthaḥ — [प्रतिक्रमणम्] pratikramaṇ, [प्रतिसरणम्] pratisaraṇ, [परिहारः] parihār, [धारणा] dhāraṇā, [निवृत्तिः] nivr̥utti, [निन्दा] nindā, [गर्हा] garhā [च शुद्धिः] ane shuddhi — [अष्टविधः] e āṭh prakārano [विषकुम्भः] viṣhakumbh [भवति] chhe (kāraṇ ke emān kartāpaṇānī buddhi sambhave chhe).
[अप्रतिक्रमणम्] apratikramaṇ, [अप्रतिसरणम्] apratisaraṇ, [अपरिहारः] aparihār, [अधारणा] adhāraṇā, [अनिवृत्तिः च] anivr̥utti, [अनिन्दा] anindā, [अगर्हा] agarhā [च एव] ane [अशुद्धिः] ashuddhi — [अमृतकुम्भः] e amr̥utakumbh chhe (kāraṇ ke emān kartāpaṇāno niṣhedh chhe — kāī karavānun ja nathī, māṭe bandh thato nathī).
ṭīkāḥ — pratham to je agnānījanasādhāraṇ (arthāt agnānī lokone sādhāraṇ evān) apratikramaṇādi chhe teo to shuddha ātmānī siddhinā abhāvarūp svabhāvavāḷān hovāne līdhe svayamev aparādharūp hovāthī viṣhakumbh ja chhe; temano vichār karavānun shun prayojan chhe? (teo
Page 449 of 642
PDF/HTML Page 480 of 673
single page version
स सर्वापराधविषदोषापकर्षणसमर्थत्वेनामृतकुम्भोऽपि प्रतिक्रमणाप्रतिक्रमणादिविलक्षणा- प्रतिक्रमणादिरूपां तार्तीयीकीं भूमिमपश्यतः स्वकार्यकरणासमर्थत्वेन विपक्षकार्यकारित्वाद्विषकुम्भ एव स्यात् । अप्रतिक्रमणादिरूपा तृतीया भूमिस्तु स्वयं शुद्धात्मसिद्धिरूपत्वेन सर्वापराधविषदोषाणां सर्वङ्कषत्वात् साक्षात्स्वयममृतकुम्भो भवतीति व्यवहारेण द्रव्यप्रतिक्रमणादेरपि अमृतकुम्भत्वं साधयति । तयैव च निरपराधो भवति चेतयिता । तदभावे द्रव्यप्रतिक्रमणादिरप्यपराध एव । अतस्तृतीयभूमिकयैव निरपराधत्वमित्यवतिष्ठते । तत्प्राप्त्यर्थ एवायं द्रव्यप्रतिक्रमणादिः । ततो मेति
मंस्था यत्प्रतिक्रमणादीन् श्रुतिस्त्याजयति, किन्तु द्रव्यप्रतिक्रमणादिना न मुञ्चति, अन्यदपि प्रतिक्रमणाप्रतिक्रमणाद्यगोचराप्रतिक्रमणादिरूपं शुद्धात्मसिद्धिलक्षणमतिदुष्करं किमपि कारयति । वक्ष्यते चात्रैव — कम्मं जं पुव्वकयं सुहासुहमणेयवित्थरविसेसं । तत्तो णियत्तदे अप्पयं तु जो
सो पडिक्कमणं ।। इत्यादि ।
to pratham ja tyāgavāyogya chhe.) ane je dravyarūp pratikramaṇādi chhe teo sarva aparādharūpī viṣhanā doṣhone ghaṭāḍavāmān ( – krame krame maṭāḍavāmān) samartha hovāthī amr̥utakumbh chhe (em vyavahār āchārasūtramān kahyun chhe) topaṇ pratikramaṇ-apratikramaṇādithī vilakṣhaṇ evī apratikramaṇādirūp trījī bhūmine nahi dekhanār puruṣhane te dravyapratikramaṇādi (aparādh kāpavārūp) potānun kārya karavā asamartha hovāne līdhe vipakṣha kārya (arthāt bandhanun kārya) karatān hovāthī viṣhakumbh ja chhe. je apratikramaṇādirūp trījī bhūmi chhe te, svayam shuddhātmānī siddhirūp hovāne līdhe sarva aparādharūpī viṣhanā doṣhone sarvathā naṣhṭa karanārī hovāthī, sākṣhāt svayam amr̥utakumbh chhe ane e rīte (te trījī bhūmi) vyavahārathī dravyapratikramaṇādine paṇ amr̥utakumbhapaṇun sādhe chhe. te trījī bhūmithī ja ātmā niraparādh thāy chhe. tenā (arthāt trījī bhūminā) abhāvamān dravya-pratikramaṇādi paṇ aparādh ja chhe. māṭe, trījī bhūmithī ja niraparādhapaṇun chhe em ṭhare chhe. tenī prāpti arthe ja ā dravyapratikramaṇādi chhe. ām hovāthī em na māno ke (nishchayanayanun) shāstra dravyapratikramaṇādine chhoḍāve chhe. tyāre shun kare chhe? dravyapratikramaṇādithī chhoḍī detun nathī ( – aṭakāvī detun nathī, santoṣh manāvī detun nathī); te sivāy bījun paṇ, pratikramaṇ-apratikramaṇādithī agochar apratikramaṇādirūp, shuddha ātmānī siddhi jenun lakṣhaṇ chhe evun, ati duṣhkar kāīk karāve chhe. ā shāstramān ja āgaḷ kaheshe ke — *कम्मं जं पुव्वकयं सुहासुहमणेय-वित्थरविसेसं । तत्तो णियत्तदे अप्पयं तु जो सो पडिक्कमणं ।। (arthaḥ — anek prakāranā vistāravāḷān je pūrve karelān shubhāshubh karma chhe temanāthī je potānā ātmāne nivartāve chhe te ātmā pratikramaṇ chhe.) vagere.
* juo gāthā 383 — 385; tyān nishchayapratikramaṇ vagerenun svarūp kahyun chhe.