कर्तृत्वाभ्युपगमेन सर्वेषामेव जीवानामेकान्तेनाकर्तृत्वापत्तेः जीवः कर्तेति श्रुतेः कोपो दुःशक्यः परिहर्तुम् । यस्तु कर्म आत्मनोऽज्ञानादिसर्वभावान् पर्यायरूपान् करोति, आत्मा त्वात्मानमेवैकं द्रव्यरूपं करोति, ततो जीवः कर्तेति श्रुतिकोपो न भवतीत्यभिप्रायः स मिथ्यैव । जीवो
हि द्रव्यरूपेण तावन्नित्योऽसंख्येयप्रदेशो लोकपरिमाणश्च । तत्र न तावन्नित्यस्य कार्यत्वमुप-
पन्नं, कृतकत्वनित्यत्वयोरेकत्वविरोधात् । न चावस्थितासंख्येयप्रदेशस्यैकस्य पुद्गलस्कन्धस्येव
प्रदेशप्रक्षेपणाकर्षणद्वारेणापि तस्य कार्यत्वं, प्रदेशप्रक्षेपणाकर्षणे सति तस्यैकत्वव्याघातात् । न
चापि सकललोकवास्तुविस्तारपरिमितनियतनिजाभोगसंग्रहस्य प्रदेशसङ्कोचनविकाशनद्वारेण तस्य कार्यत्वं, प्रदेशसङ्कोचनविकाशनयोरपि शुष्कार्द्रचर्मवत्प्रतिनियतनिजविस्ताराद्धीनाधिकस्य तस्य कर्तुमशक्यत्वात् । यस्तु वस्तुस्वभावस्य सर्वथापोढुमशक्यत्वात् ज्ञायको भावो ज्ञानस्वभावेन सर्वदैव
kartA chhe’ evI je shruti teno kop TALavo ashakya thAy chhe (arthAt bhagavAnanI vANInI virAdhanA thAy chhe). vaLI, ‘karma AtmAnA agnAnAdi sarva bhAvone — ke jeo paryAyarUp chhe temane — kare chhe, ane AtmA to AtmAne ja ekane dravyarUpane kare chhe mATe jIv kartA chhe; e rIte shrutino kop thato nathI’ — evo je abhiprAy chhe te mithyA ja chhe. (te samajAvavAmAn Ave chhe) jIv to dravyarUpe nitya chhe, asankhyAt-pradeshI chhe ane lokaparimAN chhe. temAn pratham, nityanun kAryapaNun banI shakatun nathI, kAraN ke kRutakapaNAne ane nityapaNAne ekapaNAno virodh chhe. (AtmA nitya chhe tethI te kRutak arthAt koIe karelo hoI shake nahi.) vaLI avasthit asankhya-pradeshI ek evA tene ( – AtmAne), pudgalaskandhanI mAphak, pradeshonAn prakShepaN-AkarShaN dvArA paN kAryapaNun banI shakatun nathI, kAraN ke pradeshonun prakShepaN tathA AkarShaN thAy to tenA ekapaNAno vyAghAt thAy. (skandh anek paramANuono banelo chhe, mATe temAnthI paramANuo nIkaLI jAy tem ja temAn paramANuo Ave; parantu AtmA nishchit asankhya-pradeshavALun ek ja dravya hovAthI te potAnA pradeshone kADhI nAkhI shake nahi tem ja vadhAre pradeshone laI shake nahi.) vaLI sakaL lokarUpI gharanA vistArathI parimit jeno nishchit nij *vistAr-sangrah chhe (arthAt lok jeTalun jenun nishchit mAp chhe) tene ( – AtmAne) pradeshonA sankoch-vikAs dvArA paN kAryapaNun banI shakatun nathI, kAraN ke pradeshonA sankoch-vistAr thavA chhatAn paN, sUkA-bhInA chAmaDAnI mAphak, nishchit nij vistArane lIdhe tene ( – AtmAne) hIn-adhik karI shakAto nathI. (A rIte AtmAne dravyarUp AtmAnun kartApaNun ghaTI shakatun nathI.) vaLI, ‘‘vastusvabhAvanun sarvathA maTavun ashakya hovAthI gnAyak bhAv gnAnasvabhAve ja sadAy sthit rahe chhe ane em
486
* sangrah = jaththo; moTap.