Page 308 of 642
PDF/HTML Page 341 of 675
single page version
yathA kashchit prakaraNe vyApriyamANopi prakaraNasvAmitvAbhAvAt na prAkaraNika, aparastu tatrAvyApriyamANopi tatsvAmitvAt prAkaraNika, tathA samyagdRuShTi pUrvasanchitakarmoday- sevan karatA huA bhI [gnAnavaibhav-virAgatA-balAt ] gnAnavaibhavake aur virAgatAke balase [viShayasevanasya svan phalan ] viShayasevanake nijaphalako ( – ranjit pariNAmako) [na ashnute ] nahIn bhogatA — prApta nahIn hotA, [tat ] isaliye [asau ] yah (puruSh) [sevaka api asevaka ] sevak hone par bhI asevak hai (arthAt viShayonkA sevan karatA huA bhI sevan nahIn karatA) .
bhAvArtha : — gnAn aur virAgatAkA aisA koI achintya sAmarthya hai ki gnAnI indriyonke viShayonkA sevan karatA huA bhI unakA sevan karanevAlA nahIn kahA jA sakatA, kyonki viShayasevanakA phal to ranjit pariNAm hai use gnAnI nahIn bhogatA — prApta nahIn karatA ..135..
gAthArtha : — [kashchit ] koI to [sevamAna api ] viShayonko sevan karatA huA bhI [na sevate ] sevan nahIn karatA, aur [asevamAna api ] koI sevan nahIn karatA huA bhI [sevaka ] sevan karanevAlA haiai — [kasya api ] jaise kisI puruShake [prakaraNacheShTA ] 1prak raNakI cheShTA (koI kArya sambandhI kriyA) vartatI hai [na cha sa prAkaraNa iti bhavati ] tathApi vah 2prAk raNik nahIn hotA .
TIkA : — jaise koI puruSh kisI prakaraNakI kriyAmen pravartamAn hone par bhI prakaraNakA svAmitva na honese prAkaraNik nahIn hai aur dUsarA puruSh prakaraNakI kriyAmen pravRutta na hotA huA bhI prakaraNakA svAmitva honese prAkaraNik hai, isIprakAr samyagdRuShTi pUrvasanchit karmodayase prApta hue 1prakaraN=kArya .2 +prAkaraNik=kArya karanevAlA .
Page 309 of 642
PDF/HTML Page 342 of 675
single page version
sampannAn viShayAn sevamAnopi rAgAdibhAvAnAmabhAven viShayasevanaphalasvAmitvAbhAvAd- sevak ev, mithyAdRuShTistu viShayAnasevamAnopi rAgAdibhAvAnAn sadbhAven viShayasevanaphalasvAmi- tvAtsevak ev .
svan vastutvan kalayitumayan svAnyarUpAptimuktyA .
svasminnAste viramati parAtsarvato rAgayogAt ..136..
viShayonkA sevan karatA huA bhI rAgAdibhAvonke abhAvake kAraN viShayasevanake phalakA svAmitva na honese asevak hI hai (sevan karanevAlA nahIn hai) aur mithyAdRuShTi viShayonkA sevan na karatA huA bhI rAgAdibhAvonke sadbhAvake kAraN viShayasevanake phalakA svAmitva honese sevan karanevAlA hI hai .
bhAvArtha : — jaise kisI seThane apanI dukAn par kisIko naukar rakhA . aur vah naukar hI dukAnakA sArA vyApAr — kharIdanA, bechanA ityAdi sArA kAmakAj — karatA hai tathApi vah vyApArI (seTh) nahIn hain, kyonki vah us vyApArakA aur us vyApArake hAni-lAbhakA svAmI nahIn hai; vah to mAtra naukar hai, seThake dvArA karAye gaye sab kAmakAjako karatA hai . aur jo seTh hai vah vyApArasambandhI koI kAmakAj nahIn karatA, ghar hI baiThA rahatA hai tathApi us vyApAr tathA usake hAni-lAbhakA svAmI honese vahI vyApArI (seTh) hai . yah dRuShTAnta samyagdRuShTi aur mithyAdRuShTi par ghaTit kar lenA chAhie . jaise naukar vyApAr karanevAlA nahIn hai isIprakAr samyagdRuShTi viShay sevan karanevAlA nahIn hai, aur jaise seTh vyApAr karanevAlA hai usIprakAr mithyAdRuShTi viShay sevan karanevAlA hai ..197..
shlokArtha : — [samyagdRuShTe niyatan gnAn-vairAgya-shakti bhavati ] samyagdRuShTike niyamase gnAn aur vairAgyakI shakti hotI hai; [yasmAt ] kyonki [ayan ] vah (samyagdRuShTi jIv) [sva-anya-rUp-Apti-muktyA ] svarUpakA grahaN aur parakA tyAg karanekI vidhike dvArA [svan vastutvan kalayitum ] apane vastutvakA (yathArtha svarUpakA) abhyAs karaneke liye, [idan svan cha paran ] ‘yah sva hai (arthAt AtmasvarUp hai) aur yah par hai’ [vyatikaram ] is
Page 310 of 642
PDF/HTML Page 343 of 675
single page version
ye karmodayavipAkaprabhavA vividhA bhAvA na te mam svabhAvA . eSh TankotkIrNaik- gnAyakabhAvoham .
samyagdRuShTirvisheSheN tu svaparAvevan jAnAti — bhedako [tattvata ] paramArthase [gnAtvA ] jAnakar [svasmin Aste ] svamen sthir hotA hai aur [parAt rAgayogAt ] parase — rAgake yogase — [sarvata ] sarvata [viramati ] viramatA hai . (yah rIti gnAnavairAgyakI shaktike binA nahIn ho sakatI .) .136.
ab pratham, yah kahate hain ki samyagdRuShTi sAmAnyatayA sva aur parako isaprakAr jAnatA hai : —
gAthArtha : — [karmaNAn ] karmonke [udayavipAka ] udayakA vipAk (phal) [jinavarai ] jinendradevonne [vividha ] anek prakArakA [varNita ] kahA hai [te ] ve [mam svabhAvA ] mere svabhAv [na tu ] nahIn hai; [aham tu ] main toe [eka ] ek [gnAyakabhAva ] gnAyakabhAv hUn .
