Page 70 of 642
PDF/HTML Page 101 of 673
single page version
यो हि नाम फलदानसमर्थतया प्रादुर्भूय भावकत्वेन भवन्तमपि दूरत एव तदनुवृत्तेरात्मनो भाव्यस्य व्यावर्तनेन हठान्मोहं न्यक्कृत्योपरतसमस्तभाव्यभावकसङ्करदोषत्वेनैकत्वे टङ्कोत्कीर्णं विश्वस्याप्यस्योपरि तरता प्रत्यक्षोद्योततया नित्यमेवान्तःप्रकाशमानेनानपायिना स्वतःसिद्धेन परमार्थसता भगवता ज्ञानस्वभावेन द्रव्यान्तरस्वभावभाविभ्यः सर्वेभ्यो भावान्तरेभ्यः परमार्थ- तोऽतिरिक्तमात्मानं सञ्चेतयते स खलु जितमोहो जिन इति द्वितीया निश्चयस्तुतिः ।
एवमेव च मोहपदपरिवर्तनेन रागद्वेषक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकाय- सूत्राण्येकादश पञ्चानां श्रोत्रचक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणामिन्द्रियसूत्रेण पृथग्व्याख्या-
gāthārthaḥ — [यः तु] je muni [मोहं] mohane [जित्वा] jītīne [आत्मानम्] potānā ātmāne [ज्ञानस्वभावाधिकं] gnānasvabhāv vaḍe anyadravyabhāvothī adhik [जानाति] jāṇe chhe [तं साधुं] te munine [परमार्थविज्ञायकाः] paramārthanā jāṇanārāo [जितमोहं] jitamoh [ब्रुवन्ति] kahe chhe.
ṭīkāḥ — mohakarma phaḷ devānā sāmarthya vaḍe pragaṭ udayarūp thaīne bhāvakapaṇe pragaṭ thāy chhe topaṇ tenā anusāre jenī pravr̥utti chhe evo je potāno ātmā — bhāvya, tene bhedagnānanā baḷ vaḍe dūrathī ja pāchho vāḷavāthī e rīte baḷapūrvak mohano tiraskār karīne, samasta bhāvyabhāvak-saṅkaradoṣh dūr thavāthī ekatvamān ṭaṅkotkīrṇa (nishchal) ane gnānasvabhāv vaḍe anyadravyonā svabhāvothī thatā sarva anyabhāvothī paramārthe judā evā potānā ātmāne je (muni) anubhave chhe te nishchayathī ‘jitamoh jin’ (jeṇe mohane jītyo chhe evo jin) chhe. kevo chhe te gnānasvabhāv? ā samasta lokanā upar tarato, pratyakṣha udyotapaṇāthī sadāy antaraṅgamān prakāshamān, avināshī, potāthī ja siddha ane paramārthasat evo bhagavān gnānasvabhāv chhe.
ā rīte bhāvyabhāvak bhāvanā saṅkaradoṣhane dūr karī bījī nishchayastuti chhe. ā gāthāsūtramān ek mohanun ja nām līdhun chhe; temān ‘moh’ padane badalīne tenī jagyāe rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy mūkīne agiyār sūtro vyākhyānarūp karavān ane shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan, sparshan — e pāñchanān sūtro indriyasūtra dvārā judān vyākhyānarūp karavān; em soḷ sūtro judān judān vyākhyānarūp
Page 71 of 642
PDF/HTML Page 102 of 673
single page version
तत्वाद्वयाख्येयानि । अनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।
इह खलु पूर्वप्रक्रान्तेन विधानेनात्मनो मोहं न्यक्कृत्य यथोदितज्ञानस्वभावातिरिक्ता-
त्मसञ्चेतनेन जितमोहस्य सतो यदा स्वभावभावभावनासौष्ठवावष्टम्भात्तत्सन्तानात्यन्तविनाशेन पुनरप्रादुर्भावाय भावकः क्षीणो मोहः स्यात्तदा स एव भाव्यभावकभावाभावेनैकत्वे टङ्कोत्कीर्णं
karavān ane ā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.
bhāvārthaḥ — bhāvak je moh tenā anusār pravr̥uttithī potāno ātmā bhāvyarūp thāy chhe tene bhedagnānanā baḷathī judo anubhave te jitamoh jin chhe. ahīn evo āshay chhe ke shreṇī chaḍatān mohano uday jene anubhavamān na rahe ane je potānā baḷathī upashamādi karī ātmāne anubhave chhe tene jitamoh kahyo chhe. ahīn mohane jītyo chhe; teno nāsh thayo nathī.
have, bhāvyabhāvak bhāvanā abhāvathī nishchayastuti kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [जितमोहस्य तु साधोः] jeṇe mohane jītyo chhe evā sādhune [यदा] jyāre [क्षीणः मोहः] moh kṣhīṇ thaī sattāmānthī nāsh [भवेत्] thāy [तदा] tyāre [निश्चयविद्भिः] nishchayanā jāṇanārā [खलु] nishchayathī [सः] te sādhune [क्षीणमोहः] ‘kṣhīṇamoh’ evā nāmathī [भण्यते] kahe chhe.
ṭīkāḥ — ā nishchayastutimān, pūrvokta vidhānathī ātmāmānthī mohano tiraskār karī, jevo (pūrve) kahyo tevā gnānasvabhāv vaḍe anyadravyathī adhik ātmāno anubhav karavāthī je jitamoh thayo, tene jyāre potānā svabhāvabhāvanī bhāvanānun sārī rīte avalamban karavāthī mohanī santatino atyant vināsh evo thāy ke pharī teno uday na thāy — em bhāvakarūp
Page 72 of 642
PDF/HTML Page 103 of 673
single page version
परमात्मानमवाप्तः क्षीणमोहो जिन इति तृतीया निश्चयस्तुतिः ।
एवमेव च मोहपदपरिवर्तनेन रागद्वेषक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्र- चक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि । अनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।
न्नुः स्तोत्रं व्यवहारतोऽस्ति वपुषः स्तुत्या न तत्तत्त्वतः ।
न्नातस्तीर्थकरस्तवोत्तरबलादेकत्वमात्माङ्गयोः ।।२७।।
moh kṣhīṇ thāy, tyāre (bhāvak mohano kṣhay thavāthī ātmānā vibhāvarūp bhāvyabhāvano paṇ abhāv thāy chhe ane e rīte) bhāvyabhāvak bhāvano abhāv thavāne līdhe ekapaṇun thavāthī ṭaṅkotkīrṇa (nishchal) paramātmāne prāpta thayelo te ‘kṣhīṇamoh jin’ kahevāy chhe. ā trījī nishchayastuti chhe.
ahīn paṇ pūrve kahyun hatun tem ‘moh’ padane badalī rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan, sparshan — e pado mūkī soḷ sūtro (bhaṇavān ane) vyākhyān karavān ane ā prakāranā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.
