Page 510 of 642
PDF/HTML Page 541 of 673
single page version

तर्हि न कस्यापि दर्शकः, दर्शको दर्शक एवेति निश्चयः ।

अपि च सेटिकात्र तावच्छवेतगुणनिर्भरस्वभावं द्रव्यम् । तस्य तु व्यवहारेण श्वैत्यं कुडयादिपरद्रव्यम् । अथात्र कुडयादेः परद्रव्यस्य श्वैत्यस्य श्वेतयित्री सेटिका किं भवति किं न भवतीति तदुभयतत्त्वसम्बन्धो मीमांस्यते — यदि सेटिका कुडयादेर्भवति तदा यस्य यद्भवति तत्तदेव भवति यथात्मनो ज्ञानं भवदात्मैव भवतीति तत्त्वसम्बन्धे जीवति सेटिका कुडयादेर्भवन्ती कुडयादिरेव भवेत्, एवं सति सेटिकायाः स्वद्रव्योच्छेदः । न च द्रव्यान्तरसङ्क्रमस्य पूर्वमेव प्रतिषिद्धत्वाद्द्रव्यस्यास्त्युच्छेदः । ततो न भवति सेटिका कुडयादेः । यदि न भवति सेटिका कुडयादेस्तर्हि कस्य सेटिका भवति ? सेटिकाया एव सेटिका भवति । ननु कतराऽन्या सेटिका सेटिकाया यस्याः सेटिका भवति ? न खल्वन्या

(ā rīte ahīn em batāvyun keḥ ‘ātmā paradravyane dekhe chhe athavā shraddhe chhe’ — e vyavahārakathan chhe; ‘ātmā potāne dekhe chhe athavā shraddhe chhe’ — em kahevāmān paṇ sva -svāmīansharūp vyavahār chhe; ‘darshak darshak ja chhe’ — e nishchay chhe.)

vaḷī (jevī rīte gnāyak tathā darshak viṣhe draṣhṭānt-dārṣhṭāntathī kahyun) evī ja rīte apohak (tyājak, tyāg karanār) viṣhe kahevāmān āve chheḥ — ā jagatamān khaḍī chhe te shvetaguṇathī bharelā svabhāvavāḷun dravya chhe. bhīnt-ādi paradravya vyavahāre te khaḍīnun shvaitya chhe (arthāt khaḍī vaḍe shvet karāvāyogya padārtha chhe). have, ‘shvet karanārī khaḍī, shvet karāvāyogya je bhīnt-ādi paradravya tenī chhe ke nathī?’ — em te banneno tāttvik sambandh ahīn vichāravāmān āve chheḥ — jo khaḍī bhīnt-ādi paradravyanī hoy to shun thāy te pratham vichārīeḥ ‘jenun je hoy te te ja hoy, jem ātmānun gnān hovāthī gnān te ātmā ja chhe;’ — āvo tāttvik sambandh jīvant hovāthī, khaḍī jo bhīnt-ādinī hoy to khaḍī te bhīnt-ādi ja hoy (arthāt khaḍī bhīnt-ādisvarūp ja hovī joīe); em hotān, khaḍīnā svadravyano uchchhed thāy. parantu dravyano uchchhed to thato nathī, kāraṇ ke ek dravyanun anya dravyarūpe saṅkramaṇ thavāno to pūrve ja niṣhedh karyo chhe. māṭe (e siddha thayun ke) khaḍī bhīnt-ādinī nathī. (āgaḷ vichārīeḥ) jo khaḍī bhīnt-ādinī nathī to khaḍī konī chhe? khaḍīnī ja khaḍī chhe. (ā) khaḍīthī judī evī bījī kaī khaḍī chhe ke jenī (ā) khaḍī chhe? (ā) khaḍīthī judī anya koī khaḍī

Page 511 of 642
PDF/HTML Page 542 of 673
single page version

सेटिका सेटिकायाः, किन्तु स्वस्वाम्यंशावेवान्यौ । किमत्र साध्यं स्वस्वाम्यंशव्यवहारेण ? न किमपि । तर्हि न कस्यापि सेटिका, सेटिका सेटिकैवेति निश्चयः । यथायं द्रष्टान्तस्तथायं दार्ष्टान्तिक : — चेतयितात्र तावद् ज्ञानदर्शनगुणनिर्भरपरापोहनात्मक- स्वभावं द्रव्यम् । तस्य तु व्यवहारेणापोह्यं पुद्गलादिपरद्रव्यम् । अथात्र पुद्गलादेः परद्रव्यस्या- पोह्यस्यापोहकश्चेतयिता किं भवति किं न भवतीति तदुभयतत्त्वसम्बन्धो मीमांस्यते — यदि चेतयिता पुद्गलादेर्भवति तदा यस्य यद्भवति तत्तदेव भवति यथात्मनो ज्ञानं भवदात्मैव भवतीति तत्त्वसम्बन्धे जीवति चेतयिता पुद्गलादेर्भवन् पुद्गलादिरेव भवेत्; एवं सति चेतयितुः स्वद्रव्योच्छेदः । न च द्रव्यान्तरसङ्क्रमस्य पूर्वमेव प्रतिषिद्धत्वाद्द्रव्यस्यास्त्युच्छेदः । ततो न भवति चेतयिता पुद्गलादेः । यदि न भवति चेतयिता पुद्गलादेस्तर्हि कस्य चेतयिता भवति ? चेतयितुरेव चेतयिता भवति । ननु कतरोऽन्यश्चेतयिता चेतयितुर्यस्य चेतयिता भवति ? न खल्वन्यश्चेतयिता चेतयितुः, किन्तु स्वस्वाम्यंशावेवान्यौ । किमत्र

Page 512 of 642
PDF/HTML Page 543 of 673
single page version

साध्यं स्वस्वाम्यंशव्यवहारेण ? न किमपि । तर्हि न कस्याप्यपोहकः, अपोहकोऽपोहक एवेति निश्चयः ।

अथ व्यवहारव्याख्यानम् — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादि- परद्रव्यनिमित्तकेनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिका- निमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि ज्ञानगुणनिर्भरस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादि- परद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो ज्ञानगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्य- मानमात्मनः स्वभावेन जानातीति व्यवह्रियते

nathī. to pachhī apohak (arthāt tyāg karanār) koīno nathī, apohak apohak ja chhe — e nishchay chhe.