TIkA : — jo karmodayake vipAkase utpanna hue anek prakArake bhAv hain ve mere svabhAv nahIn hain; main to yah (pratyakSha anubhavagochar) TankotkIrNa ek gnAyakabhAv hUn .
bhAvArtha : — isaprakAr sAmAnyatayA samasta karmajanya bhAvonko samyagdRuShTi par jAnatA hai aur apaneko ek gnAyakasvabhAv hI jAnatA hai ..198..
Page 311 of 642
PDF/HTML Page 344 of 675
single page version
asti kil rAgo nAm pudgalakarma, tadudayavipAkaprabhavoyan rAgarUpo bhAva, na punarmam svabhAva . eSh TankotkIrNaikagnAyakabhAvoham .
evamev cha rAgapadaparivartanen dveShamohakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAy- shrotrachakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni, anayA dishA anyAnyapyUhyAni .
gAthArtha : — [rAga ] rAg [pudgalakarma ] pudgalakarma hai, [tasya ] usakA [vipAkodaya ] vipAkarUp uday [eSha bhavati ] yah hai, [eSha ] yah [mam bhAva ] merA bhAv [na tu ] nahIn hai; [aham ] mainn to [khalu ] nishchayase [eka ] ek [gnAyakabhAva ] gnAyakabhAv hUn .
TIkA : — vAstavamen rAg nAmak pudgalakarma hai usake vipAkase utpanna huA yah rAgarUp bhAv hai, yah merA svabhAv nahIn hai; main to yah (pratyakSha anubhavagochar) TankotkIrNa ek gnAyakabhAv hUn . (isaprakAr samyagdRuShTi visheShatayA svako aur parako jAnatA hai .)
aur isIprakAr ‘rAg’ padako badalakar usake sthAn par dveSh, moh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan aur sparshan — ye shabda rakhakar solah sUtra vyAkhyAnarUp karanA, aur isI upadeshase dUsare bhI vichAranA ..199..
isaprakAr samyagdRuShTi apaneko jAnatA aur rAgako chhoDatA huA niyamase gnAnavairAgyasampanna hotA hai — yah is gAthA dvArA kahate hain : —
Page 312 of 642
PDF/HTML Page 345 of 675
single page version
evan sammaddiTThI appANan muNadi jANagasahAvan . udayan kammavivAgan cha muyadi tachchan viyANanto ..200..
evan samyagdRuShTi sAmAnyen visheSheN cha parasvabhAvebhyo bhAvebhya sarvebhyopi vivichya TankotkIrNaikagnAyakabhAvasvabhAvamAtmanastattvan vijAnAti . tathA tattvan vijAnanshcha svaparabhAvo- pAdAnApohananiShpAdyan svasya vastutvan prathayan karmodayavipAkaprabhavAn bhAvAn sarvAnapi munychati . tatoyan niyamAt gnAnavairAgyasampanno bhavati .
gAthArtha : — [evan ] isaprakAr [samyagdRuShTi ] samyagdRuShTi [AtmAnan ] AtmAko (apaneko) [gnAyakasvabhAvam ] gnAyakasvabhAv [jAnAti ] jAnatA hai [cha ] aur [tattvan ] tattvako arthAt yathArtha svarUpako [vijAnan ] jAnatA huA [karmavipAkan ] karmake vipAkarUp [udayan ] udayako [munychati ] chhoDatA hai .
TIkA : — isaprakAr samyagdRuShTi sAmAnyatayA aur visheShatayA parabhAvasvarUp sarva bhAvonse vivek (bhedagnAn, bhinnatA) karake, TankotkIrNa ek gnAyakabhAv jisakA svabhAv hai aisA jo AtmAkA tattva usako (bhalIbhAnti) jAnatA hai; aur isaprakAr tattvako jAnatA huA, svabhAvake grahaN aur parabhAvake tyAgase niShpanna hone yogya apane vastutvako vistarit ( – prasiddha) karatA huA, karmodayake vipAkase utpanna hue samasta bhAvonko chhoDatA hai . isaliye vah (samyagdRuShTi) niyamase gnAnavairAgyasampanna hotA hai (yah siddha huA) .
bhAvArtha : — jab apaneko to gnAyakabhAvarUp sukhamay jAne aur karmodayase utpanna hue bhAvonko AkulatArUp dukhamay jAne tab gnAnarUp rahanA tathA parabhAvonse virAgatA — yah donon avashya hI hote hain . yah bAt pragaT anubhavagochar hai . yahI (gnAnavairAgya hI) samyagdRuShTikA chihna hai ..200..
Page 313 of 642
PDF/HTML Page 346 of 675
single page version
dityuttAnotpulakavadanA rAgiNopyAcharantu .
‘‘jo jIv paradravyamen Asakta — rAgI hain aur samyagdRuShTitvakA abhimAn karate hain ve samyagdRuShTi nahIn hain, ve vRuthA abhimAn karate hain ’’ is arthakA kalasharUp kAvya ab kahate hain : —
shlokArtha : — ‘‘[ayam ahan svayam samyagdRuShTi, me jAtu bandha na syAt ] ‘‘yah main svayam samyagdRuShTi hUn, mujhe kabhI bandha nahIn hotA (kyonki shAstramen samyagdRuShTiko bandha nahIn kahA hai)’’ [iti ] aisA mAnakar [uttAn-utpulak-vadanA ] jisakA mukh garvase Un chA aur pulakit ho rahA hai aise [rAgiNa ] rAgI jIv ( – paradravyake prati rAgadveShamohabhAvavAle jIv – ) [api ] bhale hI [Acharantu ] mahAvratAAdikA AcharaN karen tathA [samitiparatAn AlambantAn ] samitiyonkI utkRuShTatAkA Alamban karen [adya api ] tathApi [te pApA ] ve pApI (mithyAdRuShTi) hI hain, [yata ] kyonki ve [Atma-anAtma-avagam-virahAt ] AtmA aur anAtmAke gnAnase rahit honese [samyaktva-riktA santi ] samyaktvase rahit hai .
