Page 368 of 642
PDF/HTML Page 401 of 675
single page version
krIDantan rasabhAvanirbharamahAnATayen bandhan dhunat .
dhIrodAramanAkulan nirupadhi gnAnan samunmajjati ..163..
pratham TIkAkAr kahate hain ki ‘ab bandha pravesh karatA hai’ . jaise nRityamanch par svAng pravesh karatA hai usIprakAr rangabhUmimen bandhatattvakA svAng pravesh karatA hai .
usamen pratham hI, sarva tattvonko yathArtha jAnanevAlA samyaggnAn bandhako dUr karatA huA pragaT hotA hai, is arthakA mangalarUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [rAg-udgAr-mahArasen sakalan jagat pramattan kRutvA ] jo (bandha) rAgake udayarUp mahAras(madirA)ke dvArA samasta jagatako pramatta ( – matavAlA) ka rake, [ras-bhAv-nirbhar- mahAnATayen krIDantan bandhan ] rasake bhAvase (rAgarUp matavAlepanase) bhare hue mahA nRityake dvArA khel (nAch) rahA hai aise bandhako [dhunat ] uDAtA — dUr ka ratA huA, [gnAnan ] gnAn [samunmajjati ] udayako prApta hotA hai . vah gnAn [Ananda-amRut-nitya-bhoji ] AnandarUp amRutakA nitya bhojan ka ranevAlA hai, [sahaj-avasthAn sphu Tan nATayat ] apanI gnAtRukriyArUp sahaj avasthAko pragaT nachA rahA hai, [dhIr-udAram ] dhIr hai, udAr (arthAt mahAn vistAravAlA, nishchal) hai, [anAkulan ] anAku la hai (arthAt jisamen kinchit bhI Aku latAkA kAraN nahIn hai), [nirUpadhi ] upAdhi rahit (arthAt parigrah rahit yA jisamen kinychit bhI paradravya sambandhI grahaN-tyAg nahIn hai aisA) hai .
Page 369 of 642
PDF/HTML Page 402 of 675
single page version
bhAvArtha : — bandhatattvane ‘rangabhUmimen’ pravesh kiyA hai, use dUr karake jo gnAn svayam pragaT hokar nRitya karegA, us gnAnakI mahimA is kAvyamen pragaT kI gaI hai . aise ananta gnAnasvarUp jo AtmA vah sadA pragaT raho .163.
ab bandhatattvake svarUpakA vichAr karate hain; usamen pahile bandhake kAraNako spaShTatayA batalAte hain : —
Page 370 of 642
PDF/HTML Page 403 of 675
single page version
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise — [ka api puruSha ] koI puruSh [snehAbhyakta tu ] (apane sharIramen) tel Adi snigdha padArtha lagAkar [cha ] aur [reNubahule ] bahutase rajavAle (dhUlivAle) [sthAne ] sthAnamen [sthitvA ] rahakar [shastrai ] shastronke dvArA [vyAyAmam karoti ] vyAyAm ka ratA hai, [tathA ] tathA [tAlItalakadalIvanshapiNDI ] tAD, tamAl, ke la, bAns, ashok ityAdi vRukShonko [chhinatti ] chhedatA hai, [bhinatti cha ] bhedatA hai, [sachittAchittAnAn ] sachitta tathA achitta [dravyANAm ] dravyonkA [upaghAtam ] upaghAt (nAsh) [karoti ] ka ratA hai; [nAnAvidhai karaNai ] isaprakAr nAnA prakArake ka raNon dvArA [upaghAtan kurvata ] upaghAt ka rate hue [tasya ] us puruShake [rajobandha tu ] rajakA bandha (dhUlikA chipakanA) [khalu ] vAstavamen [kimpratyayika ] kis kAraNase hotA hai, [nishchayata ] yah nishchayase [chintyatAn ] vichAr karo . [tasmin nare ] us puruShamen [ya sa snehabhAva tu ] jo vah tel AdikI chikanAhaT hai [ten ] usase [tasya ] use [rajobandha ] rajakA bandha hotA hai, [nishchayata vigneyan ] aisA nishchayase jAnanA chAhie, [sheShAbhi kAyacheShTAbhi ] sheSh shArIrik cheShTAonse [na ] nahIn hotA . [evan ] isIprakAr — [bahuvidhAsu cheShTAsu ] bahut prakArakI cheShTAommen [vartamAna ] vartatA huA [mithyAdRuShTi ] mithyAdRuShTi [upayoge ] (apane) upayogamen [rAgAdIn kurvANa ] rAgAdi bhAvonko karatA huA [rajasA ] ka rmarUp rajase [lipyate ] lipta hotA hai — bandhatA hai .