(ā rīte ahīn em batāvyun keḥ ‘ātmā paradravyane apohe chhe arthāt tyāge chhe’ — e vyavahārakathan chhe; ‘ātmā gnānadarshanamay evā potāne grahe chhe’ — em kahevāmān paṇ sva-svāmīansharūp vyavahār chhe; ‘apohak apohak ja chhe’ — e nishchay chhe.)

have vyavahāranun vyākhyān karavāmān āve chheḥ —

jevī rīte shvetaguṇathī bharelā svabhāvavāḷī te ja khaḍī, pote bhīnt-ādi paradravyanā svabhāve nahi pariṇamatī thakī ane bhīnt-ādi paradravyane potānā svabhāve nahi pariṇamāvatī thakī, bhīnt-ādi paradravya jene nimitta chhe evā potānā shvetaguṇathī bharelā svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajatī thakī, khaḍī jene nimitta chhe evā potānā ( – bhīnt ādinā – ) svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajatā bhīnt-ādi paradravyane, potānā ( – khaḍīnā – ) svabhāvathī shvet kare chhe — em vyavahār karavāmān āve chhe; tevī rīte gnānaguṇathī bharelā svabhāvavāḷo chetayitā paṇ, pote pudgalādi paradravyanā svabhāve nahi pariṇamato thako ane pudgalādi paradravyane potānā svabhāve nahi pariṇamāvato thako, pudgalādi paradravya jene nimitta chhe evā potānā gnānaguṇathī bharelā svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajato thako, chetayitā jene nimitta chhe evā potānā ( – pudgalādinā – ) svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajatā pudgalādi paradravyane, potānā ( – chetayitānā – ) svabhāvathī jāṇe chhe — em vyavahār karavāmān āve chhe.

Page 513 of 642
PDF/HTML Page 544 of 673
single page version

किञ्च — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्यस्वभावेना- परिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिकानिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि दर्शनगुण- निर्भरस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेना- परिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो दर्शनगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन पश्यतीति व्यवह्रियते

अपि च — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्य- स्वभावेनापरिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादिपरद्रव्यनिमित्त- केनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिकानिमित्तकेनात्मनः

vaḷī (jevī rīte gnānaguṇano vyavahār kahyo) evī ja rīte darshanaguṇano vyavahār kahevāmān āve chheḥ — jevī rīte shvetaguṇathī bharelā svabhāvavāḷī te ja khaḍī, pote bhīnt-ādi paradravyanā svabhāve nahi pariṇamatī thakī ane bhīnt-ādi paradravyane potānā svabhāve nahi pariṇamāvatī thakī, bhīnt-ādi paradravya jene nimitta chhe evā potānā shvetaguṇathī bharelā svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajatī thakī, khaḍī jene nimitta chhe evā potānā ( – bhīnt ādinā – ) svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajatā bhīnt-ādi paradravyane potānā ( – khaḍīnā – ) svabhāvathī shvet kare chhe — em vyavahār karavāmān āve chhe; tevī rīte darshanaguṇathī bharelā svabhāvavāḷo chetayitā paṇ, pote pudgalādi paradravyanā svabhāve nahi pariṇamato thako ane pudgalādi paradravyane potānā svabhāve nahi pariṇamāvato thako, pudgalādi paradravya jene nimitta chhe evā potānā darshanaguṇathī bharelā svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajato thako, chetayitā jene nimitta chhe evā potānā ( – pudgalādinā – ) svabhāvanā pariṇām vaḍe ūpajatā pudgalādi paradravyane potānā ( – chetayitānā – ) svabhāvathī dekhe chhe athavā shraddhe chhe — em vyavahār karavāmān āve chhe.

vaḷī (jevī rīte gnān-darshan guṇono vyavahār kahyo) evī ja rīte chāritraguṇano vyavahār kahevāmān āve chheḥ — jevī rīte shvetaguṇathī bharelā svabhāvavāḷī te ja khaḍī, pote bhīnt-ādi paradravyanā svabhāve nahi pariṇamatī thakī ane bhīnt-ādi paradravyane potānā svabhāve nahi pariṇamāvatī thakī, bhīnt-ādi paradravya jene nimitta chhe evā potānā shvetaguṇathī bharelā

Page 514 of 642
PDF/HTML Page 545 of 673
single page version

स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि ज्ञानदर्शनगुणनिर्भरपरापोहनात्मकस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादि- परद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो ज्ञानदर्शनगुणनिर्भर- परापोहनात्मकस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेनापोहतीति व्यवह्रियते

एवमयमात्मनो ज्ञानदर्शनचारित्रपर्यायाणां निश्चयव्यवहारप्रकारः । एवमेवान्येषां सर्वेषामपि पर्यायाणां द्रष्टव्यः ।

e rīte ā, ātmānā gnān-darshan-chāritra paryāyono nishchay-vyavahār prakār chhe. e ja pramāṇe bījā paṇ samasta paryāyono nishchay-vyavahār prakār samajavo.