bhAvArtha : — paradravyake prati rAg hone par bhI jo jIv yah mAnatA hai ki ‘main samyagdRuShTi hUn, mujhe bandha nahIn hotA’ use samyaktva kaisA ? vah vrat-samitikA pAlan bhale hI kare tathApi sva-parakA gnAn na honese vah pApI hI hai . jo ‘mujhe bandha nahIn hotA’ yah mAnakar svachchhanda pravRutti karatA hai vah bhalA samyagdRuShTi kaisA ? kyonki jab tak yathAkhyAt chAritra na ho tab tak chAritramohake rAgase bandha to hotA hI hai aur jab tak rAg rahatA hai tab tak samyagdRuShTi to apanI nindA-garhA karatA hI rahatA hai . gnAnake honemAtrase bandhase nahIn chhUTA jA sakatA, gnAn honeke bAd usImen lInatArUp – shuddhopayogarUp – chAritrase bandha kaT jAte hain . isaliye rAg hone par bhI ‘bandha nahIn hotA’ yah mAnakar svachchhandatayA pravRutti karanevAlA jIv mithyAdRuShTi hI hai .
yahAn koI pUchhatA hai ki — ‘‘vrat-samiti shubh kArya hain, tab phi ra unakA pAlan karate hue bhI jIvako pApI kyon kahA gayA hai ?’’ usakA samAdhAn yah hai — siddhAntamen mithyAtvako hI pAp kahA hai; jab tak mithyAtva rahatA hai tab tak shubhAshubh sarva kriyAonko adhyAtmamen paramArthata pAp hI kahA jAtA hai . aur vyavahAranayakI pradhAnatAmen, vyavahArI jIvonko ashubhase chhuDAkar shubhamen lagAnekI shubh kriyAko kathanchit puNya bhI kahA jAtA hai . aisA kahanese syAdvAdamatamen koI virodh nahIn hai .
Page 314 of 642
PDF/HTML Page 347 of 675
single page version
AtmAnAtmAvagamavirahAtsanti samyaktvariktA ..137..
hai so yah bAt hamArI samajhamen nahIn AI . aviratasamyagdRuShTi ityAdike chAritramohake udayase rAgAdibhAv to hote hain, tab phi ra unake samyaktva kaise hai ?’’ usakA samAdhAn yah hai : — yahAn mithyAtva sahit anantAnubandhI rAg pradhAnatAse kahA hai . jise aisA rAg hotA hai arthAt jise paradravyamen tathA paradravyase honevAle bhAvommen AtmabuddhipUrvak prIti-aprIti hotI hai, use sva-parakA gnAnashraddhAn nahIn hai — bhedagnAn nahIn hai aisA samajhanA chAhie . jo jIv munipad lekar vrat-samitikA pAlan kare tathApi jab tak par jIvonkI rakShA tathA sharIr sanbandhI yatnapUrvak pravRutti karanA ityAdi paradravyakI kriyAse aur paradravyake nimittase honevAle apane shubh bhAvonse apanI mukti mAnatA hai aur par jIvonkA ghAt honA tathA ayatnAchArarUpase pravRutta karanA ityAdi paradravyakI kriyAse aur paradravyake nimittase honevAle apane ashubh bhAvonse hI apanA bandha honA mAnatA hai tab tak yah jAnanA chAhie ki use sva-parakA gnAn nahIn huA; kyonki bandha-mokSha apane ashuddha tathA shuddha bhAvonse hI hotA thA, shubhAshubh bhAv to bandhake kAraN the aur paradravya to nimittamAtra hI thA, usamen usane viparyayarUp mAn liyA . isaprakAr jab tak jIv paradravyase hI bhalAburA mAnakar rAgadveSh karatA hai tab tak vah samyagdRuShTi nahIn hai .
jab tak apanemen chAritramohasambandhI rAgAdik rahatA hai tab tak samyagdRuShTi jIv rAgAdimen tathA rAgAdikI preraNAse jo paradravyasambandhI shubhAshubh kriyAmen pravRutti karatA hai un pravRuttiyonke sambandhamen yah mAnatA hai ki — yah karmakA jor hai; usase nivRutta honemen hI merA bhalA hai . vah unhen rogavat jAnatA hai . pIDA sahan nahIn hotI, isaliye rogakA ilAj karanemen pravRutta hotA hai tathApi usake prati usakA rAg nahIn kahA jA sakatA; kyonki jise vah rog mAnatA hai usake prati rAg kaisA ? vah use miTAnekA hI upAy karatA hai aur usakA miTanA bhI apane hI gnAnapariNAmarUp pariNamanase mAnatA hai . is bhAnti samyagdRuShTike rAg nahIn hai . isaprakAr yahAn paramArtha adhyAtmadRuShTise vyAkhyAn jAnanA chAhie . yahAn mithyAtva sahit rAgako hI rAg kahA hai, mithyAtva rahit chAritramohasambandhI udayake pariNAmako rAg nahIn kahA hai, isaliye samyagdRuShTike gnAnavairAgyashakti avashya hotI hI hai . samyagdRuShTike mithyAtva sahit rAg nahIn hotA aur jisake mithyAtva sahit rAg ho vah samyagdRuShTi nahIn hai . aise (mithyAdRuShTi aur samyagdRuShTike bhAvonke) antarako samyagdRuShTi hI jAnatA hai . pahale to mithyAdRuShTikA adhyAtmashAstramen pravesh hI nahIn hai aur yadi vah pravesh karatA hai to viparIt samajhatA hai — vyavahArako sarvathA chhoDakar bhraShTa hotA hai athavA nishchayako bhalIbhAnti jAne binA vyavahArase hI mokSha mAnatA hai, paramArtha tattvamen mUDh rahatA hai . yadi koI viral jIv yathArtha syAdvAdanyAyase satyArthako samajh le to use avashya
Page 315 of 642
PDF/HTML Page 348 of 675
single page version
yasya rAgAdInAmagnAnamayAnAn bhAvAnAn leshasyApi sadbhAvosti sa shrutakevalikalpopi samyaktvakI prApti hotI hai — vah avashya samyagdRuShTi ho jAtA hai .137.
gAthArtha : — [khalu ] vAstavamen [yasya ] jis jIvake [rAgAdInAn tu paramANumAtram api ] paramANumAtra – leshamAtra – bhI rAgAdik [vidyate ] vartatA hai [sa ] vah jIv [sarvAgamadhara api ] bhale hI sarvAgamakA dhArI (samasta Agamonko paDhA huA) ho tathApi [AtmAnan tu ] AtmAko [na api jAnAti ] nahIn jAnatA; [cha ] aur [AtmAnam ] AtmAko [ajAnan ] na jAnatA huA [sa ] vah [anAtmAnan api ] anAtmAko (parako) bhI [ajAnan ] nahIn jAnatA; [jIvAjIvau ] isaprakAr jo jIv aur ajIvako [ajAnan ] nahIn jAnatA vah [samyagdRuShTi ] samyagdRuShTi [kathan bhavati ] kaise ho sakatA hai ?