Page 371 of 642
PDF/HTML Page 404 of 675
single page version
bhUmau sthita, shastravyAyAmakarma kurvANa, anekaprakArakaraNai sachitAchittavastUni nighnan, rajasA badhyate . tasya katamo bandhahetu? na tAvatsvabhAvat ev rajobahulA bhUmi, snehAnabhyaktAnAmapi tatrasthAnAn tatprasangAt . na shastravyAyAmakarma, snehAnabhyaktAnAmapi tasmAt tatprasangAt . nAnekaprakArakaraNAni, snehAnabhyaktAnAmapi taistatprasangAt . na sachittA- chittavastUpaghAta, snehAnabhyaktAnAmapi tasminstatprasangAt . tato nyAyabalenaivaitadAyAtan, yattasmin puruShe snehAbhyangakaraNan sa bandhahetu . evan mithyAdraShTi Atmani rAgAdIn kurvANa, svabhAvat ev karmayogyapudgalabahule loke kAyavAngmanakarma kurvANa, anekaprakArakaraNai sachittA- chittavastUni nighnan, karmarajasA badhyate . tasya katamo bandhahetu ? na tAvatsvabhAvat ev padArtha)se mardanayukta huA, svabhAvata hI bahutasI dhUlimay bhUmimen rahA huA, shastronke vyAyAmarUp karma(kriyA)ko karatA huA, anek prakArake karaNonke dvArA sachitta tathA achitta vastuonkA ghAt karatA huA, (us bhUmikI) dhUlise baddha hotA hai — lipta hotA hai . (yahAn vichAr karo ki) inamense us puruShake bandhakA kAraN kaun hai ? pahale, jo svabhAvase hI bahutasI dhUlise bharI huI bhUmi hai vah dhUlibandhakA kAraN nahIn hai; kyonki yadi aisA ho to jinhonne tailAdikA mardan nahIn kiyA hai aise us bhUmimen rahe hue puruShonko bhI dhUlibandhakA prasang A jAegA . shastronkA vyAyAmarUp karma bhI dhUlibandhakA kAraN nahIn hai; kyonki yadi aisA ho to jinhonne telAdikA mardan nahIn kiyA hai unake bhI shastravyAyAmarUp kriyAke karanese dhUlibandhakA prasang A jAegA . anek prakArake kAraN bhI dhUlibandhakA kAraN nahIn hain; kyonki yadi aisA ho to jinhonne tailAdikA mardan nahIn kiyA hai unake bhI anek prakArake kAraNonse dhUlibandhakA prasang A jAegA . sachitta tathA achitta vastuonkA ghAt bhI dhUlibandhakA kAraN nahIn hai; kyonki yadi aisA ho to jinhonne tailAdikA mardan nahIn kiyA unhen bhI sachitta tathA achitta vastuonkA ghAt karanese dhUlibandhakA prasang A jAegA . isalie nyAyake balase hI yah phalit ( – siddha) huA ki, us puruShamen tailAdikA mardan karanA bandhakA kAraN hai . isIprakAr — mithyAdRuShTi apanemen rAgAdik karatA huA, svabhAvase hI jo bahutase karmayogya pudgalonse bharA huA hai aise lokamen kAy-vachan-manakA karma (kriyA) karatA huA, anek prakArake karaNonke dvArA sachitta tathA achitta vastuonkA ghAt karatA huA, karmarUp rajase bandhatA hai . (yahAn vichAr karo ki) inamense us puruShake bandhakA kAraN kaun hai ? pratham, svabhAvase hI jo bahutase karmayogya pudgalonse bharA huA hai aisA lok bandhakA kAraN nahIn hai; kyonki yadi aisA ho to siddhonko bhI, jo ki lokamen rah
Page 372 of 642
PDF/HTML Page 405 of 675
single page version
karmayogyapudgalabahulo loka, siddhAnAmapi tatrasthAnAn tatprasangAt . na kAyavAngmanakarma, yathAkhyAtasanyatAnAmapi tatprasangAt . nAnekaprakArakaraNAni, kevalagnAninAmapi tatprasangAt . na sachittAchittavastUpaghAta, samititatparANAmapi tatprasangAt . tato nyAyabalenaivaitadAyAtan, yadupayoge rAgAdikaraNan sa bandhahetu . rahe hain unake bhI, bandhakA prasang A jAegA . kAy-vachan-manakA karma (arthAt kAy-vachan- manakI kriyAsvarUp yog) bhI bandhakA kAraN nahIn hai; kyonki yadi aisA ho to yathAkhyAt- sanyamiyonke bhI (kAy-vachan-manakI kriyA honese) bandhakA prasang A jAegA . anek prakArake 1karaN bhI bandhakA kAraN nahIn hain; kyonki yadi aisA ho to kevalagnAniyonke bhI (un karaNonse) bandhakA prasang A jAegA . sachitta tathA achitta vastuonkA ghAt bhI bandhakA kAraN nahIn hai; kyonki yadi aisA ho to jo samitimen tatpar hain unake (arthAt jo yatnapUrvak pravRutti karate hain aise sAdhuonke) bhI (sachitta tathA achitta vastuonke ghAtase) bandhakA prasang A jAegA . isaliye nyAyabalase hI yah phalit huA ki, upayogamen rAgAdikaraN (arthAt upayogamen rAgAdikakA karanA), bandhakA kAraN hai .