bhāvārthaḥ — shuddhanayathī ātmāno ek chetanāmātra svabhāv chhe. tenā pariṇām jāṇavun, dekhavun, shraddhavun, nivr̥utta thavun ityādi chhe. tyān nishchayanayathī vichāravāmān āve to ātmāne paradravyano gnāyak nathī kahī shakāto, darshak nathī kahī shakāto, shraddhān karanāro nathī kahī shakāto, tyāg karanāro nathī kahī shakāto; kāraṇ ke paradravyane ane ātmāne nishchayathī kāī paṇ sambandh nathī. je gnān, darshan, shraddhān, tyāg ityādi bhāvo chhe, te pote ja chhe; bhāv- bhāvakano bhed kahevo te paṇ vyavahār chhe. nishchayathī bhāv ane bhāv karanārano bhed nathī.

have vyavahāranay viṣhe. vyavahāranayathī ātmāne paradravyano gnātā, draṣhṭā, shraddhā karanār, tyāg karanār kahevāmān āve chhe; kāraṇ ke paradravyane ane ātmāne nimittanaimittikabhāv chhe. gnānādi bhāvone paradravya nimitta thatun hovāthī vyavahārī jano kahe chhe ke — ātmā paradravyane

Page 515 of 642
PDF/HTML Page 546 of 673
single page version

jāṇe chhe, paradravyane dekhe chhe, paradravyanun shraddhān kare chhe, paradravyane tyāge chhe.

shlokārthaḥ — [शुद्ध-द्रव्य-निरूपण-अर्पित-मतेः तत्त्वं समुत्पश्यतः] jeṇe shuddha dravyanā nirūpaṇamān buddhine sthāpī – lagāḍī chhe ane je tattvane anubhave chhe, te puruṣhane [एक-द्रव्य-गतं किम्-अपि द्रव्य-अन्तरं जातुचित् न चकास्ति] ek dravyanī andar koī paṇ anya dravya rahelun bilakul (kadāpi) bhāsatun nathī. [यत् तु ज्ञानं ज्ञेयम् अवैति तत् अयं शुद्ध-स्वभाव-उदयः] gnān gneyane jāṇe chhe te to ā gnānanā shuddha svabhāvano uday chhe. [जनाः] ām chhe to pachhī loko [द्रव्य-अन्तर-चुम्बन-आकुल-धियः] gnānane anya dravya sāthe sparsha hovānī mānyatāthī ākuḷ buddhivāḷā thayā thakā [तत्त्वात्] tattvathī (shuddha svarūpathī) [किं च्यवन्ते] shā māṭe chyut thāy chhe?

bhāvārthaḥ — shuddhanayanī draṣhṭithī tattvanun svarūp vichāratān anya dravyano anya dravyamān pravesh dekhāto nathī. gnānamān anya dravyo pratibhāse chhe te to ā gnānanī svachchhatāno svabhāv chhe; kāī gnān temane sparshatun nathī ke teo gnānane sparshatān nathī. ām hovā chhatān, gnānamān anya dravyono pratibhās dekhīne ā loko ‘gnānane paragneyo sāthe paramārtha sambandh chhe’ evun mānatā thakā gnānasvarūpathī chyut thāy chhe, te temanun agnān chhe. temanā par karuṇā karīne āchāryadev kahe chhe ke — ā loko tattvathī kān chyut thāy chhe? 215.

Page 516 of 642
PDF/HTML Page 547 of 673
single page version

pharī ā ja arthane draḍh kare chheḥ —

shlokārthaḥ — [शुद्ध-द्रव्य-स्वरस-भवनात्] shuddha dravyanun (ātmā ādi dravyanun) nijarasarūpe (arthāt gnān ādi svabhāve) pariṇaman thatun hovāthī, [शेषम् अन्यत्-द्रव्यं किं स्वभावस्य भवति] bākīnun koī anyadravya shun te (gnānādi) svabhāvanun thaī shake? (na ja thaī shake.) [यदि वा स्वभावः किं तस्य स्यात्] athavā shun te (gnānādi) svabhāv koī anyadravyano thaī shake? (na ja thaī shake. paramārthe ek dravyane anya dravya sāthe sambandh nathī.) [ज्योत्स्नारूपं भुवं स्नपयति] chāndanīnun rūp pr̥ithvīne ujjvaḷ kare chhe [भूमिः तस्य न एव अस्ति] topaṇ pr̥ithvī chāndanīnī thatī ja nathī; [ज्ञानं ज्ञेयं सदा कलयति] tevī rīte gnān gneyane sadā jāṇe chhe [ज्ञेयम् अस्य अस्ति न एव] topaṇ gney gnānanun thatun ja nathī.

bhāvārthaḥ — shuddhanayanī draṣhṭithī jovāmān āve to koī dravyano svabhāv koī anya dravyarūpe thato nathī. jem chāndanī pr̥ithvīne ujjvaḷ kare chhe parantu pr̥ithvī chāndanīnī jarā paṇ thatī nathī, tem gnān gneyane jāṇe chhe parantu gney gnānanun jarā paṇ thatun nathī. ātmāno gnānasvabhāv hovāthī tenī svachchhatāmān gney svayamev jhaḷake chhe, parantu gnānamān te gneyono pravesh nathī. 216.

have āgaḷanī gāthāonī sūchanārūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [तावत् राग-द्वेष-द्वयम् उदयते] tyān sudhī rāg-dveṣhanun dvandva uday pāme chhe ( – utpanna thāy chhe) [यावत् एतत् ज्ञानं ज्ञानं न भवति] ke jyān sudhī ā gnān gnānarūp na thāy [पुनः बोध्यम् बोध्यतां न याति] ane gney gneyapaṇāne na pāme. [तत् इदं ज्ञानं न्यक्कृत-अज्ञानभावं ज्ञानं भवतु] māṭe ā gnān, agnānabhāvane dūr karīne, gnānarūp thāo — [येन भाव-अभावौ तिरयन् पूर्णस्वभावः भवति] ke jethī bhāv-abhāvane (rāg-dveṣhane) aṭakāvī deto pūrṇasvabhāv (pragaṭ) thāy.

bhāvārthaḥ — jyān sudhī gnān gnānarūp na thāy, gney gneyarūp na thāy, tyān sudhī rāgadveṣh ūpaje chhe; māṭe ā gnān, agnānabhāvane dūr karīne, gnānarūp thāo, ke jethī gnānamān je bhāv ane abhāvarūp be avasthāo thāy chhe te maṭī jāy ane gnān pūrṇasvabhāvane pāmī jāy. e prārthanā chhe. 217.