Page 316 of 642
PDF/HTML Page 349 of 675
single page version
gnAnamayasya bhAvasyAbhAvAdAtmAnan na jAnAti . yastvAtmAnan na jAnAti sonAtmAnamapi na jAnAti, svarUpapararUpasattAsattAbhyAmekasya vastuno nishchIyamAnatvAt . tato ya AtmAnAtmAnau na jAnAti sa jIvAjIvau na jAnAti . yastu jIvAjIvau na jAnAti sa samyagdRuShTirev na bhavati . tato rAgI gnAnAbhAvAnna bhavati samyagdRuShTi . shrutakevalI jaisA ho tathApi vah gnAnamay bhAvake abhAvake kAraN AtmAko nahIn jAnatA aur jo AtmAko nahIn jAnatA vah anAtmAko bhI nahIn jAnatA, kyonki svarUpase sattA aur pararUpase asattA — in dononke dvArA ek vastukA nishchay hotA hai; (jise anAtmAkA – rAgakA – nishchay huA ho use anAtmA aur AtmA — dononkA nishchay honA chAhiye .) isaprakAr jo AtmA aur anAtmAko nahIn jAnatA vah jIv aur ajIvako nahIn jAnatA; tathA jo jIv aur ajIvako nahIn jAnatA vah samyagdRuShTi hI nahIn hai, isaliye rAgI (jIv) gnAnake abhAvake kAraN samyagdRuShTi nahIn hotA .
bhAvArtha : — yahAn ‘rAg’ shabdase agnAnamay rAgadveShamoh kahe gaye hain . aur ‘agnAnamay’ kahanese mithyAtva-anantAnubandhIse hue rAgAdik samajhanA chAhiye, mithyAtvake binA chAritramohake udayakA rAg nahIn lenA chAhiye; kyonki aviratasamyagdRuShTi ityAdiko chAritramohake uday sambandhI jo rAg hai so gnAnasahit hai; samyagdRuShTi us rAgako karmodayase utpanna huA rog jAnatA hai aur use miTAnA hI chAhatA hai; use us rAgake prati rAg nahIn hai . aur samyagdRuShTike rAgakA leshamAtra sadbhAv nahIn hai aisA kahA hai so isakA kAraN isaprakAr hai : — samyagdRuShTike ashubh rAg to atyanta gauN hai aur jo shubh rAg hotA hai se vah use kinchitmAtra bhI bhalA (achchhA) nahIn samajhatA — usake prati leshamAtra rAg nahIn karatA; aur nishchayase to usake rAgakA svAmitva hI nahIn hai . isaliye usake leshamAtra rAg nahIn hai .
yadi koI jIv rAgako bhalA jAnakar usake prati leshamAtra rAg kare to — vah bhale hI sarva shAstronko paDh chukA ho, muni ho, vyavahArachAritrakA pAlan karatA ho tathApi — yah samajhanA chAhiye ki usane apane AtmAke paramArthasvarUpako nahIn jAnA, karmodayajanit rAgako hI achchhA mAn rakkhA hai, tathA usIse apanA mokSha mAnA hai . isaprakAr apane aur parake paramArtha svarUpako na jAnanese jIv-ajIvake paramArtha svarUpako nahIn jAnatA . aur jahAn jIv tathA ajIv — in do padArthonko hI nahIn jAnatA vahAn samyagdRuShTi kaisA ? tAtparya yah hai ki rAgI jIv samyagdRuShTi nahIn ho sakatA ..201-202..
Page 317 of 642
PDF/HTML Page 350 of 675
single page version
suptA yasminnapadamapadan tadvibudhyadhvamandhA .
shuddha shuddha svarasabharata sthAyibhAvatvameti ..138..
anAdikAlase rAgAdiko apanA pad jAnakar soye huye rAgI prANiyonko upadesh dete hain : —
shlokArtha : — (shrI guru sansArI bhavya jIvonko sambodhan karate hain ki – ) [andhA ] he andha prANiyon ! [AsansArAt ] anAdi sansArase lekar [pratipadam ] paryAy-paryAyamen [amI rAgiNa ] yah rAgI jIv [nityamattA ] sadA matta vartate hue [yasmin suptA ] jis padamen so rahe hain [tat ] vah pad arthAt sthAn [apadam apadan ] apad hai — apad hai, (tumhArA sthAn nahIn hai,) [vibudhyadhvam ] aisA tum samajho . (apad shabdako do bAr kahanese ati karuNAbhAv sUchit hotA hai .) [ita et et ] is or Ao — is or Ao, (yahAn nivAs karo,) [padam idam idan ] tumhArA pad yah hai — yah hai, [yatra ] jahAn [shuddha shuddha chaitanyadhAtu ] shuddha-shuddha chaitanyadhAtu [sva-ras-bharata ] nij rasakI atishayatAke kAraN [sthAyibhAvatvam eti ] sthAyIbhAvatvako prApta hai arthAt sthir hai — avinAshI hai . (yahAn ‘shuddha’ shabda do bAr kahA hai jo ki dravya aur bhAv dononkI shuddhatAko sUchit karatA hai . samasta anyadravyonse bhinna honeke kAraN AtmA dravyase shuddha hai aur parake nimittase honevAle apane bhAvonse rahit honese bhAvase shuddha hai .)
bhAvArtha : — jaise koI mahAn puruSh madya pI karake malin sthAn par so rahA ho use koI Akar jagAye — sambodhit kare ki ‘‘yah tere sonekA sthAn nahIn hai; terA sthAn to shuddha suvarNamay dhAtuse nirmit hai, anya kudhAtuonke mishraNase rahit shuddha hai aur ati sudRuDh hai; isaliye main tujhe jo batalAtA hUn vahAn A aur vahAn shayanAdi karake Anandit ho’’; isIprakAr ye prANI anAdi sansArase lekar rAgAdiko bhalA jAnakar, unhInko apanA svabhAv mAnakar, usImen nishchinta hokar so rahe hain — sthit hain, unhen shrI guru karuNApUrvak sambodhit karate hain — jagAte hain — sAvadhAn karate hain ki ‘‘he andha prANiyon ! tum jis padamen so rahe ho vah tumhArA pad nahIn hai; tumhArA pad to shuddha chaitanyadhAtumay hai, bAhyamen anya dravyonkI milAvaTase rahit tathA antarangamen vikAr rahit shuddha aur sthAI hai; us padako prApta ho — shuddha chaitanyarUp apane bhAvakA Ashray karo’’ .138.