bhAvArtha : — yahAn nishchayanayako pradhAn karake kathan hai . jahAn nirbAdh hetuse siddhi hotI hai vahI nishchay hai . bandhakA kAraN vichAr karane par nirbAdhatayA yahI siddha huA ki — mithyAdRuShTi puruSh jin rAgadveShamohabhAvonko apane upayogamen karatA hai ve rAgAdik hI bandhakA kAraN hain . unake atirikta anya — bahu karmayogya pudgalonse paripUrNa lok, kAy-vachan-manake yog, anek karaN tathA chetan-achetanakA ghAt — bandhake kAraN nahIn hain; yadi unase bandha hotA ho to siddhonke, yathAkhyAt chAritravAnonke, kevalagnAniyonke aur samitirUp pravRutti karanevAle muniyonke bandhakA prasang A jAegA . parantu unake to bandha hotA nahIn hai . isalie in hetuommen ( – kAraNommen) vyabhichAr (doSh) AyA . isalie yah nishchay hai ki bandhakA kAraN rAgAdik hI hain .
yahAn samitirUp pravRutti karanevAle muniyonkA nAm liyA gayA hai aur avirat, deshaviratakA nAm nahIn liyA; isakA yah kAraN hai ki — avirat tathA deshaviratake bAhyasamitirUp pravRutti nahIn hotI, isalie chAritramoh sambandhI rAgase kinchit bandha hotA hai; isalie sarvathA bandhake abhAvakI apekShAmen unakA nAm nahIn liyA . vaise antaranggakI apekShAse to unhen bhI nirbandha hI jAnanA chAhie ..237 se 241.. 1karaN = indriyAn .
Page 373 of 642
PDF/HTML Page 406 of 675
single page version
na naikakaraNAni vA na chidachidvadho bandhakRut .
sa ev kil kevalan bhavati bandhaheturnRuNAm ..164..
jah puN so chev Naro Nehe savvamhi avaNide sante . reNubahulammi ThANe karedi satthehin vAyAman ..242.. chhindadi bhindadi ya tahA tAlItalakayalivansapinDIo . sachchittAchittANan karedi davvANamuvaghAdan ..243..
shlokArtha : — [bandhakRut ] ka rmabandhako ka ranevAlA kAraN, [na karmabahulan jagat ] na to bahut ka rmayogya pudgalonse bharA huA lok hai, [na chalanAtmakan karma vA ] na chalanasvarUp ka rma (arthAt kAy-vachan-manakI kriyArUp yog) hai, [na naikakaraNAni ] na anek prakArake ka raN hain [vA na chid-achid-vadha ] aur na chetan-achetanakA ghAt hai . kintu [upayogabhU rAgAdibhi yad- aikyam samupayAti ] ‘upayogabhU’ arthAt AtmA rAgAdik ke sAth jo aikyako prApta hotA hai [sa ev kevalan ] vahI ek ( – mAtra rAgAdik ke sAth ek tva prApta karanA vahI – ) [kil ] vAstavamen [nRuNAm bandhahetu bhavati ] puruShonke bandhakA kAraN hai .