Page 517 of 642
PDF/HTML Page 548 of 673
single page version

‘gnān ane gney taddan bhinna chhe, ātmānā darshanagnānachāritrādi koī guṇo paradravyomān nathī’ em jāṇato hovāthī samyagdraṣhṭine viṣhayo pratye rāg thato nathī; vaḷī rāgadveṣhādi jaḍ viṣhayomān paṇ nathī; teo mātra agnānadashāmān vartatā jīvanā pariṇām chhe. — āvā arthanī gāthāo have kahe chheḥ —

Page 518 of 642
PDF/HTML Page 549 of 673
single page version

gāthārthaḥ — [दर्शनज्ञानचारित्रम्] darshan-gnān-chāritra [अचेतने विषये तु] achetan viṣhayamān [किञ्चित् अपि] jarā paṇ [न अस्ति] nathī, [तस्मात्] tethī [चेतयिता] ātmā [तेषु विषयेषु] te viṣhayomān [किं हन्ति] shun haṇe (arthāt shāno ghāt karī shake)?

[दर्शनज्ञानचारित्रम्] darshan-gnān-chāritra [अचेतने कर्मणि तु] achetan karmamān [किञ्चित् अपि] jarā paṇ [न अस्ति] nathī, [तस्मात्] tethī [चेतयिता] ātmā [तत्र कर्मणि] te karmamān [किं हन्ति] shun haṇe? (kāī haṇī shakato nathī.)

[दर्शनज्ञानचारित्रम्] darshan-gnān-chāritra [अचेतने काये तु] achetan kāyāmān [किञ्चित् अपि] jarā paṇ [न अस्ति] nathī, [तस्मात्] tethī [चेतयिता] ātmā [तेषु कायेषु] te kāyāomān [किं हन्ति] shun haṇe? (kāī haṇī shakato nathī.)

[ज्ञानस्य] gnānano, [दर्शनस्य च] darshanano [तथा चारित्रस्य] tathā chāritrano [घातः भणितः] ghāt kahyo chhe, [तत्र] tyān [पुद्गलद्रव्यस्य] pudgaladravyano [घातः तु] ghāt [कः अपि] jarā paṇ [न अपि निर्दिष्टः] kahyo nathī. (darshan-gnān-chāritra haṇātān pudgaladravya haṇātun nathī.)

Page 519 of 642
PDF/HTML Page 550 of 673
single page version

यद्धि यत्र भवति तत्तद्घाते हन्यत एव, यथा प्रदीपघाते प्रकाशो हन्यते; यत्र च यद्भवति तत्तद्घाते हन्यत एव, यथा प्रकाशघाते प्रदीपो हन्यते । यत्तु यत्र न भवति तत्तद्घाते न हन्यते, यथा घटघाते घटप्रदीपो न हन्यते; यत्र च यन्न भवति तत्तद्घाते न हन्यते, यथा घटप्रदीपघाते घटो न हन्यते । अथात्मनो धर्मा दर्शनज्ञानचारित्राणि पुद्गलद्रव्यघातेऽपि न हन्यन्ते, न च दर्शनज्ञानचारित्राणां घातेऽपि पुद्गलद्रव्यं हन्यते; एवं दर्शनज्ञानचारित्राणि पुद्गलद्रव्ये न भवन्तीत्यायाति; अन्यथा तद्घाते पुद्गलद्रव्य-

(ā rīte) [ये केचित्] je koī [जीवस्य गुणाः] jīvanā guṇo chhe, [ते खलु] te kharekhar [परेषु द्रव्येषु] par dravyomān [न सन्ति] nathī; [तस्मात्] tethī [सम्यग्द्रष्टेः] samyagdraṣhṭine [विषयेषु] viṣhayo pratye [रागः तु] rāg [न अस्ति] nathī.

[च] vaḷī [रागः द्वेषः मोहः] rāg, dveṣh ane moh [जीवस्य एव] jīvanā ja [अनन्यपरिणामाः] ananya (ekarūp) pariṇām chhe, [एतेन कारणेन तु] te kāraṇe [रागादयः] rāgādik [शब्दादिषु] shabdādi viṣhayomān (paṇ) [न सन्ति] nathī.

(rāgadveṣhādi samyagdraṣhṭi ātmāmān nathī tem ja jaḍ viṣhayomān nathī, mātra agnān- dashāmān rahelā jīvanā pariṇām chhe.)

ṭīkāḥ — kharekhar je jemān hoy te teno ghāt thatān haṇāy ja chhe (arthāt ādhārano ghāt thatān ādheyano ghāt thāy ja chhe), jem dīvāno ghāt thatān (dīvāmān rahelo) prakāsh haṇāy chhe; tathā jemān je hoy te teno ghāt thatān haṇāy ja chhe (arthāt ādheyano ghāt thatān ādhārano ghāt thāy ja chhe), jem prakāshano ghāt thatān dīvo haṇāy chhe. vaḷī je jemān na hoy te teno ghāt thatān haṇātun nathī, jem ghaṭano ghāt thatān *ghaṭ-pradīp haṇāto nathī; tathā jemān je na hoy te teno ghāt thatān haṇātun nathī, jem ghaṭ-pradīpano ghāt thatān ghaṭ haṇāto nathī. (e pramāṇe nyāy kahyo.) have, ātmānā dharmo — darshan, gnān ane chāritra — pudgaladravyano ghāt thavā chhatān haṇātā nathī ane darshan-gnān-chāritrano ghāt thavā chhatān pudgaladravya haṇātun nathī * ghaṭ-pradīp = ghaḍāmān mūkelo dīvo. (paramārthe dīvo ghaḍāmān nathī, ghaḍāmān to ghaḍānā ja guṇo chhe.)