Page 318 of 642
PDF/HTML Page 351 of 675
single page version
ih khalu bhagavatyAtmani bahUnAn dravyabhAvAnAn madhye ye kil atatsvabhAvenopalabhyamAnA, aniyatatvAvasthA, aneke, kShaNikA, vyabhichAriNo bhAvA, te sarvepi svayamasthAyitven sthAtu sthAnan bhavitumashakyatvAt apadabhUtA . yastu tatsvabhAvenopalabhyamAna, niyatatvAvastha, eka, nitya, avyabhichArI bhAva, sa ek ev svayam sthAyitven sthAtu sthAnan bhavitun shakyatvAt padabhUta .
gAthArtha : — [Atmani ] AtmAmen [apadAni ] apadabhUt [dravyabhAvAn ] dravyabhAvonko [muktvA ] chhoDakar [niyatam ] nishchit, [sthiram ] sthir, [ekam ] ek [iman ] is (pratyakSha anubhavagochar) [bhAvam ] bhAvako — [svabhAven upalabhyamAnan ] jo ki (AtmAke) svabhAvarUpase anubhav kiyA jAtA hai use — [tathA ] (he bhavya !) jaisA hai vaisA [gRuhAN ] grahaN kar . (vah terA pad hai .)
TIkA : — vAstavamen is bhagavAn AtmAmen bahutase dravya-bhAvonke bIch ( – dravyabhAvarUp bahutase bhAvonke bIch), jo atatsvabhAvase anubhavamen Ate hue (AtmAke svabhAvarUp nahIn, kintu parasvabhAvarUp anubhavamen Ate hue), aniyat avasthAvAle, anek, kShaNik, vyabhichArI bhAv hain, ve sabhI svayam asthAI honeke kAraN sthAtAkA sthAn arthAt rahanevAlekA sthAn nahIn ho sakane yogya honese apadabhUt hain; aur jo tatsvabhAvase (AtmasvabhAvarUpase) anubhavamen AtA huA, niyat avasthAvAlA, ek, nitya, avyabhichArI bhAv (chaitanyamAtra gnAnabhAv) hai, vah ek hI svayam sthAI honese sthAtAkA sthAn arthAt rahanevAlekA sthAn ho sakane yogya honese padabhUt hai . isaliye samasta asthAI bhAvonko chhoDakar, jo sthAIbhAvarUp hai aisA paramArtharUpase svAdamen AnevAlA yah gnAn ek hI AsvAdane yogya hai .
Page 319 of 642
PDF/HTML Page 352 of 675
single page version
tata sarvAnevAsthAyibhAvAn muktvA sthAyibhAvabhUtan paramArtharasatayA svadamAnan gnAnamekamevedan svAdyam .
svAdan dvandvamayan vidhAtumasaha svAn vastuvRuttin vidan .
sAmAnyan kalayan kilaiSh sakalan gnAnan nayatyekatAm ..140..
bhAvArtha : — pahale varNAdik guNasthAnaparyanta jo bhAv kahe the ve sabhI, AtmAmen aniyat, anek, kShaNik, vyabhichArI bhAv hain . AtmA sthAI hai ( – sadA vidyamAn hai) aur ve sab bhAv asthAI hain, isaliye ve AtmAkA sthAn nahIn ho sakate arthAt ve AtmAkA pad nahIn hai . jo yah svasamvedanarUp gnAn hai vah niyat hai, ek hai, nitya hai, avyabhichArI hai . AtmA sthAI hai aur yah gnAn bhI sthAI bhAv hai, isaliye vah AtmAkA pad hai . vah ek hI gnAniyonke dvArA AsvAd lene yogya hai ..203..
shlokArtha : — [tat ekam ev hi padam svAdyan ] vah ek hI pad AsvAdanake yogya hai [vipadAm apadan ] jo ki vipattiyonkA apad hai (arthAt jisake ApadAyen sthAn nahIn pA sakatIn ) aur [yatpura ] jisake Age [anyAni padAni ] anya (sarva) pad [apadAni ev bhAsante ] apad hI bhAsit hote hain .
bhAvArtha : — ek gnAn hI AtmAkA pad hai . usamen koI bhI ApadA pravesh nahIn kar sakatI aur usake Age sab pad apadasvarUp bhAsit hote hain (kyonki ve AkulatAmay hain — ApattirUp hain) .139.
shlokArtha : — [ek-gnAyakabhAv-nirbhar-mahAsvAdan samAsAdayan ] ek gnAyakabhAvase bhare hue mahAsvAdako letA huA, (isaprakAr gnAnamen hI ekAgra hone par dUsarA svAd nahIn AtA, isaliye) [dvandvamayan svAdan vidhAtum asaha ] dvandamay svAdake lenemen asamartha (arthAt varNAdik ,
Page 320 of 642
PDF/HTML Page 353 of 675
single page version
vivasha svAn vastuvRuttin vidan ] AtmAnubhavake – AtmasvAdake — prabhAvase AdhIn honese nij
bhrashyat ] gnAnake visheShonke udayako gauN ka ratA huA, [sAmAnyan kalayan kil ] sAmAnyamAtra
gnAnakA abhyAs karatA huA, [sakalan gnAnan ] sakal gnAnako [ekatAm nayati ]e ekatvamen lAtA
hai — ekarUpamen prApta karatA hai .