samyagdRuShTi upayogamen rAgAdik nahIn karatA, upayogakA aur rAgAdikA bhed jAnakar rAgAdik kA svAmI nahIn hotA, isalie use pUrvokta cheShTAse bandha nahIn hotA — yah kahate hain : —
Page 374 of 642
PDF/HTML Page 407 of 675
single page version
gAthArtha : — [yathA puna ] aur jaise — [sa cha ev nara ] vahI puruSh, [sarvasmin snehe ] samasta tel Adi snigdha padArthako [apanIte sati ] dUr kie jAne par, [reNubahule ] bahut
Page 375 of 642
PDF/HTML Page 408 of 675
single page version
yathA sa ev puruSha, snehe sarvasminnapanIte sati, tasyAmev svabhAvat ev rajobahulAyAn bhUmau tadev shastravyAyAmakarma kurvANa, tairevAnekaprakArakaraNaistAnyev sachittAchittavastUni nighnan, rajasA na badhyate, snehAbhyangasya bandhahetorabhAvAt; tathA samyagdraShTi, Atmani rAgAdInakurvANa san, tasminnev svabhAvat ev karmayogyapudgalabahule loke tadev kAyavAngmanakarma kurvANa, tairevAnekaprakArakaraNaistAnyev sachittAchittavastUni nighnan, karmarajasA na badhyate, rAgayogasya bandhahetorabhAvAt . dhUlivAle [sthAne ] sthAnamen [shastrai ] shastronke dvArA [vyAyAmam karoti ] vyAyAm ka ratA hai, [tathA ] aur [tAlItalakadalIvanshapiNDI ] tAD, tamAl, ke la, bAns aur ashok ityAdi vRukShonko [chhinatti ] chhedatA hai, [bhinatti cha ] bhedatA hai, [sachittAchittAnAn ] sachitta tathA achitta [dravyANAm ] dravyonkA [upaghAtam ] upaghAt [karoti ] ka ratA hai; [nAnAvidhai karaNai ] aise nAnA prakArake ka raNonke dvArA [upaghAtan kurvata ] upaghAt ka rate hue [tasya ] us puruShako [rajobandha ] dhUlikA bandha [khalu ] vAstavamen [kimpratyayika ] kis kAraNase [na ] nahIn hotA [nishchayata ] yah nishchayase [chintyatAm ] vichAr karo . [tasmin nare ] us puruShako [ya sa snehabhAva tu ] jo vah tel AdikI chikanAI hai [ten ] usase [tasya ] usake [rajobandha ] dhUlikA bandha honA [nishchayata vigneyan ] nishchayase jAnanA chAhie, [sheShAbhi kAyacheShTAbhi ] sheSh ka AyAkI cheShTAonse [na ] nahIn hotA . (isalie us puruShamen tel AdikI chikanAhaTakA abhAv honese hI dhUli ityAdi nahIn chipakatI .) [evan ] isaprakAr — [bahuvidhesu yogeShu ] bahut prakArake yogomen [vartamAna ] vartatA huA [samyagdRuShTi ] samyagdRuShTi [upayoge ] upayogamen [rAgAdIn akurvan ] rAgAdiko na ka ratA huA [rajasA ] ka rmarajase [na lipyate ] lipta nahIn hotA .
TIkA : — jaise vahI puruSh, sampUrNa chikanAhaTako dUr kar dene par, usI svabhAvase hI atyadhik dhUlise bharI huI usI bhUmimen vahI shastravyAyAmarUp karmako (kriyAko) karatA huA, unhIn anek prakArake karaNonke dvArA unhIn sachittAchitta vastuonkA ghAt karatA huA, dhUlise lipta nahIn hotA, kyonki usake dhUlike lipta honekA kAraN jo tailAdikA mardan hai usakA abhAv hai; isIprakAr samyagdRuShTi, apanemen rAgAdiko na karatA huA, usI svabhAvase hI bahut karmayogya pudgalonse bhare hue lokamen vahI kAy-vachan-manakI kriyA karatA huA, unhIn anek prakArake karaNonke dvArA unhIn sachittAchitta vastuonkA ghAt karatA huA, karmarUp rajase nahIn bandhatA, kyonki usake bandhake kAraNabhUt rAgake yogakA ( – rAgamen juDanekA) abhAv hai
Page 376 of 642
PDF/HTML Page 409 of 675
single page version
tAnyasminkaraNAni santu chidachidvyApAdanan chAstu tat .
bandhan naiv kutopyupaityayamaho samyagdragAtmA dhruvam ..165..