bhāvārthaḥ — sādhu pahelān potānā baḷathī upasham bhāv vaḍe mohane jītī, pachhī jyāre potānā mahā sāmarthyathī mohano sattāmānthī nāsh karī gnānasvarūp paramātmāne prāpta thāy tyāre te kṣhīṇamoh jin kahevāy chhe.
have ahīn ā nishchay-vyavahārarūp stutinā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [कायात्मनोः व्यवहारतः एकत्वं] sharīrane ane ātmāne vyavahāranayathī ekapaṇun chhe [तु पुनः] paṇ [निश्चयात् न] nishchayanayathī ekapaṇun nathī; [वपुषः स्तुत्या नुः स्तोत्रं व्यवहारतः अस्ति] māṭe sharīranā stavanathī ātmā – puruṣhanun stavan vyavahāranayathī thayun kahevāy chhe, ane [तत्त्वतः तत् न] nishchayanayathī nahi; [निश्चयतः] nishchayathī to [चित्स्तुत्या एव] chaitanyanā stavanathī ja [चितः स्तोत्रं भवति] chaitanyanun stavan thāy chhe. [सा एवं भवेत्] te chaitanyanun stavan ahīn jitendriy, jitamoh, kṣhīṇamoh — em (upar) kahyun tem chhe. [अतः तीर्थकरस्तवोत्तरबलात्] agnānīe tīrthaṅkaranā stavanano je prashna karyo hato teno ām
Page 73 of 642
PDF/HTML Page 104 of 673
single page version
नयविभजनयुक्त्यात्यन्तमुच्छादितायाम् ।
स्वरसरभसकृष्टः प्रस्फु टन्नेक एव ।।२८।।
एवमयमनादिमोहसन्ताननिरूपितात्मशरीरैकत्वसंस्कारतयात्यन्तमप्रतिबुद्धोऽपि प्रसभोज्जृम्भित- nayavibhāgathī uttar dīdho; te uttaranā baḷathī em siddha thayun ke [आत्म-अङ्गयोः एकत्वं न] ātmāne ane sharīrane ekapaṇun nishchayathī nathī. 27.
have vaḷī, ā arthane jāṇavāthī bhedagnānanī siddhi thāy chhe evā arthavāḷun kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [परिचित-तत्त्वैः] jemaṇe vastunā yathārtha svarūpane parichayarūp karyun chhe evā munioe [आत्म-काय-एकतायां] jyāre ātmā ane sharīranā ekapaṇāne [इति नय-विभजन- युक्त्या] ām nayanā vibhāganī yukti vaḍe [अत्यन्तम् उच्छादितायाम्] jaḍamūḷathī ukheḍī nākhyun chhe — atyant niṣhedhyun chhe, tyāre [कस्य] kayā puruṣhane [बोधः] gnān [अद्य एव] tatkāḷ [बोधं] yathārthapaṇāne [न अवतरति] na pāme? avashya pāme ja. kevun thaīne? [स्व-रस-रभस-कृष्टः प्रस्फु टन् एकः एव] potānā nijarasanā vegathī kheñchāī pragaṭ thatun ekasvarūp thaīne.
bhāvārthaḥ — nishchay-vyavahāranayanā vibhāg vaḍe ātmāno ane parano atyant bhed batāvyo chhe; tene jāṇīne, evo koṇ puruṣh chhe ke jene bhedagnān na thāy? thāy ja; kāraṇ ke jyāre gnān potānā svarasathī pote potānun svarūp jāṇe tyāre avashya te gnān potānā ātmāne parathī bhinna ja jaṇāve chhe. ahīn koī dīrghasansārī ja hoy to tenī kāī vāt nathī. 28.
ā pramāṇe, apratibuddhe je em kahyun hatun ke ‘‘amāro to e nishchay chhe ke deh chhe te ja ātmā chhe’’, tenun nirākaraṇ karyun.
ā rīte ā agnānī jīv anādi mohanā santānathī nirūpaṇ karavāmān āvelun je ātmā ne sharīranun ekapaṇun tenā sanskārapaṇāthī atyant apratibuddha hato te have tattvagnān -
Page 74 of 642
PDF/HTML Page 105 of 673
single page version
तत्त्वज्ञानज्योतिर्नेत्रविकारीव प्रकटोद्घाटितपटलष्टसितिप्रतिबुद्धः (?) साक्षात् द्रष्टारं स्वं स्वयमेव हि विज्ञाय श्रद्धाय च तं चैवानुचरितुकामः स्वात्मारामस्यास्यान्यद्रव्याणां प्रत्याख्यानं किं स्यादिति पृच्छन्नित्थं वाच्यः —
यतो हि द्रव्यान्तरस्वभावभाविनोऽन्यानखिलानपि भावान् भगवज्ज्ञातृद्रव्यं स्वस्वभाव- भावाव्याप्यतया परत्वेन ज्ञात्वा प्रत्याचष्टे, ततो य एव पूर्वं जानाति स एव पश्चात्प्रत्याचष्टे, svarūp jyotino pragaṭ uday thavāthī ane netranā vikārīnī māphak (jem koī puruṣhanān netramān vikār hato tyāre varṇādik anyathā dekhātān hatān ane jyāre vikār maṭyo tyāre jevān hatān tevān ja dekhavā lāgyo tem) paḍaḷ samān āvaraṇakarma sārī rīte ūghaḍī javāthī pratibuddha thayo ane sākṣhāt draṣhṭā (dekhanār) evā potāne potāthī ja jāṇī, shraddhān karī, tenun ja ācharaṇ karavāno ichchhak thayo thako pūchhe chhe ke ‘ā svātmārāmane anya dravyonun pratyākhyān (tyāgavun) te shun chhe?’ tene āchārya ā pramāṇe kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [यस्मात्] jethī [सर्वान् भावान्] ‘potānā sivāy sarva padārtho [परान्] par chhe’ [इति ज्ञात्वा] em jāṇīne [प्रत्याख्याति] pratyākhyān kare chhe — tyāge chhe, [तस्मात्] tethī, [प्रत्याख्यानं] pratyākhyān [ज्ञानं] gnān ja chhe [नियमात्] em niyamathī [ज्ञातव्यम्] jāṇavun. potānā gnānamān tyāgarūp avasthā te ja pratyākhyān chhe, bījun kāī nathī.