Page 520 of 642
PDF/HTML Page 551 of 673
single page version

घातस्य, पुद्गलद्रव्यघाते तद्घातस्य दुर्निवारत्वात् । यत एवं ततो ये यावन्तः केचनापि जीवगुणास्ते सर्वेऽपि परद्रव्येषु न सन्तीति सम्यक् पश्यामः, अन्यथा अत्रापि जीवगुणघाते पुद्गलद्रव्यघातस्य, पुद्गलद्रव्यघाते जीवगुणघातस्य च दुर्निवारत्वात् । यद्येवं तर्हि कुतः सम्यग्द्रष्टेर्भवति रागो विषयेषु ? न कुतोऽपि । तर्हि रागस्य कतरा खानिः ? रागद्वेषमोहा हि जीवस्यैवाज्ञानमयाः परिणामाः, ततः परद्रव्यत्वाद्विषयेषु न सन्ति, अज्ञानाभावात्सम्यग्द्रष्टौ तु न भवन्ति । एवं ते विषयेष्वसन्तः सम्यग्द्रष्टेर्न भवन्तो, न भवन्त्येव । (e to spaṣhṭa chhe); māṭe e rīte ‘darshan-gnān-chāritra pudgaladravyamān nathī’ em phalit (siddha) thāy chhe; kāraṇ ke, jo em na hoy to darshan-gnān-chāritrano ghāt thatān pudgaladravyano ghāt, ane pudgaladravyano ghāt thatān darshan-gnān-chāritrano ghāt anivārya thāy (arthāt avashya thavo

(prashnaḥ-) jo ām chhe to samyagdraṣhṭine viṣhayomān rāg kayā kāraṇe thāy chhe? (uttaraḥ-) koī paṇ kāraṇe thato nathī. (prashnaḥ – ) to pachhī rāganī kaī khāṇ chhe? (uttaraḥ-) rāg-dveṣh-moh, jīvanā ja agnānamay pariṇām chhe (arthāt jīvanun agnān ja rāgādik ūpajavānī khāṇ chhe); māṭe te rāgadveṣhamoh, viṣhayomān nathī kāraṇ ke viṣhayo paradravya chhe, ane samyagdraṣhṭimān (paṇ) nathī kāraṇ ke tene agnānano abhāv chhe; ā rīte rāgadveṣhamoh, viṣhayomān nahi hovāthī ane samyagdraṣhṭine (paṇ) nahi hovāthī, (teo) chhe ja nahi.

bhāvārthaḥ — ātmāne agnānamay pariṇāmarūp rāgadveṣhamoh utpanna thatān ātmānā darshan-gnān-chāritrādi guṇo haṇāy chhe, parantu te guṇo haṇātān chhatān achetan pudgaladravya haṇātun nathī; vaḷī pudgaladravya haṇātān darshan-gnān-chāritrādi haṇātān nathī; māṭe jīvanā koī guṇo pudgaladravyamān nathī. āvun jāṇatā samyagdraṣhṭine achetan viṣhayomān rāgādi thatā nathī. rāg- dveṣhamoh pudgaladravyamān nathī, jīvanā ja astitvamān agnānathī ūpaje chhe; jyāre agnānano abhāv thāy arthāt

pudgalamān nathī tem ja samyagdraṣhṭimān paṇ nathī, tethī shuddhadravyadraṣhṭithī jotān teo chhe ja nahi. paryāyadraṣhṭithī jotān jīvane agnān-avasthāmān teo chhe. e pramāṇe jāṇavun.

Page 521 of 642
PDF/HTML Page 552 of 673
single page version

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [इह ज्ञानम् हि अज्ञानभावात् राग-द्वेषौ भवति] ā jagatamān gnān ja agnānabhāvathī rāgadveṣharūpe pariṇame chhe; [वस्तुत्व-प्रणिहित-द्रशा द्रश्यमानौ तौ किञ्चित् न] vastutvamān mūkelī ( – sthāpelī, ekāgra karelī) draṣhṭi vaḍe jotān (arthāt dravyadraṣhṭithī jotān), te rāgadveṣh kāī ja nathī ( – dravyarūp judī vastu nathī). [ततः सम्यग्द्रष्टिः तत्त्वद्रष्टया तौ स्फु टं क्षपयतु] māṭe (āchāryadev preraṇā kare chhe ke) samyagdraṣhṭi puruṣh tattvadraṣhṭi vaḍe temane (rāgadveṣhane) pragaṭ rīte kṣhay karo, [येन पूर्ण-अचल-अर्चिः सहजं ज्ञानज्योतिः ज्वलति] ke jethī, pūrṇa ane achaḷ jeno prakāsh chhe evī (dedīpyamān) sahaj gnānajyoti prakāshe.

bhāvārthaḥ — rāgadveṣh koī judun dravya nathī, jīvane agnānabhāvathī (rāgadveṣharūp pariṇām) thāy chhe; māṭe samyagdraṣhṭi thaīne tattvadraṣhṭithī jovāmān āve to teo (rāgadveṣh) kāī paṇ vastu nathī em dekhāy chhe, ane ghātikarmano nāsh thai kevaḷagnān ūpaje chhe. 218.

