કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
પરિશિષ્ટ
૫૯૯
રચાયેલું હોવા છતાં વિશ્વરૂપ નહિ એવા (અર્થાત્ સમસ્ત જ્ઞેય વસ્તુઓના આકારે થવા છતાં
સમસ્ત જ્ઞેયવસ્તુથી ભિન્ન એવા) [तस्य स्वतत्त्वं स्पृशेत्] પોતાના નિજતત્ત્વને સ્પર્શે છે — અનુભવે
છે.
ભાવાર્થઃ — એકાંતવાદી એમ માને છે કે — વિશ્વ ( – સમસ્ત વસ્તુઓ) જ્ઞાનરૂપ અર્થાત્
પોતારૂપ છે. આ રીતે પોતાને અને વિશ્વને અભિન્ન માનીને, પોતાને વિશ્વમય માનીને,
એકાંતવાદી, ઢોરની જેમ હેય-ઉપાદેયના વિવેક વિના સર્વત્ર સ્વચ્છંદપણે પ્રવર્તે છે. સ્યાદ્વાદી
તો એમ માને છે કે — જે વસ્તુ પોતાના સ્વરૂપથી તત્સ્વરૂપ છે, તે જ વસ્તુ પરના સ્વરૂપથી
અતત્સ્વરૂપ છે; માટે જ્ઞાન પોતાના સ્વરૂપથી તત્સ્વરૂપ છે, પરંતુ પર જ્ઞેયોના સ્વરૂપથી
અતત્સ્વરૂપ છે અર્થાત્ પર જ્ઞેયોના આકારે થવા છતાં તેમનાથી ભિન્ન છે.
આ પ્રમાણે પરરૂપથી અતત્પણાનો ભંગ કહ્યો. ૨૪૯.
(હવે ત્રીજા ભંગના કળશરૂપે કાવ્ય કહેવામાં આવે છેઃ — )
શ્લોકાર્થઃ — [पशुः] પશુ અર્થાત્ સર્વથા એકાંતવાદી અજ્ઞાની, [बाह्य - अर्थ-ग्रहण - स्वभाव -
भरतः] બાહ્ય પદાર્થોને ગ્રહણ કરવાના (જ્ઞાનના) સ્વભાવની અતિશયતાને લીધે, [विष्वग् - विचित्र -
उल्लसत् - ज्ञेयाकार - विशीर्ण - शक्तिः] ચારે તરફ (સર્વત્ર) પ્રગટ થતા અનેક પ્રકારના જ્ઞેયાકારોથી
જેની શક્તિ વિશીર્ણ થઈ ગઈ છે એવો થઈને (અર્થાત્ અનેક જ્ઞેયોના આકારો જ્ઞાનમાં જણાતાં
જ્ઞાનની શક્તિને છિન્નભિન્ન – ખંડખંડરૂપ – થઈ જતી માનીને) [अभितः त्रुटयन्] સમસ્તપણે તૂટી
જતો થકો (અર્થાત્ ખંડખંડરૂપ – અનેકરૂપ – થઈ જતો થકો) [नश्यति] નાશ પામે છે;
[अनेकान्तवित्] અને અનેકાંતનો જાણનાર તો, [सदा अपि उदितया एक - द्रव्यतया] સદાય ઉદિત
( – પ્રકાશમાન) એકદ્રવ્યપણાને લીધે [भेदभ्रमं ध्वंसयन्] ભેદના ભ્રમને નષ્ટ કરતો થકો (અર્થાત્
જ્ઞેયોના ભેદે જ્ઞાનમાં સર્વથા ભેદ પડી જાય છે એવા ભ્રમનો નાશ કરતો થકો), [एकम्
अबाधित - अनुभवनं ज्ञानम्] જે એક છે ( – સર્વથા અનેક નથી) અને જેનું અનુભવન નિર્બાધ છે
એવા જ્ઞાનને [पश्यति] દેખે છે — અનુભવે છે.
(शार्दूलविक्रीडित)
बाह्यार्थग्रहणस्वभावभरतो विष्वग्विचित्रोल्लस-
ज्ज्ञेयाकारविशीर्णशक्तिरभितस्त्रुटयन्पशुर्नश्यति ।
एकद्रव्यतया सदाप्युदितया भेदभ्रमं ध्वंसय-
न्नेकं ज्ञानमबाधितानुभवनं पश्यत्यनेकान्तवित् ।।२५०।।