bhAvArtha : — is ek svarUpagnAnake rasIle svAdake Age anya ras phIke hain . aur svarUpagnAnakA anubhav karane par sarva bhedabhAv miT jAte hain . gnAnake visheSh gneyake nimittase hote hain . jab gnAn sAmAnyakA svAd liyA jAtA hai tab gnAnake samasta bhed bhI gauN ho jAte hain, ek gnAn hI gneyarUp hotA hai .
yahAn prashna hotA hai ki chhadmasthako pUrNarUp kevalagnAnakA svAd kaise Ave ? is prashnakA uttar pahale shuddhanayakA kathan karate hue diyA jA chukA hai ki shuddhanay AtmAkA shuddha pUrNa svarUp batalAtA hai, isaliye shuddhanayake dvArA pUrNarUp kevalagnAnakA parokSha svAd AtA hai .140.
ab, ‘karmake kShayopashamake nimittase gnAnamen bhed hone par bhI usake (gnAnake) svarUpakA vichAr kiyA jAye to gnAn ek hI hai aur vah gnAn hI mokShakA upAy hai’ is arthakI gAthA kahate hain : —
gAthArtha : — [AbhinibodhikashrutAvadhimanaparyayakevalan cha ] matignAn, shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn aur kevalagnAn — [tat ] to [ekam ev ] ek hI [padam bhavati ]
Page 321 of 642
PDF/HTML Page 354 of 675
single page version
AtmA kil paramArtha, tattu gnAnam; AtmA cha ek ev padArtha, tato gnAnamapyekamev padan; yadetattu gnAnan nAmaikan padan sa eSh paramArtha sAkShAnmokShopAya . na chAbhinibodhikAdayo bhedA idamekan padamih bhindanti, kintu tepIdamevaikan padamabhinandanti . tathA hi — yathAtra saviturghanapaTalAvaguNThitasya tadvighaTanAnusAreN prAkaTayamAsAdayata prakAshanAtishayabhedA na tasya prakAshasvabhAvan bhindanti, tathA Atmana karmapaTalodayAvaguNThitasya tadvighaTanAnusAreN prAkaTayamAsAdayato gnAnAtishayabhedA na tasya gnAnasvabhAvan bhindyu, kintu pratyut tamabhinandeyu . tato nirastasamastabhedamAtmasvabhAvabhUtan gnAnamevaikamAlambyam . tadAlambanAdev bhavati padaprApti, nashyati bhrAnti, bhavatyAtmalAbha, sidhyatyanAtmaparihAra, na karma mUrchhati, na rAgadveShamohA utplavante, na puna karma Asravati, na puna karma badhyate, prAgbaddhan karma upabhuktan nirjIryate, pad hai (kyonki gnAnake samasta bhed gnAn hI haiai); [sa eSha paramArtha ] vah yah paramArtha hai ( – shuddhanayakA viShayabhUt gnAnasAmAnya hI yah paramArtha hai – ) [yan labdhvA ] jise prApta karake [nirvRutin yAti ] AtmA nirvANako prApta hotA hai .
TIkA : — AtmA vAstavamen paramArtha (param padArtha) hai aur vah (AtmA) gnAn hai; aur AtmA ek hI padArtha hai; isaliye gnAn bhI ek hI pad hai . yah jo gnAn nAmak ek pad hai so yah paramArthasvarUp sAkShAt mokSha-upAy hai . yahAn, matignAnAdi (gnAnake) bhed is ek padako nahIn bhedate, kintu ve bhI isI ek padakA abhinandan karate hain ( – samarthan karate hain ) . isI bAtako dRuShTAntapUrvak samajhAte hain : — jaise is jagatamen bAdalonke paTalase DhakA huA sUrya jo ki bAdalonke vighaTan (bikharane)ke anusAr pragaTatAko prApta hotA hai, usake (sUryake) prakAshanakI (prakAsh karanekI) hInAdhikatArUp bhed usake (sAmAnya) prakAshasvabhAvako nahIn bhedate, isIprakAr karmapaTalake udayase DhakA huA AtmA jo ki karmake vighaTan-(kShayopasham)ke anusAr pragaTatAko prApta hotA hai, usake gnAnakI hInAdhikatArUp bhed usake (sAmAnya) gnAnasvabhAvako nahIn bhedate, pratyut (ulaTe) usakA abhinandan karate hain . isaliye jisamen samasta bhed dUr hue hain aise AtmasvabhAvabhUt ek gnAnakA hI avalamban karanA chAhie . usake Alambanase hI (nij) padakI prApti hotI hai, bhrAntikA nAsh hotA hai, AtmAkA lAbh hotA hai, anAtmAkA parihAr hotA siddha hai, (aisA honese) karma balavAn nahIn ho sakatA, rAgadveShamoh utpanna nahIn hote, (rAgadveShamohake binA) puna karmAsrav nahIn hotA, (Asravake binA) puna karma-bandha nahIn hotA, pUrvabaddha karma bhukta hokar nirjarAko prApta ho jAtA hai, samasta karmakA abhAv honese sAkShAt mokSha hotA hai . (gnAnake AlambanakA aisA
Page 322 of 642
PDF/HTML Page 355 of 675
single page version
kRutsnakarmAbhAvAt sAkShAnmokSho bhavati .
niShpItAkhilabhAvamaNDalarasaprAgbhAramattA iv .
valgatyutkalikAbhiradbhutanidhishchaitanyaratnAkara ..141..
kinch — mAhAtmya hai .)
bhAvArtha : — karmake kShayopashamake anusAr gnAnamen jo bhed hue hain ve kahIn gnAnasAmAnyako agnAnarUp nahIn karate, pratyut gnAnako pragaT karate hain; isaliye bhedonko gauN karake, ek gnAnasAmAnyakA Alamban lekar AtmAko dhyAvanA; isIse sarvasiddhi hotI hai ..204..