‘anya dravya anya dravyane guṇ upajāvī shakatun nathī’ em havenī gāthāmān kaheshe; tenī sūchanārūp kāvya pratham kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [तत्त्वद्रष्टया] tattvadraṣhṭithī jotān, [राग-द्वेष-उत्पादकं अन्यत् द्रव्यं किञ्चन अपि न वीक्ष्यते] rāgadveṣhane upajāvanārun anya dravya jarāy dekhātun nathī, [यस्मात् सर्व-द्रव्य-उत्पत्तिः स्वस्वभावेन अन्तः अत्यन्तं व्यक्ता चकास्ति] kāraṇ ke sarva dravyonī utpatti potānā svabhāvathī ja thatī antaraṅgamān atyant pragaṭ prakāshe chhe.

Page 522 of 642
PDF/HTML Page 553 of 673
single page version

न च जीवस्य परद्रव्यं रागादीनुत्पादयतीति शङ्कयम्; अन्यद्रव्येणान्यद्रव्यगुणोत्पाद- करणस्यायोगात्; सर्वद्रव्याणां स्वभावेनैवोत्पादात् । तथाहि — मृत्तिका कुम्भभावेनोत्पद्यमाना किं कुम्भकारस्वभावेनोत्पद्यते, किं मृत्तिकास्वभावेन ? यदि कुम्भकारस्वभावेनोत्पद्यते तदा कुम्भकरणाहङ्कारनिर्भरपुरुषाधिष्ठितव्यापृतकरपुरुषशरीराकारः कुम्भः स्यात् । न च तथास्ति, --

bhāvārthaḥ — rāgadveṣh chetananā ja pariṇām chhe. anya dravya ātmāne rāgadveṣh upajāvī shakatun nathī; kāraṇ ke sarva dravyonī utpatti potapotānā svabhāvathī ja thāy chhe, anya dravyamān anya dravyanā guṇaparyāyonī utpatti thatī nathī. 219.

have ā arthane gāthāmān kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [अन्यद्रव्येण] anya dravyathī [अन्यद्रव्यस्य] anya dravyane [गुणोत्पादः] guṇanī utpatti [न क्रियते] karī shakātī nathī; [तस्मात् तु] tethī (e siddhānt chhe ke) [सर्वद्रव्याणि] sarva dravyo [स्वभावेन] potapotānā svabhāvathī [उत्पद्यन्ते] ūpaje chhe.

ṭīkāḥ — vaḷī jīvane paradravya rāgādik upajāve chhe em shaṅkā na karavī; kāraṇ ke anya dravya vaḍe anya dravyanā guṇano utpād karāvānī ayogyatā chhe; kem ke sarva dravyono svabhāvathī ja utpād thāy chhe. ā vāt draṣhṭāntathī samajāvavāmān āve chheḥ —

māṭī kumbhabhāve (ghaḍā-bhāve) ūpajatī thakī shun kumbhāranā svabhāvathī ūpaje chhe ke māṭīnā svabhāvathī ūpaje chhe? jo kumbhāranā svabhāvathī ūpajatī hoy to jemān ghaḍo karavānā ahaṅkārathī bharelo puruṣh rahelo chhe ane jeno hāth (ghaḍo karavāno) vyāpār kare chhe evun je puruṣhanun sharīr tenā ākāre ghaḍo thavo joīe. parantu em to thatun nathī, kāraṇ ke anyadravyanā svabhāve koī dravyanā pariṇāmano utpād jovāmān āvato nathī. jo ām chhe

Page 523 of 642
PDF/HTML Page 554 of 673
single page version

द्रव्यान्तरस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्यादर्शनात् । यद्येवं तर्हि मृत्तिका कुम्भकारस्वभावेन नोत्पद्यते, किन्तु मृत्तिकास्वभावेनैव, स्वस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्य दर्शनात् । एवं च सति मृत्तिकायाः स्वस्वभावानतिक्रमान्न कुम्भकारः कुम्भस्योत्पादक एव; मृत्तिकैव कुम्भकारस्वभावमस्पृशन्ती स्वस्वभावेन कुम्भभावेनोत्पद्यते । एवं सर्वाण्यपि द्रव्याणि स्वपरिणामपर्यायेणोत्पद्यमानानि किं निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावेनोत्पद्यन्ते, किं स्वस्वभावेन ? यदि निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावेनोत्पद्यन्ते तदा निमित्तभूतपरद्रव्याकारस्तत्परिणामः स्यात् । न च तथास्ति, द्रव्यान्तरस्वभावेन द्रव्यपरिणमोत्पादस्यादर्शनात् । यद्येवं तर्हि न सर्वद्रव्याणि निमित्तभूतपरद्रव्यस्वभावेनोत्पद्यन्ते, किन्तु स्वस्वभावेनैव, स्वस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्य दर्शनात् । एवं च सति सर्वद्रव्याणां स्वस्वभावानतिक्रमान्न निमित्तभूतद्रव्यान्तराणि स्वपरिणामस्योत्पादकान्येव; सर्वद्रव्याण्येव निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावमस्पृशन्ति स्वस्वभावेन स्वपरिणामभावेनोत्पद्यन्ते । अतो न परद्रव्यं जीवस्य रागादीनामुत्पादकमुत्पश्यामो यस्मै कुप्यामः ।

evī rīte — badhāy dravyo svapariṇāmaparyāye (arthāt potānā pariṇāmabhāvarūpe) ūpajatān thakān, nimittabhūt anyadravyonā svabhāvathī ūpaje chhe ke potānā svabhāvathī ūpaje chhe? jo nimittabhūt anyadravyonā svabhāvathī ūpajatān hoy to nimittabhūt anyadravyonā ākāre temanā pariṇām thavā joīe. parantu em to thatun nathī, kāraṇ ke anyadravyanā svabhāve koī dravyanā pariṇāmano utpād jovāmān āvato nathī. jo ām chhe to sarva dravyo nimittabhūt anyadravyonā svabhāvathī ūpajatān nathī, parantu potānā svabhāvathī ja ūpaje chhe kāraṇ ke (dravyanā) potānā svabhāve dravyanā pariṇāmano utpād jovāmān āve chhe. ām hovāthī, sarva dravyo potānā svabhāvane nahi ullaṅghatān hovāne līdhe, nimittabhūt anyadravyo potānā (arthāt

anyadravyonā svabhāvane nahi sparshatān thakān, potānā svabhāvathī potānā pariṇāmabhāve ūpaje chhe.