shlokArtha : — [karmatata loka sa astu ] isalie vah (pUrvokta) bahut ka rmonse (ka rmayogya pudgalonse) bharA huA lok hai so bhale raho, [parispandAtmakan karma tat cha astu ] vah kAy-vachan-manakA chalanasvarUp ka rma (yog) hai so bhI bhale raho, [tAni karaNAni asmin santu ] ve (pUrvokta) ka raN bhI usake bhale rahen [cha ] aur [tat chid-achid- vyApAdanan astu ] vah chetan-achetanakA ghAt bhI bhale ho, parantu [aho ] aho! [ayam samyagdRug-AtmA ] yah samyagdRuShTi AtmA, [rAgAdIn upayogabhUmim anayan ] rAgAdik ko upayogabhUmimen na lAtA huA, [kevalan gnAnan bhavan ] ke val (ek) gnAnarUp pariNamit hotA huA, [kuta api bandham dhruvam na ev upaiti ] kisI bhI kAraNase nishchayata bandhako prApta nahIn hotA . (aho ! dekho ! yah samyagdarshanakI adbhut mahimA hai .)
bhAvArtha : — yahAn samyagdRuShTikI adbhut mahimA batAI hai, aur yah kahA hai ki — lok, yog, karaN, chaitanya-achaitanyakA ghAt — ve bandhake kAraN nahIn hain . isakA artha yah nahIn hai ki parajIvakI hinsAse bandhakA honA nahIn kahA, isalie svachchhanda hokar hinsA karanI . kintu yahAn yah Ashay hai ki abuddhipUrvak kadAchit parajIvakA ghAt bhI ho jAye to usase bandha nahIn hotA . kintu jahAn buddhipUrvak jIvonko mAraneke bhAv honge vahAn to apane upayogamen rAgAdikA astitva hogA aur usase vahAn hinsAjanya bandha hogA hI . jahAn jIvako jilAnekA abhiprAy ho vahAn bhI arthAt us abhiprAyako bhI nishchayanayamen mithyAtva kahA hai, tab phi ra jIvako mAranekA abhiprAy mithyAtva kyon na hogA ? avashya hogA . isaliye kathanako nayavibhAgase yathArtha samajhakar shraddhAn karanA chAhie . sarvathA ekAnta mAnanA mithyAtva hai .165.
Page 377 of 642
PDF/HTML Page 410 of 675
single page version
tadAyatanamev sA kil nirargalA vyApRuti .
dvayan na hi virudhyate kimu karoti jAnAti cha ..166..
jAnAtyayan na khalu tatkil karmarAga .
rmithyAdrasha sa niyatan sa cha bandhahetu ..167..
shlokArtha : — [tathApi ] tathApi (arthAt lok Adi kAraNonse bandha nahIn kahA aur rAgAdik se hI bandha ka hA hai tathApi) [gnAninAn nirargalan charitum na iShyate ] gnAniyonko nirargal (svachchhandatApUrvak) pravartanA yogya nahIn hai, [sA nirargalA vyApRuti kil tad-Ayatanam ev ] kyonki vah nirargal pravartan vAstavamen bandhakA hI sthAn hai . [gnAninAn akAm-kRut-karma tat akAraNam matam ] gnAniyonke vAnchhArahit karma (kArya) hotA hai vah bandhakA kAraN nahIn ka hA, kyonki [jAnAti cha karoti ] jAnatA bhI hai aur (ka rmako ) ka ratA bhI hai — [dvayan kimu na hi virudhyate ] yah donon kriyAen kyA virodharUp nahIn hain ? (ka ranA aur jAnanA nishchayase virodharUp hI hai .)
bhAvArtha : — pahale kAvyamen lok Adiko bandhakA kAraN nahIn kahA, isalie vahAn yah nahIn samajhanA chAhie ki bAhyavyavahArapravRuttikA bandhake kAraNommen sarvathA hI niShedh kiyA hai; bAhyavyavahArapravRutti rAgAdi pariNAmakI — bandhake kAraNakI — nimittabhUt hai, us nimittakA yahAn niShedh nahIn samajhanA chAhie . gnAniyonke abuddhipUrvak — vAnchhA rahit — pravRutti hotI hai, isaliye bandha nahIn kahA hai, unhen kahIn svachchhanda hokar pravartaneko nahIn ka hA hai; kyonki maryAdA rahit (nirankush) pravartanA to bandhakA hI kAraN hai . jAnanemen aur karanemen to paraspar virodh hai; gnAtA rahegA to bandha nahIn hogA, kartA hogA to avashya bandha hogA .166.