shlokArtha : — [niShpIt-akhil-bhAv-maNDal-ras-prAgbhAr-mattA iv ] samasta padArthonke samUharUp rasako pI lenekI atishayatAse mAnon matta ho gaI ho aisI [yasya imA achchha- achchhA samvedanavyaktaya ] jisakI yah nirmalase bhI nirmal samvedanavyakti ( – gnAnaparyAy, anubhavamen AnevAle gnAnake bhed) [yad svayam uchchhalanti ] apane Ap uchhalatI hain, [sa eSha bhagavAn adbhutanidhi chaitanyaratnAkara ] vah yah bhagavAn adbhut nidhivAlA chaitanyaratnAkar, [abhinnarasa ] gnAnaparyAyarUp tarangonke sAth jisakA ras abhinna hai aisA, [eka api anekIbhavan ] ek hone par bhI anek hotA huA, [utkalikAbhi ] gnAnaparyAyarUp tarangonke dvArA [valgati ] dolAyamAn hotA hai — uchhalatA hai .
bhAvArtha : — jaise anek ratnomvAlA samudra ek jalase hI bharA huA hai aur usamen chhoTI baDI anek tarangen uThatI rahatI hain jo ki ek jalarUp hI hain, isI prakAr anek guNonkA bhaNDAr yah gnAnasamudra AtmA ek gnAnajalase hI bharA huA hai aur karmake nimittase gnAnake anek bhed (vyaktiyen) apane Ap pragaT hote hain unhen ek gnAnarUp hI jAnanA chAhiye, khaNDakhaNDarUpase anubhav nahIn karanA chAhiye .141.
Page 323 of 642
PDF/HTML Page 356 of 675
single page version
klishyantAn cha pare mahAvratatapobhAreN bhagnAshchiram .
gnAnan gnAnaguNan vinA kathamapi prAptun kShamante na hi ..142..
shlokArtha : — [duShkaratarai ] koI jIv to ati duShka ra aur [mokSha-unmukhai ] mokShase parAngmukh [karmabhi ] karmonke dvArA [svayamev ] svayamev (jinAgnAke binA) [klishyantAn ] kleesh pAte hain to pAo [cha ] aur [pare ] anya koI jIv [mahAvrat-tapa-bhAreN ] (mokShake sanmukh arthAt ka thanchit jinAgnAmenn kathit) mahAvrat aur tapake bhArase [chiram ] bahut samay tak [bhagnA ] bhagna hote hue [klishyantAn ] klesh prApta karen to karoe; (kintu) [sAkShAt mokSha ] jo sAkShAt mokShasvarUp hai, [nirAmayapadan ] nirAmay (rogAdi samasta kleshonse rahit) pad hai aur [svayam samvedyamAnan ] svayam samvedyamAn hai aise [idan gnAnan ] is gnAnako [gnAnaguNan vinA ] gnAnaguNake binA [katham api ] kisI bhI prakArase [prAptun na hi kShamante ] ve prApta nahIn kar sakate
bhAvArtha : — gnAn hai vah sAkShAt mokSha hai; vah gnAnase hI prApta hotA hai, anya kisI kriyAkAnDase usakI prApti nahIn hotI .142.
gAthArtha : — [gnAnaguNen vihInA ] gnAnaguNase rahit [bahava api ] bahutase log (anek prakArake karma karane par bhI) [etat padan tu ] is gnAnasvarUp padako [na labhante ] prApta nahIn karate; [tad ] isaliye he bhavya! [yadi ] yadi tU [karmaparimokSham ] karmase sarvathA mukti [ichchhasi ]
Page 324 of 642
PDF/HTML Page 357 of 675
single page version
yato hi sakalenApi karmaNA karmaNi gnAnasyAprakAshanAt gnAnasyAnupalambha, kevalen gnAnenaiv gnAn ev gnAnasya prakAshanAt gnAnasyopalambha, tato bahavopi bahunApi karmaNA gnAnashUnyA nedamupalabhante, idamanupalabhamAnAshcha karmabhirna muchyante . tata karmamokShArthinA kevalagnAnAvaShTambhen niyatamevedamekan padamupalambhanIyam .
sahajabodhakalAsulabhan kil .
kalayitun yatatAn satatan jagat ..143..
chAhatA ho to [niyatam etat ] niyat aise isako (gnAnako) [gRuhAN ] grahaN kar .
TIkA : — karmamen (karmakANDamen) gnAnakA prakAshit honA nahIn hotA, isaliye samasta karmase gnAnakI prApti nahIn hotI; gnAnamen hI gnAnakA prakAshan hotA hai, isaliye keval (ek) gnAnase hI gnAnakI prApti hotI hai . isaliye gnAnashUnya bahutase jIv, bahutase (anek prakArake) karma karane par bhI is gnAnapadako prApta nahIn kar pAte aur is padako prApta na karate hue ve karmonse mukta nahIn hote; isaliye karmase mukta honeke ichchhukako mAtra (ek) gnAnake Alambanase, niyat aisA yah ek pad prApta karanA chAhiye .
bhAvArtha : — gnAnase hI mokSha hotA hai, karmase nahIn; isaliye mokShArthIko gnAnakA hI dhyAn karanA aisA upadesh hai ..205..
shlokArtha : — [idan padam ] yah (gnAnasvarUp) pad [nanu karmadurAsadan ] ka rmase vAstavamen 1durAsad hai aur [sahaj-bodh-kalA-sulabhan kil ] sahaj gnAnakI kalAke dvArA vAstavamen sulabh hai; [tata ] isaliye [nij-bodh-kalA-balAt ] nijagnAnakI kalAke balase [idan kalayitun ] is padakA 2abhyAs karaneke liye [jagat satatan yatatAn ] jagat satat prayatna karo .
bhAvArtha : — samasta karmako chhuDAkar gnAnakalAke bal dvArA hI gnAnakA abhyAs karanekA 1durAsad=duShprApya; na jItA jA sake aisA . 2yahAn ‘abhyAs karaneke liye’ aise arthake badalemen ‘anubhav karaneke liye’, ‘prApta karaneke liye’ aisA artha bhI hotA hai .