ṭīkāḥ — ā bhagavān gnātā-dravya (ātmā) chhe te anyadravyanā svabhāvathī thatā anya samasta parabhāvone, teo potānā svabhāvabhāv vaḍe nahi vyāpta hovāthī parapaṇe jāṇīne, tyāge chhe; tethī je pahelān jāṇe chhe te ja pachhī tyāge chhe, bījo to koī tyāganār nathī — em
Page 75 of 642
PDF/HTML Page 106 of 673
single page version
न पुनरन्य इत्यात्मनि निश्चित्य प्रत्याख्यानसमये प्रत्याख्येयोपाधिमात्रप्रवर्तितकर्तृत्वव्यपदेशत्वेऽपि परमार्थेनाव्यपदेश्यज्ञानस्वभावादप्रच्यवनात् प्रत्याख्यानं ज्ञानमेवेत्यनुभवनीयम् ।
यथा हि कश्चित्पुरुषः सम्भ्रान्त्या रजकात्परकीयं चीवरमादायात्मीयप्रतिपत्त्या परिधाय ātmāmān nishchay karīne, pratyākhyānanā (tyāganā) samaye pratyākhyān karavāyogya je parabhāv tenī upādhimātrathī pravartelun tyāganā kartāpaṇānun nām (ātmāne) hovā chhatān paṇ, paramārthathī jovāmān āve to parabhāvanā tyāgakartāpaṇānun nām potāne nathī, pote to e nāmathī rahit chhe kāraṇ ke gnānasvabhāvathī pote chhūṭyo nathī, māṭe pratyākhyān gnān ja chhe — em anubhav karavo.
bhāvārthaḥ — ātmāne parabhāvanā tyāganun kartāpaṇun chhe te nāmamātra chhe. pote to gnānasvabhāv chhe. paradravyane par jāṇyun, pachhī parabhāvanun grahaṇ nahi te ja tyāg chhe. e rīte, sthir thayelun gnān te ja pratyākhyān chhe, gnān sivāy koī bījo bhāv nathī.
have pūchhe chhe ke gnātānun pratyākhyān gnān ja kahyun tenun draṣhṭānt shun chhe? tenā uttararūp draṣhṭānt-dārṣhṭāntanī gāthā kahe chheḥ —
gāthārthaḥ — [यथा नाम] jem lokamān [कः अपि पुरुषः] koī puruṣh [परद्रव्यम् इदम् इति ज्ञात्वा] paravastune ‘ā paravastu chhe’ em jāṇe tyāre evun jāṇīne [त्यजति] paravastune tyāge chhe, [तथा] tevī rīte [ज्ञानी] gnānī [सर्वान्] sarva [परभावान्] paradravyonā bhāvone [ज्ञात्वा] ‘ā parabhāv chhe’ em jāṇīne [विमुञ्चति] temane chhoḍe chhe.
ṭīkāḥ — jem — koī puruṣh dhobīnā gharethī bhramathī bījānun vastra lāvī, potānun jāṇī
Page 76 of 642
PDF/HTML Page 107 of 673
single page version
शयानः स्वयमज्ञानी सन्नन्येन तदञ्चलमालम्ब्य बलान्नग्नीक्रियमाणो मंक्षु प्रतिबुध्यस्वार्पय परिवर्तितमेतद्वस्त्रं मामकमित्यसकृद्वाक्यं शृण्वन्नखिलैश्चिह्नैः सुष्ठु परीक्ष्य निश्चितमेतत्परकीयमिति ज्ञात्वा ज्ञानी सन् मुञ्चति तच्चीवरमचिरात्, तथा ज्ञातापि सम्भ्रान्त्या परकीयान्भावा- नादायात्मीयप्रतिपत्त्यात्मन्यध्यास्य शयानः स्वयमज्ञानी सन् गुरुणा परभावविवेकं कृत्वैकीक्रियमाणो मंक्षु प्रतिबुध्यस्वैकः खल्वयमात्मेत्यसकृच्छ्रौतं वाक्यं शृण्वन्नखिलैश्चिह्नैः सुष्ठु परीक्ष्य निश्चितमेते परभावा इति ज्ञात्वा ज्ञानी सन् मुञ्चति सर्वान्परभावानचिरात् ।
दनवमपरभावत्यागदृष्टान्तदृष्टिः ।
स्वयमियमनुभूतिस्तावदाविर्बभूव ।।२९।।
oḍhīne sūto chhe ne potānī meḷe agnānī ( – ā vastra bījānun chhe evā gnān vināno) thaī rahyo chhe; jyāre bījo te vastrano khūṇo pakaḍī, kheñchī tene nagna kare chhe ane kahe chhe ke ‘tun shīghra jāg, sāvadhān thā, ā mārun vastra badalāmān āvī gayun chhe te mārun mane de’, tyāre vāramvār kahelun e vākya sāmbhaḷato te, (e vastranān) sarva chihnothī sārī rīte parīkṣhā karīne, ‘jarūr ā vastra pārakun ja chhe’ em jāṇīne, gnānī thayo thako, te (paranā) vastrane jaladī tyāge chhe. tevī rīte — gnātā paṇ bhramathī paradravyonā bhāvone grahaṇ karī, potānā jāṇī, potāmān ekarūp karīne sūto chhe ne potānī meḷe agnānī thaī rahyo chhe; jyāre shrī guru parabhāvano vivek (bhedagnān) karī tene ek ātmabhāvarūp kare ane kahe ke ‘tun shīghra jāg, sāvadhān thā, ā tāro ātmā kharekhar ek (gnānamātra) ja chhe, (anya sarva paradravyanā bhāvo chhe),’ tyāre vāramvār kahelun e āgamanun vākya sāmbhaḷato te, samasta (sva-paranān) chihnothī sārī rīte parīkṣhā karīne, ‘jarūr ā parabhāvo ja chhe, (hun ek gnānamātra ja chhun)’ em jāṇīne, gnānī thayo thako, sarva parabhāvone tatkāḷ chhoḍe chhe.
bhāvārthaḥ — jyān sudhī paravastune bhūlathī potānī jāṇe tyān sudhī ja mamatva rahe; ane jyāre yathārtha gnān thavāthī paravastune pārakī jāṇe tyāre bījānī vastumān mamatva shānun rahe? arthāt na rahe e prasiddha chhe.
have ā ja arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
Page 77 of 642
PDF/HTML Page 108 of 673
single page version
अथ कथमनुभूतेः परभावविवेको भूत इत्याशङ्कय भावकभावविवेकप्रकारमाह —
इह खलु फलदानसमर्थतया प्रादुर्भूय भावकेन सता पुद्गलद्रव्येणाभिनिर्वर्त्य-
shlokārthaḥ — [अपर-भाव-त्याग-दृष्टान्त-दृष्टिः] ā parabhāvanā tyāganā draṣhṭāntanī draṣhṭi, [अनवम् अत्यन्त-वेगात् यावत् वृत्तिम् न अवतरति] jūnī na thāy e rīte atyant vegathī jyān sudhī pravr̥uttine pāme nahi, [तावत्] te pahelān ja [झटिति] tatkāḷ [सकल-भावैः अन्यदीयैः विमुक्ता] sakal anyabhāvothī rahit [स्वयम् इयम् अनुभूतिः] pote ja ā anubhūti to [आविर्बभूव] pragaṭ thaī gaī.