Page 524 of 642
PDF/HTML Page 555 of 673
single page version

māṭe (āchāryadev kahe chhe ke) jīvane rāgādinun utpādak ame paradravyane dekhatā ( – mānatā, samajatā) nathī ke jenā par kop karīe.

bhāvārthaḥ — ātmāne rāgādik ūpaje chhe te potānā ja ashuddha pariṇām chhe. nishchayanayathī vichāravāmān āve to anyadravya rāgādikanun upajāvanār nathī, anyadravya temanun nimittamātra chhe; kāraṇ ke anyadravyane anyadravya guṇaparyāy upajāvatun nathī e niyam chhe. jeo em māne chhe — evo ekānt kare chhe — ke ‘paradravya ja mane rāgādik upajāve chhe’, teo nayavibhāgane samajyā nathī, mithyādraṣhṭi chhe. e rāgādik jīvanā sattvamān ūpaje chhe, paradravya to nimittamātra chhe — em mānavun te samyaggnān chhe. māṭe āchāryamahārāj kahe chhe ke — ame rāgadveṣhanī utpattimān anya dravya par shā māṭe kop karīe? rāgadveṣhanun ūpajavun te potāno ja aparādh chhe.

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [इह] ā ātmāmān [यत् राग-द्वेष-दोष-प्रसूतिः भवति] je rāgadveṣharūp doṣhonī utpatti thāy chhe [तत्र परेषां कतरत् अपि दूषणं नास्ति] tyān paradravyano kāī paṇ doṣh nathī, [तत्र स्वयम् अपराधी अयम् अबोधः सर्पति] tyān to svayam aparādhī evun ā agnān ja phelāy chhe; — [विदितम् भवतु] e pramāṇe vidit thāo ane [अबोधः अस्तं यातु] agnān asta thaī jāo; [बोधः अस्मि] hun to gnān chhun.

bhāvārthaḥ — agnānī jīv rāgadveṣhanī utpatti paradravyathī thatī mānīne paradravya upar kop kare chhe ke ‘ā paradravya mane rāgadveṣh upajāve chhe, tene dūr karun’. evā agnānī jīvane samajāvavāne āchāryadev upadesh kare chhe ke — rāgadveṣhanī utpatti agnānathī ātmāmān ja thāy chhe ane te ātmānā ja ashuddha pariṇām chhe. māṭe e agnānane nāsh karo, samyaggnān pragaṭ karo, ātmā gnānasvarūp chhe em anubhav karo; paradravyane rāgadveṣhanun upajāvanārun mānīne tenā par kop na karo. 220.

Page 525 of 642
PDF/HTML Page 556 of 673
single page version

have ā ja artha draḍh karavāne ane āgaḷanā kathananī sūchanā karavāne kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ये तु राग-जन्मनि परद्रव्यम् एव निमित्ततां कलयन्ति] jeo rāganī utpattimān paradravyanun ja nimittapaṇun (kāraṇapaṇun) māne chhe, (potānun kāī kāraṇapaṇun mānatā nathī,) [ते शुद्ध-बोध-विधुर-अन्ध-बुद्धयः] teo — jemanī buddhi shuddhagnānarahit andh chhe evā (arthāt jemanī buddhi shuddhanayanā viṣhayabhūt shuddha ātmasvarūpanā gnānathī rahit andh chhe evā) — [मोह-वाहिनीं न हि उत्तरन्ति] mohanadīne ūtarī shakatā nathī.

bhāvārthaḥ — shuddhanayano viṣhay ātmā anant shaktivāḷo, chaitanyachamatkāramātra, nitya, abhed, ek chhe. te potānā ja aparādhathī rāgadveṣharūpe pariṇame chhe. evun nathī ke jem nimittabhūt paradravya pariṇamāve tem ātmā pariṇame chhe ane temān ātmāno kāī puruṣhārtha ja nathī. āvun ātmānā svarūpanun gnān jemane nathī teo em māne chhe ke paradravya ātmāne jem pariṇamāve tem ātmā pariṇame chhe. āvun mānanārā moharūpī nadīne ūtarī shakatā nathī (athavā mohanī senāne harāvī shakatā nathī), temane rāgadveṣh maṭatā nathī; kāraṇ ke rāgadveṣh karavāmān jo potāno puruṣhārtha hoy to ja temane maṭāḍavāmān paṇ hoy, parantu jo paranā karāvyā ja rāgadveṣh thatā hoy to par to rāgadveṣh karāvyā ja kare, tyān ātmā temane kyāthī maṭāḍī shake? māṭe, rāgadveṣh potānā karyā thāy chhe ane potānā maṭāḍyā maṭe chhe — em kathañchit

mānavun te samyaggnān chhe. 221.

sparsha, ras, gandh, varṇa ane shabdādirūpe pariṇamatān pudgalo ātmāne kāī kahetān nathī ke ‘tu amane jāṇ’, ane ātmā paṇ potānā sthānathī chhūṭīne temane jāṇavā jato nathī. banne taddan svatantrapaṇe potapotānā svabhāvathī ja pariṇame chhe. ām ātmā par pratye udāsīn ( – sambandh vināno, taṭastha) chhe, topaṇ agnānī jīv sparshādikane sārān-narasān mānīne rāgīdveṣhī thāy chhe te tenun agnān chhe. — āvā arthanī gāthāo have kahe chheḥ —

