अनुभूतिः क्रियायाः अखिलं फलं भुञ्जाना खिन्ना] કારકો ઉત્પન્ન થતાં જેનાથી અનુભૂતિ
ક્રિયાના સમસ્ત ફળને ભોગવતી થકી ખિન્ન થઈ ( – ખેદ પામી), [तत् विज्ञान - घन - ओघ - मग्नम्]
તે અજ્ઞાન હવે વિજ્ઞાનઘનના ઓઘમાં મગ્ન થયું (અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યું)
[अधुना किल किञ्चित् न किञ्चित्] તેથી હવે તે બધું ખરેખર કાંઈ જ નથી.
ભાવાર્થઃ — પરસંયોગથી જ્ઞાન જ અજ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યું હતું, અજ્ઞાન કાંઈ જુદી વસ્તુ
નહોતી; માટે હવે જ્યાં તે જ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યું ત્યાં તે (અજ્ઞાન) કાંઈ જ ન રહ્યું, અજ્ઞાનના
નિમિત્તે રાગ, દ્વેષ, ક્રિયાનું કર્તાપણું, ક્રિયાના ફળનું ( – સુખદુઃખનું) ભોક્તાપણું ઇત્યાદિ ભાવો
થતા હતા તે પણ વિલય પામ્યા; એક જ્ઞાન જ રહી ગયું. માટે હવે આત્મા સ્વ - પરના
ત્રણકાળવર્તી ભાવોને જ્ઞાતા - દ્રષ્ટા થઈને જાણ્યા - દેખ્યા જ કરો. ૨૭૭.
‘પૂર્વોક્ત રીતે જ્ઞાનદશામાં પરની ક્રિયા પોતાની નહિ ભાસતી હોવાથી, આ સમયસારની
વ્યાખ્યા કરવાની ક્રિયા પણ મારી નથી, શબ્દોની છે’ — એવા અર્થનું, સમયસારની વ્યાખ્યા
કરવાના અભિમાનરૂપ કષાયના ત્યાગને સૂચવનારું કાવ્ય હવે કહે છેઃ —
શ્લોકાર્થઃ — [स्व - शक्ति - संसूचित - वस्तु - तत्त्वैः शब्दैः] પોતાની શક્તિથી જેમણે વસ્તુનું તત્ત્વ
( – યથાર્થ સ્વરૂપ) સારી રીતે કહ્યું છે એવા શબ્દોએ [इयं समयस्य व्याख्या] આ સમયની વ્યાખ્યા
( – આત્મવસ્તુનું વ્યાખ્યાન અથવા સમયપ્રાભૃતશાસ્ત્રની ટીકા) [कृता] કરી છે; [स्वरूप - गुप्तस्य
अमृतचन्द्रसूरेः] સ્વરૂપગુપ્ત ( – અમૂર્તિક જ્ઞાનમાત્ર સ્વરૂપમાં ગુપ્ત) અમૃતચંદ્રસૂરિનું [किञ्चित् एव
कर्तव्यम् न अस्ति] (તેમાં) કાંઈ જ કર્તવ્ય નથી.
ભાવાર્થઃ — શબ્દો છે તે તો પુદ્ગલ છે. તેઓ પુરુષના નિમિત્તથી વર્ણ - પદ - વાક્યરૂપે
પરિણમે છે; તેથી તેમનામાં વસ્તુના સ્વરૂપને કહેવાની શક્તિ સ્વયમેવ છે, કારણ કે શબ્દનો
અને અર્થનો વાચ્યવાચક સંબંધ છે. આ રીતે દ્રવ્યશ્રુતની રચના શબ્દોએ કરી છે એ વાત
જ યથાર્થ છે. આત્મા તો અમૂર્તિક છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેથી તે મૂર્તિક પુદ્ગલની રચના કેમ
કરી શકે? માટે જ આચાર્યદેવે કહ્યું છે કે ‘આ સમયપ્રાભૃતની ટીકા શબ્દોએ કરી છે, હું
તો સ્વરૂપમાં લીન છું, મારું કર્તવ્ય તેમાં ( – ટીકા કરવામાં) કાંઈ જ નથી.’ આ કથન
(उपजाति)
स्वशक्तिसंसूचितवस्तुतत्त्वै-
र्व्याख्या कृतेयं समयस्य शब्दैः ।
स्वरूपगुप्तस्य न किञ्चिदस्ति
कर्तव्यमेवामृतचन्द्रसूरेः ।।२७८।।
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
પરિશિષ્ટ
૬૨૭