bhāvārthaḥ — ā parabhāvanā tyāganun draṣhṭānt kahyun te par draṣhṭi paḍe te pahelān samasta anyabhāvothī rahit potānā svarūpanun anubhavan to tatkāḷ thaī gayun; kāraṇ ke e prasiddha chhe ke vastune paranī jāṇyā pachhī mamatva rahetun nathī. 29.
have, ‘ā anubhūtithī parabhāvanun bhedagnān kevā prakāre thayun?’ evī āshaṅkā karīne, pratham to je bhāvakabhāv — mohakarmanā udayarūp bhāv, tenā bhedagnānano prakār kahe chheḥ —
✽gāthārthaḥ — [बुध्यते] em jāṇe ke [मोहः मम कः अपि नास्ति] ‘moh māro kāī paṇ sambandhī nathī, [एकः उपयोगः एव अहम्] ek upayog chhe te ja hun chhun’ — [ तं ] evun je jāṇavun tene [समयस्य] siddhāntanā athavā svaparanā svarūpanā [विज्ञायकाः] jāṇanārā [मोहनिर्ममत्वं] mohathī nirmamatva [ब्रुवन्ति] kahe chhe.
ṭīkāḥ — nishchayathī, (ā mārā anubhavamān) phaḷ devānā sāmarthyathī pragaṭ thaīne ✽ā gāthāno artha ām paṇ thāy chheḥ — ‘jarāy moh māro nathī, hun ek chhun’ evun upayog
Page 78 of 642
PDF/HTML Page 109 of 673
single page version
मानष्टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकस्वभावभावस्य परमार्थतः परभावेन भावयितुमशक्यत्वात्कतमोऽपि न नाम मम मोहोऽस्ति । किञ्चैतत्स्वयमेव च विश्वप्रकाशचञ्चुरविकस्वरानवरतप्रतापसम्पदा चिच्छक्तिमात्रेण स्वभावभावेन भगवानात्मैवावबुध्यते यत्किलाहं खल्वेकः ततः समस्तद्रव्याणां परस्पर- साधारणावगाहस्य निवारयितुमशक्यत्वात् मज्जितावस्थायामपि दधिखण्डावस्थायामिव परिस्फु टस्वद- मानस्वादभेदतया मोहं प्रति निर्ममत्वोऽस्मि, सर्वदैवात्मैकत्वगतत्वेन समयस्यैवमेव स्थितत्वात् ।
इतीत्थं भावकभावविवेको भूतः ।
bhāvakarūp thatun je pudgaladravya tenā vaḍe rachāyelo je moh te māro kāī paṇ lāgatovaḷagato nathī, kāraṇ ke ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakasvabhāvabhāvanun paramārthe paranā bhāv vaḍe ✽bhāvavun ashakya chhe. vaḷī ahīn svayamev, vishvane (samasta vastuone) prakāshavāmān chatur ane vikāsarūp evī jenī nirantar shāshvatī pratāpasampadā chhe evā chaitanyashaktimātra svabhāvabhāv vaḍe, bhagavān ātmā ja jāṇe chhe ke — paramārthe hun ek chhun tethī, joke samasta dravyonā paraspar sādhāraṇ avagāhanun ( – ekakṣhetrāvagāhanun) nivāraṇ karavun ashakya hovāthī māro ātmā ne jaḍ, shikhaṇḍanī jem, ekamek thaī rahyān chhe topaṇ, shikhaṇḍanī māphak, spaṣhṭa anubhavamān āvatā svādanā bhedane līdhe, hun moh prati nirmam ja chhun; kāraṇ ke sadāy potānā ekapaṇāmān prāpta hovāthī samay (ātmapadārtha athavā darek padārtha) evo ne evo ja sthit rahe chhe. (dahīn ne khāṇḍ meḷavavāthī shikhaṇḍ thāy chhe temān dahīn ne khāṇḍ ek jevān mālūm paḍe chhe topaṇ pragaṭarūp khāṭā-mīṭhā svādanā bhedathī judān judān jaṇāy chhe; tevī rīte dravyonā lakṣhaṇabhedathī jaḍ-chetananā judā judā svādane līdhe jaṇāy chhe ke mohakarmanā udayano svād rāgādik chhe te chaitanyanā nijasvabhāvanā svādathī judo ja chhe.) ā rīte bhāvakabhāv je mohano uday tenāthī bhedagnān thayun.
bhāvārthaḥ — ā mohakarma chhe te jaḍ pudgaladravya chhe; teno uday kaluṣh (malin) bhāvarūp chhe; te bhāv paṇ, mohakarmano bhāv hovāthī, pudgalano ja vikār chhe. ā bhāvakano bhāv chhe te jyāre ā chaitanyanā upayoganā anubhavamān āve chhe tyāre upayog paṇ vikārī thaī rāgādirūp malin dekhāy chhe. jyāre tenun bhedagnān thāy ke ‘chaitanyanī shaktinī vyakti to gnānadarshanopayogamātra chhe ane ā kaluṣhatā rāgadveṣhamoharūp chhe te dravyakarmarūp jaḍ pudgaladravyanī chhe’, tyāre bhāvakabhāv je dravyakarmarūp mohano bhāv tenāthī avashya bhedagnān thāy chhe ane ātmā avashya potānā chaitanyanā anubhavarūp sthit thāy chhe. * bhāvavun = banāvavun; bhāvyarūp karavun.
Page 79 of 642
PDF/HTML Page 110 of 673
single page version
चेतये स्वयमहं स्वमिहैकम् ।
शुद्धचिद्घनमहोनिधिरस्मि ।।३०।।
एवमेव च मोहपदपरिवर्तनेन रागद्वेषक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्र- चक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि । अनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।
have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [ इह ] ā lokamān [ अहं ] hun [ स्वयं ] potāthī ja [ एकं स्वं ] potānā ek ātmasvarūpane [ चेतये ] anubhavun chhun [ सर्वतः स्व-रस-निर्भर-भावं ] ke je svarūp sarvataḥ potānā nijarasarūp chaitanyanā pariṇamanathī pūrṇa bharelā bhāvavāḷun chhe; māṭe [ मोहः ] ā moh [ मम ] māro [ कश्चन नास्ति नास्ति ] kāī paṇ lāgatovaḷagato nathī arthāt ene ane māre kāī paṇ nāto nathī. [ शुद्ध-चिद्-घन-महः-निधिः अस्मि ] hun to shuddha chaitanyanā samūharūp tejaḥpuñjano nidhi chhun. (bhāvakabhāvanā bhed vaḍe āvun anubhavan kare.) 30.
