kahAnajainashAstramALA ]
पुद्गलपरिणामनिमित्तकस्य ज्ञानस्यैव ज्ञातुर्व्याप्यत्वात् ।
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान् ।।४९।।
pudgalapariNAm gnAtAnun vyApya chhe; kAraN ke pudgalane ane AtmAne gneyagnAyakasambandhano vyavahAramAtra hovA chhatAn paN pudgalapariNAm jenun nimitta chhe evun je gnAn te ja gnAtAnun vyApya chhe. (mATe te gnAn ja gnAtAnun karma chhe.)
shlokArtha — [ व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत् ] vyApyavyApakapaNun tatsvarUpamAn ja hoy, [ अतदात्मनि अपि न एव ] atatsvarUpamAn na ja hoy. ane [ व्याप्यव्यापकभावसम्भवम् ऋते ] vyApyavyApakabhAvanA sambhav vinA [ कर्तृकर्मस्थितिः का ] kartAkarmanI sthiti kevI? arthAt kartAkarmanI sthiti na ja hoy. [ इति उद्दाम-विवेक-घस्मर-महोभारेण ] Avo prabaL vivekarUp, ane sarvane grAsIbhUt karavAno jeno svabhAv chhe evo je gnAnaprakAsh tenA bhArathI [ तमः भिन्दन् ] agnAn-andhakArane bhedato, [ सः एषः पुमान् ] A AtmA [ ज्ञानीभूय ] gnAnasvarUp thaIne, [ तदा ] te kALe [ कर्तृत्वशून्यः लसितः ] kartRutvarahit thayelo shobhe chhe.
bhAvArtha — je sarva avasthAomAn vyApe te to vyApak chhe ane koI ek avasthAvisheSh te, (te vyApakanun) vyApya chhe. Am hovAthI dravya to vyApak chhe ane paryAy vyApya chhe. dravya-paryAy abhedarUp ja chhe. je dravyano AtmA, svarUp athavA sattva te ja paryAyano AtmA, svarUp athavA sattva. Am hoIne dravya paryAyamAn vyApe chhe ane paryAy dravya vaDe vyapAI jAy chhe. Avun vyApyavyApakapaNun tatsvarUpamAn ja (arthAt abhinna sattAvALA padArthamAn ja) hoy; atatsvarUpamAn (arthAt jemanI sattA – sattva bhinna bhinna chhe evA padArthomAn) na ja hoy. jyAn vyApyavyApakabhAv hoy tyAn ja kartAkarmabhAv hoy; vyApyavyApakabhAv vinA kartAkarmabhAv na hoy. Avun je jANe te pudgalane ane AtmAne kartAkarmabhAv nathI em jANe chhe. Am jANatAn te gnAnI thAy chhe, kartAkarmabhAvathI rahit thAy chhe ane gnAtAdraShTA — jagatano sAkShIbhUt — thAy chhe. 49.