Page 526 of 642
PDF/HTML Page 557 of 673
single page version

Page 527 of 642
PDF/HTML Page 558 of 673
single page version

gāthārthaḥ — [बहुकानि] bahu prakāranān [निन्दितसंस्तुतवचनानि] nindānān ane stutinān vachanorūpe [पुद्गलाः] pudgalo [परिणमन्ति] pariṇame chhe; [तानि श्रुत्वा पुनः] temane sāmbhaḷīne agnānī jīv [अहं भणितः] ‘mane kahyun’ em mānīne [रुष्यति तुष्यति च] roṣh tathā toṣh kare chhe (arthāt gusse thāy chhe tathā khushī thāy chhe).

Page 528 of 642
PDF/HTML Page 559 of 673
single page version

[पुद्गलद्रव्यं] pudgaladravya [शब्दत्वपरिणतं] shabdapaṇe pariṇamyun chhe; [तस्य गुणः] teno guṇ [यदि अन्यः] jo (tārāthī) anya chhe, [तस्मात्] to he agnānī jīv! [त्वं न किञ्चित् अपि भणितः] tane kāī paṇ kahyun nathī; [अबुद्धः] tun agnānī thayo thako [किं रुष्यसि] roṣh shā māṭe kare chhe?

[अशुभः वा शुभः शब्दः] ashubh athavā shubh shabda [त्वां न भणति] tane em nathī kaheto ke [माम् शृणु इति] ‘tun mane sāmbhaḷ’; [सः एव च] ane ātmā paṇ (potānā sthānathī chhūṭīne), [श्रोत्रविषयम् आगतं शब्दम्] shrotrendriyanā viṣhayamān āvelā shabdane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavā (jāṇavā) jato nathī.

[अशुभं वा शुभं रूपं] ashubh athavā shubh rūp [त्वां न भणति] tane em nathī kahetun ke [माम् पश्य इति] ‘tun mane jo’; [सः एव च] ane ātmā paṇ (potānā sthānathī chhūṭīne), [चक्षुर्विषयम् आगतं] chakṣhu-indriyanā viṣhayamān āvelā (arthāt chakṣhugochar thayelā) [रूपम्] rūpanee [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavā jato nathī.

[अशुभः वा शुभः गन्धः] ashubh athavā shubh gandh [त्वां न भणति] tane em nathī kahetī ke [माम् जिघ्र इति] ‘tun mane sūṅgh’; [सः एव च] ane ātmā paṇ [घ्राणविषयम् आगतं गन्धम्] ghrāṇeendriyanā viṣhayamān āvelī gandhane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] (potānā sthānathī chyut thaīne) grahavā jato nathī.

[अशुभः वा शुभः रसः] ashubh athavā shubh ras [त्वां न भणति] tane em nathī kaheto ke [माम् रसय इति] ‘tun mane chākh’; [सः एव च] ane ātmā paṇ [रसनविषयम् आगतं तु रसम्] rasanā-indriyanā viṣhayamān āvelā rasane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] (potānā sthānathī chhūṭīne) grahavā jato nathī.

Page 529 of 642
PDF/HTML Page 560 of 673
single page version

यथेह बहिरर्थो घटपटादिः, देवदत्तो यज्ञदत्तमिव हस्ते गृहीत्वा, ‘मां प्रकाशय’ इति स्वप्रकाशने न प्रदीपं प्रयोजयति, न च प्रदीपोऽप्ययःकान्तोपलकृष्टायःसूचीवत् स्वस्थानात्प्रच्युत्य

[अशुभः वा शुभः स्पर्शः] ashubh athavā shubh sparsha [त्वां न भणति] tane em nathī kaheto ke [माम् स्पृश इति] ‘tun mane sparsha’; [सः एव च] ane ātmā paṇ (potānā sthānathī chhūṭīne), [कायविषयम् आगतं स्पर्शम्] kāyānā ( – sparshendriyanā) viṣhayamān āvelā sparshane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavā jato nathī.

[अशुभः वा शुभः गुणः] ashubh athavā shubh guṇ [त्वां न भणति] tane em nathī kaheto ke [माम् बुध्यस्व इति] ‘tun mane jāṇ’; [सः एव च] ane ātmā paṇ (potānā sthānathī chhūṭīne), [बुद्धिविषयम् आगतं तु गुणम्] buddhinā viṣhayamān āvelā guṇane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavā jato nathī.

[अशुभं वा शुभं द्रव्यं] ashubh athavā shubh dravya [त्वां न भणति] tane em nathī kahetun ke [माम् बुध्यस्व इति] ‘tun mane jāṇ’; [सः एव च] ane ātmā paṇ (potānā sthānathī chhūṭīne), [बुद्धिविषयम् आगतं द्रव्यम्] buddhinā viṣhayamān āvelā dravyane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavā jato nathī.

[एतत् तु ज्ञात्वा] āvun jāṇīne paṇ [मूढः] mūḍh jīv [उपशमं न एव गच्छति] upashamane pāmato nathī; [च] ane [शिवाम् बुद्धिम् अप्राप्तः च स्वयं] shiv buddhine (kalyāṇakārī buddhine, samyaggnānane) nahi pāmelo pote [परस्य विनिर्ग्रहमनाः] parane grahavānun man kare chhe.

ṭīkāḥ — pratham draṣhṭānt kahe chheḥ ā jagatamān bāhyapadārtha — ghaṭapaṭādi — , jem devadatta nāmano puruṣh yagnadatta nāmanā puruṣhane hāth pakaḍīne koī kāryamān joḍe tem, dīvāne svaprakāshanamān