evī ja rīte, gāthāmān ‘moh’ pad chhe tene badalī, rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan, sparshan — e soḷ padanān judān judān soḷ gāthāsūtro vyākhyānarūp karavān ane ā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.
have gneyabhāvanā bhedagnānano prakār kahe chheḥ —
Page 80 of 642
PDF/HTML Page 111 of 673
single page version
अमूनि हि धर्माधर्माकाशकालपुद्गलजीवान्तराणि स्वरसविजृम्भितानिवारितप्रसरविश्व- घस्मरप्रचण्डचिन्मात्रशक्तिकवलिततयात्यन्तमन्तर्मग्नानीवात्मनि प्रकाशमानानि टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायक- स्वभावत्वेन तत्त्वतोऽन्तस्तत्त्वस्य तदतिरिक्तस्वभावतया तत्त्वतो बहिस्तत्त्वरूपतां परित्यक्तुम- शक्यत्वान्न नाम मम सन्ति । किञ्चैतत्स्वयमेव च नित्यमेवोपयुक्तस्तत्त्वत एवैकमनाकुलमात्मानं कलयन् भगवानात्मैवावबुध्यते यत्किलाहं खल्वेकः ततः संवेद्यसंवेदकभावमात्रोपजातेतरेतर- संवलनेऽपि परिस्फु टस्वदमानस्वभावभेदतया धर्माधर्माकाशकालपुद्गलजीवान्तराणि प्रति
✽gāthārthaḥ — [बुध्यते] em jāṇe ke [धर्मादिः] ‘ā dharma ādi dravyo [मम नास्ति] mārān kāī paṇ lāgatāmvaḷagatān nathī, [एकः उपयोगः एव] ek upayog chhe te ja [अहम्] hun chhun’ — [तं] evun je jāṇavun tene [समयस्य विज्ञायकाः] siddhāntanā athavā svaparanā svarūparūp samayanā jāṇanārā [धर्मनिर्ममत्वं] dharmadravya pratye nirmamatva [ब्रुवन्ति] kahe chhe.
ṭīkāḥ — potānā nijarasathī je pragaṭ thayel chhe, nivāraṇ na karī shakāy evo jeno phelāv chhe tathā samasta padārthone grasavāno (gaḷī javāno) jeno svabhāv chhe evī prachaṇḍ chinmātrashakti vaḍe grāsībhūt karavāmān āvyān hovāthī, jāṇe atyant antarmagna thaī rahyān hoy — gnānamān tadākār thaī ḍūbī rahyān hoy evī rīte ātmāmān prakāshamān chhe evān ā dharma, adharma, ākāsh, kāḷ, pudgal, anya jīv — e sarva paradravyo mārān sambandhī nathī; kāraṇ ke ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakasvabhāvapaṇāthī paramārthe antaraṅgatattva to hun chhun ane te paradravyo mārā svabhāvathī bhinna svabhāvavāḷān hovāthī paramārthe bāhyatattvapaṇāne chhoḍavā asamartha chhe (kem ke potānā svabhāvano abhāv karī gnānamān pesatān nathī). vaḷī ahīn svayamev, (chaitanyamān) nitya upayukta evo ane paramārthe ek, anākuḷ ātmāne anubhavato evo bhagavān ātmā ja jāṇe chhe ke — hun pragaṭ nishchayathī ek ja chhun māṭe, gneyagnāyakabhāvamātrathī ūpajelun paradravyo sāthe paraspar maḷavun (milan) hovā chhatān paṇ, pragaṭ svādamān āvatā svabhāvanā bhedane līdhe dharma, adharma, ākāsh, kāḷ, pudgal ane anya jīvo pratye hun nirmam chhun; kāraṇ ke sadāy potānā ekapaṇāmān prāpta hovāthī samay (ātmapadārtha athavā darek padārtha) evo ne evo ja sthit ✽ā gāthāno artha ām paṇ thāy chheḥ — ‘dharma ādi dravyo mārān nathī, hun ek chhun’ evun upayog
Page 81 of 642
PDF/HTML Page 112 of 673
single page version
निर्ममत्वोऽस्मि, सर्वदैवात्मैकत्वगतत्वेन समयस्यैवमेव स्थितत्वात् । इतीत्थं ज्ञेयभावविवेको भूतः ।
स्वयमयमुपयोगो बिभ्रदात्मानमेकम् ।
कृतपरिणतिरात्माराम एव प्रवृत्तः ।।३१।।
अथैवं दर्शनज्ञानचारित्रपरिणतस्यास्यात्मनः कीद्रक् स्वरूपसञ्चेतनं भवतीत्यावेदयन्नुप- संहरति —
rahe chhe; (potānā svabhāvane koī chhoḍatun nathī). ā prakāre gneyabhāvothī bhedagnān thayun.
ahīn ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [इति] ām pūrvokta prakāre bhāvakabhāv ane gneyabhāvothī bhedagnān thatān [सर्वैः अन्यभावैः सह विवेके सति] sarva anyabhāvothī jyāre bhinnatā thaī tyāre [अयं उपयोगः] ā upayog chhe te [स्वयं] pote ja [एकं आत्मानम्] potānā ek ātmāne ja [बिभ्रत्] dhārato, [प्रकटितपरमार्थैः दर्शनज्ञानवृत्तैः कृतपरिणतिः] jemano paramārtha pragaṭ thayo chhe evān darshanagnānachāritrathī jeṇe pariṇati karī chhe evo, [आत्म-आरामे एव प्रवृत्तः] potānā ātmārūpī bāg(krīḍāvan)mān ja pravr̥utti kare chhe, anya jagyāe jato nathī.
bhāvārthaḥ — sarva paradravyothī tathā temanāthī utpanna thayelā bhāvothī jyāre bhed jāṇyo tyāre upayogane ramavāne māṭe potāno ātmā ja rahyo, anya ṭhekāṇun na rahyun. ā rīte darshanagnānachāritra sāthe ekarūp thayelo te ātmāmān ja ramaṇ kare chhe em jāṇavun. 31.