Page 325 of 642
PDF/HTML Page 358 of 675
single page version
etAvAnev satya AtmA yAvadetajgnAnamiti nishchitya gnAnamAtra ev nityamev ratimupaihi . etAvatyev satyAshI yAvadetajgnAnamiti nishchitya gnAnamAtreNaiv nityamev santoShamupaihi . etAvadev satyamanubhavanIyan yAvadetajgnAnamiti nishchitya gnAnamAtreNaiv nityamev tRuptimupaihi . athaivan tav nityamevAtmaratasya, AtmasantuShTasya, AtmatRuptasya cha vAchAmagocharan saukhyan bhaviShyati . tattu tatkShaN AchAryadevane upadesh diyA hai . gnAnakI ‘kalA’ kahanese yah sUchit hotA hai ki — jab tak pUrNa kalA (kevalagnAn) pragaT na ho tab tak gnAn hInakalAsvarUp — matignAnAdirUp hai; gnAnakI us kalAke Alambanase gnAnakA abhyAs karanese kevalagnAn arthAt pUrNa kalA pragaT hotI hai .143.
gAthArtha : — (he bhavya prANI !) tU [etasmin ] isamenn ( – gnAnamen) [nityan ] nitya [rata ] rat arthAt prItivAlA ho, [etasmin ] isamenn [nityan ] nitya [santuShTa bhav ] santuShTa ho aur [eten ] isase [tRupta bhav ] tRupta ho; (aisA karanese) [tav ] tujhe [uttaman saukhyam ] uttam sukh [bhaviShyati ] hogA .
TIkA : — (he bhavya !) itanA hI satya ( – paramArthasvarUp) AtmA hai jitanA yah gnAn hai — aisA nishchay karake gnAnamAtramen hI sadA hI rati ( – prIti, ruchi) prApta kar; itanA hI satya kalyAN hai jitanA yah gnAn hai — aisA nishchay karake gnAnamAtrase hI sadA hI santoShako prApta kar; itanA hI satya anubhav karane yogya hai jitanA yah gnAn hai — aisA nishchay karake gnAnamAtrase hI sadA hI tRupti prApta kar . isaprakAr sadA hI AtmAmen rat, AtmAse santuShTa aur AtmAse tRupta aise tujhako vachanase agochar sukh hogA; aur us sukhako usI kShaN tU hI
Page 326 of 642
PDF/HTML Page 359 of 675
single page version
ev tvamev svayamev drakShyasi, “mA anyAn prAkShI .
shchinmAtrachintAmaNireSh yasmAt .
gnAnI kimanyasya parigraheN ..144..
kuto gnAnI paran na parigRuhNAtIti chet — svayamev dekhegA, 1dUsaronse mat pUchh . (vah sukh apaneko hI anubhavagochar hai, dUsaronse kyon pUchhanA paDe ?)
bhAvArtha : — gnAnamAtra AtmAmen lIn honA, usIse santuShTa honA aur usIse tRupta honA param dhyAn hai . usase vartamAn AnandakA anubhav hotA hai aur thoDe hI samayamen gnAnAnandasvarUp kevalagnAnakI prApti hotI hai . aisA karanevAlA puruSh hI us sukhako jAnatA hai, dUsarekA isamen pravesh nahIn hai ..206..
shlokArtha : — [yasmAt ] kyonki [eSha ] yah (gnAnI) [svayam ev ] svayam hI [achintyashakti deva ] achintya shaktivAlA dev hai aur [chinmAtra-chintAmaNi ] chinmAtra chintAmaNi hai, isaliye [sarva-artha-siddha-AtmatayA ] jisake sarva artha (prayojan) siddha hain aise svarUp honese [gnAnI ] gnAnI [anyasya parigraheN ] dUsareke parigrahase [kim vidhatte ] kyA karegA ? (kuchh bhI karanekA nahIn hai .)
bhAvArtha : — yah gnAnamUrti AtmA svayam hI ananta shaktikA dhArak dev hai aur svayam hI chaitanyarUp chintAmaNi honese vAnchhit kAryakI siddhi karanevAlA hai; isaliye gnAnIke sarva prayojan siddha honese use anya parigrahakA sevan karanese kyA sAdhya hai ? arthAt kuchh bhI sAdhya nahIn hai . aisA nishchayanayakA upadesh hai .144.
ab prashna karatA hai ki gnAnI parako kyon grahaN nahIn karatA ? isakA uttar kahate hain : — 1mA anyAn prAkShI (dUsaronko mat pUchh)kA pAThAntar — mAtiprAkShI (ati prashna na kar)
Page 327 of 642
PDF/HTML Page 360 of 675
single page version
ko NAm bhaNijja buho paradavvan mam iman havadi davvan . appANamappaNo parigahan tu Niyadan viyANanto ..207..
yato hi gnAnI, yo hi yasya svo bhAva sa tasya sva sa tasya svAmI iti kharataratattvadraShTayavaShTambhAt, AtmAnamAtmana parigrahan tu niyamen vijAnAti, tato na mamedan svan, nAhamasya svAmI iti paradravyan na parigRuhNAti .
gAthArtha : — [AtmAnam tu ] apane AtmAko hI [niyatan ] niyamase [Atmana parigrahan ] apanA parigrah [vijAnan ] jAnatA huA [ka nAm budha ] kaunasA gnAnI [bhaNet ] yah kahegA ki [idan paradravyan ] yah paradravya [mam dravyam ] merA dravya [bhavati ] hai ?
TIkA : — jo jisakA svabhAv hai vah usakA ‘1sva’ hai aur vah usakA (sva bhAvakA) svAmI hai — isaprakAr sUkShma tIkShNa tattvadRuShTike Alambanase gnAnI (apane) AtmAko hI AtmAkA parigrah niyamase jAnatA hai, isaliye ‘‘yah merA ‘sva’ nahIn hai, main isakA svAmI nahIn hUn’’ aisA jAnatA huA paradravyakA parigrah nahIn karatA (arthAt paradravyako apanA parigrah nahIn karatA) .
bhAvArtha : — yah lokarIti hai ki samajhadAr sayAnA puruSh dUsarekI vastuko apanI nahIn jAnatA, use grahaN nahIn karatA . isIprakAr paramArthagnAnI apane svabhAvako hI apanA dhan jAnatA hai, parake bhAvako apanA nahIn jAnatA, use grahaN nahIn karatA . isaprakAr gnAnI parakA grahaN – sevan nahIn karatA ..207..
‘‘isaliye main bhI paradravyakA parigrahaN nahIn karUngA’’ isaprakAr ab (mokShAbhilAShI jIv) kahatA hai : — 1sva=dhan; milkiyat; apanI svAmitvakI chIj .