have, e rīte darshanagnānachāritrasvarūp pariṇat thayelā ā ātmāne svarūpanun sañchetan kevun hoy chhe em kahetān āchārya ā kathanane saṅkoche chhe, sameṭe chheḥ —
Page 82 of 642
PDF/HTML Page 113 of 673
single page version
यो हि नामानादिमोहोन्मत्ततयात्यन्तमप्रतिबुद्धः सन् निर्विण्णेन गुरुणानवरतं प्रति- बोध्यमानः कथञ्चनापि प्रतिबुध्य निजकरतलविन्यस्तविस्मृतचामीकरावलोकनन्यायेन परमेश्वर- मात्मानं ज्ञात्वा श्रद्धायानुचर्य च सम्यगेकात्मारामो भूतः स खल्वहमात्मात्मप्रत्यक्षं चिन्मात्रं ज्योतिः, समस्तक्रमाक्रमप्रवर्तमानव्यावहारिकभावैश्चिन्मात्राकारेणाभिद्यमानत्वादेकः, नारकादि- जीवविशेषाजीवपुण्यपापास्रवसंवरनिर्जराबन्धमोक्षलक्षणव्यावहारिकनवतत्त्वेभ्यष्टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकस्वभाव- भावेनात्यन्तविविक्तत्वाच्छुद्धः, चिन्मात्रतया सामान्यविशेषोपयोगात्मकतानतिक्रमणाद्दर्शनज्ञानमयः, स्पर्शरसगन्धवर्णनिमित्तसंवेदनपरिणतत्वेऽपि स्पर्शादिरूपेण स्वयमपरिणमनात्परमार्थतः सदैवारूपी, इति प्रत्यगयं स्वरूपं सञ्चेतयमानः प्रतपामि । एवं प्रतपतश्च मम बहिर्विचित्रस्वरूपसम्पदा विश्वे
gāthārthaḥ — darshanagnānachāritrarūp pariṇamelo ātmā em jāṇe chhe keḥ [खलु] nishchayathī [अहम्] hun [एकः] ek chhun, [शुद्धः] shuddha chhun, [दर्शनज्ञानमयः] darshanagnānamay chhun, [सदा अरूपी] sadā arūpī chhun; [किञ्चित् अपि अन्यत्] kāī paṇ anya paradravya [परमाणुमात्रम् अपि] paramāṇumātra paṇ [मम न अपि अस्ति] mārun nathī e nishchay chhe.
ṭīkāḥ — je, anādi moharūp agnānathī unmattapaṇāne līdhe atyant apratibuddha hato ane virakta guruthī nirantar samajāvavāmān āvatān je koī prakāre (mahābhāgyathī) samajī, sāvadhān thaī, jem koī mūṭhīmān rākhelun suvarṇa bhūlī gayo hoy te pharī yād karīne te suvarṇane dekhe te nyāye, potānā parameshvar (sarva sāmarthyanā dharanār) ātmāne bhūlī gayo hato tene jāṇīne, tenun shraddhān karīne tathā tenun ācharaṇ karīne ( – temān tanmay thaīne) je samyak prakāre ek ātmārām thayo, te hun evo anubhav karun chhun keḥ hun chaitanyamātra jyotirūp ātmā chhun ke je mārā ja anubhavathī pratyakṣha jaṇāy chhe; chinmātra ākārane līdhe hun samasta kramarūp tathā akramarūp pravartatā vyāvahārik bhāvothī bhedarūp thato nathī māṭe hun ek chhun; nārak ādi jīvanā visheṣho, ajīv, puṇya, pāp, āsrav, samvar, nirjarā, bandh ane mokṣhasvarūp je vyāvahārik nav tattvo temanāthī, ṭaṅkotkīrṇa ek gnāyakasvabhāvarūp bhāv vaḍe, atyant judo chhun māṭe hun shuddha chhun; chinmātra hovāthī sāmānya-visheṣh upayogātmakapaṇāne ullaṅghato nathī māṭe hun darshanagnānamay chhun; sparsha, ras, gandh, varṇa jenun nimitta chhe evā samvedanarūpe pariṇamyo hovā chhatān paṇ sparshādirūpe pote pariṇamyo nathī māṭe paramārthe hun sadāy arūpī chhun. ām sarvathī
Page 83 of 642
PDF/HTML Page 114 of 673
single page version
परिस्फु रत्यपि न किञ्चनाप्यन्यत्परमाणुमात्रमप्यात्मीयत्वेन प्रतिभाति यद्भावकत्वेन ज्ञेयत्वेन चैकीभूय भूयो मोहमुद्भावयति, स्वरसत एवापुनःप्रादुर्भावाय समूलं मोहमुन्मूल्य महतो ज्ञानोद्योतस्य प्रस्फु रितत्वात् ।
आलोकमुच्छलति शान्तरसे समस्ताः ।
judā evā svarūpane anubhavato ā hun pratāpavant rahyo. em pratāpavant vartatā evā mane, joke (mārī) bahār anek prakāranī svarūpanī sampadā vaḍe samasta paradravyo sphurāyamān chhe topaṇ, koī paṇ paradravya paramāṇumātra paṇ mārāpaṇe bhāsatun nathī ke je mane bhāvakapaṇe tathā gneyapaṇe mārī sāthe ek thaīne pharī moh utpanna kare; kāraṇ ke nijarasathī ja mohane mūḷathī ukhāḍīne — pharī aṅkur na ūpaje evo nāsh karīne, mahān gnānaprakāsh mane pragaṭ thayo chhe.
bhāvārthaḥ — ātmā anādi kāḷathī mohanā udayathī agnānī hato, te shrī guruonā upadeshathī ane potānī kāḷalabdhithī gnānī thayo ane potānā svarūpane paramārthathī jāṇyun ke hun ek chhun, shuddha chhun, arūpī chhun, darshanagnānamay chhun. āvun jāṇavāthī mohano samūḷ nāsh thayo, bhāvakabhāv ne gneyabhāvathī bhedagnān thayun, potānī svarūpasampadā anubhavamān āvī; have pharī moh kem utpanna thāy? na thāy.
have, evo ātmāno anubhav thayo teno mahimā kahī preraṇārūp kāvya āchārya kahe chhe ke āvā gnānasvarūp ātmāmān samasta lok nimagna thāoḥ —
shlokārthaḥ — [एषः भगवान् अवबोधसिन्धुः] ā gnānasamudra bhagavān ātmā [विभ्रम- तिरस्करिणीं भरेण आप्लाव्य] vibhramarūp āḍī chādarane samūḷagī ḍubāḍī daīne (dūr karīne) [प्रोन्मग्नः] pote sarvāṅg pragaṭ thayo chhe; [अमी समस्ताः लोकाः] tethī have ā samasta lok [शान्तरसे] tenā shānt rasamān [समम् एव] ekīsāthe ja [निर्भरम्] atyanta [मज्जन्तु] magna thāo. kevo chhe shānt ras? [आलोकम् उच्छलति] samasta lok paryant ūchhaḷī rahyo chhe.
bhāvārthaḥ — jem samudranī āḍun kāī āvī jāy tyāre jaḷ nathī dekhātun ane jyāre āḍ dūr thāy tyāre jaḷ pragaṭ thāy; pragaṭ thatān, lokane preraṇāyogya thāy ke ‘ā jaḷamān sarva lok snān karo’; tevī rīte ā ātmā vibhramathī āchchhādit hato tyāre tenun svarūp nahotun dekhātun; have vibhram dūr thayo tyāre yathāsvarūp (jevun chhe tevun svarūp) pragaṭ thayun;
Page 84 of 642
PDF/HTML Page 115 of 673
single page version
प्रोन्मग्न एष भगवानवबोधसिन्धुः ।।३२।।
tethī ‘have tenā vītarāg vignānarūp shāntarasamān ekīvakhate sarva lok magna thāo’ em āchārye preraṇā karī chhe. athavā evo paṇ artha chhe ke jyāre ātmānun agnān dūr thāy tyāre kevaḷagnān pragaṭ thāy ane kevaḷagnān pragaṭ thatān samasta lokamān rahelā padārtho ekīvakhate ja gnānamān āvī jhaḷake chhe tene sarva lok dekho. 32.
ā rīte ā samayaprābhr̥utagranthanī ātmakhyāti nāmanī ṭīkāmān ṭīkākāre pūrvaraṅgasthaḷ kahyun.
ahīn ṭīkākārano evo āshay chhe ke ā granthane alaṅkārathī nāṭakarūpe varṇavyo chhe. nāṭakamān pahelān raṅgabhūmi rachavāmān āve chhe. tyān jonārān nāyak tathā sabhā hoy chhe ane nr̥itya (nāṭya, nāṭak) karanārā hoy chhe ke jeo anek svāṅg dhāre chhe tathā shr̥uṅgārādik āṭh rasanun rūp batāve chhe. tyān shr̥uṅgār, hāsya, raudra, karuṇā, vīr, bhayānak, bībhatsa ane adbhut — e āṭh ras chhe te laukik ras chhe; nāṭakamān temano ja adhikār chhe. navamo shāntaras chhe te alaukik chhe; nr̥ityamān teno adhikār nathī. ā rasonā sthāyī bhāv, sāttvik bhāv, anubhāvī bhāv, vyabhichārī bhāv ane temanī draṣhṭi ādinun varṇan rasagranthomān chhe tyānthī jāṇavun. ane sāmānyapaṇe rasanun e svarūp chhe ke gnānamān je gney āvyun temān gnān tadākār thayun, temān puruṣhano bhāv līn thaī jāy ane anya gneyanī ichchhā na rahe te ras chhe. te āṭh rasanun rūp nr̥ityamān nr̥itya karanārā batāve chhe; ane temanun varṇan karatān kavīshvar jyāre anya rasane anya rasanī samān karīne paṇ varṇan kare chhe tyāre anya rasano anya ras aṅgabhūt thavāthī tathā anyabhāv rasonun aṅg hovāthī, rasavat ādi alaṅkārathī tene nr̥ityanā rūpe varṇavavāmān āve chhe.
ahīn pratham raṅgabhūmisthaḷ kahyun. tyān jonārā to samyagdraṣhṭi puruṣh chhe tem ja bījā mithyādraṣhṭi puruṣhonī sabhā chhe, temane batāve chhe. nr̥itya karanārā jīv-ajīv padārtha chhe ane bannenun ekapaṇun, kartākarmapaṇun ādi temanā svāṅg chhe. temān teo paraspar anekarūp thāy chhe, — āṭh rasarūp thaī pariṇame chhe, te nr̥itya chhe. tyān samyagdraṣhṭi jonār jīv-ajīvanā bhinna svarūpane jāṇe chhe; te to ā sarva svāṅgone karmakr̥ut jāṇī shānt rasamān ja magna chhe ane mithyādraṣhṭi jīv-ajīvano bhed nathī jāṇatā tethī ā svāṅgone ja sāchā jāṇī emān līn thaī jāy chhe. temane samyagdraṣhṭi yathārtha svarūp batāvī, temano bhram maṭāḍī, shānt
Page 85 of 642
PDF/HTML Page 116 of 673
single page version
इति श्रीसमयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ पूर्वरङ्गः समाप्तः । rasamān temane līn karī samyagdraṣhṭi banāve chhe. tenī sūchanārūpe raṅgabhūminā antamān āchārye ‘मज्जन्तु’ ityādi ā shlok rachyo chhe. te, have jīv-ajīvano svāṅg varṇavashe tenī sūchanārūpe chhe evo āshay sūchit thāy chhe. ā rīte ahīn sudhī to raṅgabhūminun varṇan karyun.
nijānand rasamen chhako, ān sabai chhiṭakāy.
ā pramāṇe (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī samayasār shāstranī (shrīmad amr̥ut- chandrāchāryadevavirachit) ātmakhyāti nāmanī ṭīkāmān pūrvaraṅg samāpta thayo.
Page 86 of 642
PDF/HTML Page 117 of 673
single page version
धीरोदात्तमनाकुलं विलसति ज्ञानं मनो ह्लादयत् ।।३३।।
ke sarva vastuone jāṇanārun ā gnān chhe te jīv-ajīvanā sarva svāṅgone sārī rīte pichhāṇe chhe. evun (sarva svāṅgone pichhāṇanārun) samyaggnān pragaṭ thāy chhe — e artharūp kāvya kahe chheḥ —
shlokārthaḥ — [ज्ञानं] gnān chhe te [मनो ह्लादयत् ] manane ānandarūp karatun [विलसति] pragaṭ thāy chhe. kevun chhe te? [पार्षदान्] jīv-ajīvanā svāṅgane jonārā mahāpuruṣhone [जीव- अजीव-विवेक-पुष्कल-दृशा] jīv-ajīvano bhed dekhanārī ati ujjvaḷ nirdoṣh draṣhṭi vaḍe [प्रत्याययत् ] bhinna dravyanī pratīti upajāvī rahyun chhe; [आसंसार-निबद्ध-बन्धन-विधि-ध्वंसात्] anādi sansārathī jemanun bandhan draḍh bandhāyun chhe evān gnānāvaraṇādi karmonā nāshathī [विशुद्धं] vishuddha thayun chhe, [स्फु टत् ] sphuṭ thayun chhe – jem phūlanī kaḷī khīle tem vikāsarūp chhe. vaḷī te kevun chhe? [आत्म-आरामम्] jenun ramavānun krīḍāvan ātmā ja chhe arthāt jemān anant gneyonā ākār āvīne jhaḷake chhe topaṇ pote potānā svarūpamān ja rame chhe; [अनन्तधाम] jeno prakāsh anant chhe; [अध्यक्षेण महसा नित्य-उदितं] pratyakṣha tejathī je nitya udayarūp chhe. vaḷī kevun chhe? [धीरोदात्तम्] dhīr chhe, udātta (uchcha) chhe ane tethī [अनाकुलं] anākuḷ chhe — sarva ichchhāothī
Page 87 of 642
PDF/HTML Page 118 of 673
single page version
rahit nirākuḷ chhe. (ahīn dhīr, udātta, anākuḷ — e traṇ visheṣhaṇo shāntarūp nr̥ityanān ābhūṣhaṇ jāṇavān.) evun gnān vilās kare chhe.
bhāvārthaḥ — ā gnānano mahimā kahyo. jīv-ajīv ek thaī raṅgabhūmimān pravesh kare chhe temane ā gnān ja bhinna jāṇe chhe. jem nr̥ityamān koī svāṅg āve tene je yathārtha jāṇe tene svāṅg karanāro namaskār karī potānun rūp jevun hoy tevun ja karī le chhe tevī rīte ahīn paṇ jāṇavun. āvun gnān samyagdraṣhṭi puruṣhone hoy chhe; mithyādraṣhṭi ā bhed jāṇatā nathī. 33.
have jīv-ajīvanun ekarūp varṇan kare chheḥ —
Page 88 of 642
PDF/HTML Page 119 of 673
single page version
gāthārthaḥ — [आत्मानम् अजानन्तः] ātmāne nahi jāṇatā thakā [परात्मवादिनः] parane ātmā kahenārā [केचित् मूढाः तु] koī mūḍh, mohī, agnānīo to [अध्यवसानं] adhyavasānane [तथा च] ane koī [कर्म] karmane [जीवम् प्ररूपयन्ति] jīv kahe chhe. [अपरे] bījā koī [अध्यवसानेषु] adhyavasānomān [तीव्रमन्दानुभागगं] tīvramand anubhāgagatane [जीवं मन्यन्ते] jīv māne chhe [तथा] ane [अपरे] bījā koī [नोकर्म अपि च] nokarmane [जीवः इति] jīv māne chhe. [अपरे] anya koī [कर्मणः उदयं] karmanā udayane [जीवम्] jīv māne chhe, koī ‘[यः] je [तीव्रत्वमन्दत्वगुणाभ्यां] tīvramandapaṇārūp guṇothī bhedane prāpta thāy chhe [सः] te [जीवः भवति] jīv chhe’ em [कर्मानुभागम्] karmanā anubhāgane [इच्छन्ति] jīv ichchhe chhe ( – māne chhe). [केचित्] koī [जीवकर्मोभयं] jīv ane karma [द्वे अपि खलु] banne maḷelānne ja [जीवम् इच्छन्ति] jīv māne chhe [तु] ane [अपरे] anya koī [कर्मणां संयोगेन] karmanā sanyogathī ja [जीवम् इच्छन्ति] jīv māne chhe. [एवंविधाः] ā prakāranā tathā [बहुविधाः] anya paṇ ghaṇā prakāranā [दुर्मेधसः] durbuddhio – mithyādraṣhṭio [परम्] parane [आत्मानं] ātmā [वदन्ति] kahe chhe. [ते]
Page 89 of 642
PDF/HTML Page 120 of 673
single page version
इह खलु तदसाधारणलक्षणाकलनात्क्लीबत्वेनात्यन्तविमूढाः सन्तस्तात्त्विकमात्मान-
मजानन्तो बहवो बहुधा परमप्यात्मानमिति प्रलपन्ति । नैसर्गिकरागद्वेषकल्माषित-
मध्यवसानमेव जीवस्तथाविधाध्यवसानात् अङ्गारस्येव कार्ष्ण्यादतिरिक्तत्वेनान्यस्यानुप-
लभ्यमानत्वादिति केचित् । अनाद्यनन्तपूर्वापरीभूतावयवैकसंसरणक्रियारूपेण क्रीडत्कर्मैव
जीवः कर्मणोऽतिरिक्तत्वेनान्यस्यानुपलभ्यमानत्वादिति केचित् । तीव्रमन्दानुभवभिद्यमानदुर-
न्तरागरसनिर्भराध्यवसानसन्तान एव जीवस्ततोऽतिरिक्तस्यान्यस्यानुपलभ्यमानत्वादिति केचित् ।
नवपुराणावस्थादिभावेन प्रवर्तमानं नोकर्मैव जीवः शरीरादतिरिक्तत्वेनान्यस्यानु- पलभ्यमानत्वादिति केचित् । विश्वमपि पुण्यपापरूपेणाक्रामन् कर्मविपाक एव जीवः शुभाशुभभावादतिरिक्तत्वेनान्यस्यानुपलभ्यमानत्वादिति केचित् । सातासातरूपेणाभि-
व्याप्तसमस्ततीव्रमन्दत्वगुणाभ्यां भिद्यमानः कर्मानुभव एव जीवः सुखदुःखातिरिक्तत्वे-
temane [निश्चयवादिभिः] nishchayavādīoe ( – satyārthavādīoe) [परमार्थवादिनः] paramārthavādī ( – satyārtha kahenārā) [न निर्दिष्टाः] kahyā nathī.
ṭīkāḥ — ā jagatamān ātmānun asādhāraṇ lakṣhaṇ nahi jāṇavāne līdhe napunsakapaṇe atyant vimūḍh thayā thakā, tāttvik (paramārthabhūt) ātmāne nahi jāṇatā evā ghaṇā agnānī jano bahu prakāre parane paṇ ātmā kahe chhe, bake chhe. koī to em kahe chhe ke svābhāvik arthāt svayamev utpanna thayelā rāgadveṣh vaḍe melun je adhyavasān (arthāt mithyā abhiprāy sahit vibhāvapariṇām) te ja jīv chhe kāraṇ ke jem kāḷāpaṇāthī anya judo koī kolaso jovāmān āvato nathī tem evā adhyavasānathī judo anya koī ātmā jovāmān āvato nathī. 1. koī kahe chhe ke anādi jeno pūrva avayav chhe ane anant jeno bhaviṣhyano avayav chhe evī je ek sansaraṇarūp (bhramaṇarūp) kriyā te-rūpe krīḍā karatun je karma te ja jīv chhe kāraṇ ke karmathī anya judo koī jīv jovāmān āvato nathī. 2. koī kahe chhe ke tīvra- mand anubhavathī bhedarūp thatān, durant (jeno ant dūr chhe evā) rāgarūp rasathī bharelān adhyavasānonī je santati (paripāṭī) te ja jīv chhe kāraṇ ke tenāthī anya judo koī jīv dekhavāmān āvato nathī. 3. koī kahe chhe ke navī ne purāṇī avasthā ityādi bhāve pravartatun je nokarma te ja jīv chhe kāraṇ ke sharīrathī anya judo koī jīv jovāmān āvato nathī. 4. koī em kahe chhe ke samasta lokane puṇyapāparūpe vyāpato je karmano vipāk te ja jīv chhe kāraṇ ke shubhāshubh bhāvathī anya judo koī jīv jovāmān āvato nathī. 5. koī kahe chhe ke shātā-ashātārūpe vyāpta je samasta tīvra-mandatvaguṇo te vaḍe bhedarūp thato