‘‘jo jAnatA hai so karatA nahIn aur jo karatA hai so jAnatA nahIn; karanA to karmakA rAg hai, aur jo rAg hai so agnAn hai tathA agnAn bandhakA kAraN hai .’’ — is arthakA kAvya kahate hain : —
Page 378 of 642
PDF/HTML Page 411 of 675
single page version
parajIvAnahan hinasmi, parajIvairhinsye chAhamityadhyavasAyo dhruvamagnAnam . sa tu yasyAsti sognAnitvAnmithyAdRuShTi, yasya tu nAsti sa gnAnitvAtsamyagdraShTi .
shlokArtha : — [ya jAnAti sa na karoti ] jo jAnatA hai so ka ratA nahIn [tu ] aur [ya karoti ayan khalu jAnAti na ] jo ka ratA hai so jAnatA nahIn . [tat kil karmarAga ] ka ranA to vAstavamen ka rmarAg hai [tu ] aur [rAgan abodhamayam adhyavasAyam Ahu ] rAgako (muniyonne) agnAnamay adhyavasAy ka hA hai; [sa niyatan mithyAdRusha ] jo ki vah (agnAnamay adhyavasAy) niyamase mithyAdRuShTike hotA hai [cha ] aur [sa bandhahetu ] vah bandhakA kAraN hai .167.
gAthArtha : — [ya ] jo [manyate ] yah mAnatA hai ki [hinasmi cha ] ‘main par jIvonko mAratA hUn [parai sattvai hinsye cha ] aur par jIv mujhe mArate hain ’, [sa ] vah [mUDha ] mUDh ( – mohI) hai, [agnAnI ] agnAnI hai, [tu ] aur [ata viparIta ] isase viparIt (jo aisA nahIn mAnatA vah) [gnAnI ] gnAnI hai .
TIkA : — ‘main par jIvonko mAratA hUn aur par jIv mujhe mArate hain ’ — aisA 1adhyavasAy dhruvarUpase ( – niyamase, nishchayata) agnAn hai . vah adhyavasAy jisake hai vah agnAnIpaneke kAraN mithyAdRuShTi hai; aur jisake vah adhyavasAy nahIn hai vah gnAnIpaneke kAraN samyagdRuShTi hai .
bhAvArtha : — ‘parajIvonko main mAratA hUn aur parajIv mujhe mArate hain’ aisA Ashay agnAn hai, isalie jisakA aisA Ashay hai vah agnAnI hai — mithyAdRuShTi hai aur jisakA aisA Ashay nahIn hai vah gnAnI hai — samyagdRuShTi hai .
nishchayanayase kartAkA svarUp yah hai : — svayam svAdhInatayA jis bhAvarUp pariNamit ho us 1adhyavasAy = mithyA abhiprAy; Ashay .
Page 379 of 642
PDF/HTML Page 412 of 675
single page version
bhAvakA svayam kartA kahalAtA hai . isalie paramArthata koI kisIkA maraN nahIn karatA . jo parase parakA maraN mAnatA hai, vah agnAnI hai . nimitta-naimittikabhAvase kartA kahanA so vyavahAranayakA kathan hai; use yathArthatayA ( – apekShAko samajh kar) mAnanA so samyaggnAn hai ..247..
ab yah prashna hotA hai ki yah adhyavasAy agnAn kaise hai ? usake uttar svarUp gAthA kahate hain : —
gAthArtha : — (he bhAI ! tU jo yah mAnatA hai ki ‘main par jIvonko mAratA hUn ’ so yah terA agnAn hai .) [jIvAnAn ] jIvonkA [maraNan ] maraN [AyukShayeN ] Ayuk rmake kShayase hotA hai aisA [jinavarai ] jinavaronne [pragnaptam ] ka hA hai; [tvan ] tU [Ayu ] par jIvonke Ayuk rmako to [na harasi ] haratA nahIn hai, [tvayA ] to tUne [teShAm maraNan ] unakA maraN [kathan ] kaise [kRutan ] kiyA ?
(he bhAI ! tU jo yah mAnatA hai ki ‘par jIv mujhe mArate hain ’ so yah terA agnAn hai .) [jIvAnAn ] jIvonkA [maraNan ] maraN [AyukShayeN ] Ayuk rmake kShayase hotA hai aisA
Page 380 of 642
PDF/HTML Page 413 of 675
single page version
maraNan hi tAvajjIvAnAn svAyukarmakShayeNaiv, tadabhAve tasya bhAvayitumashakyatvAt; svAyukarma cha nAnyenAnyasya hartun shakyan, tasya svopabhogenaiv kShIyamANatvAt; tato na kathanchanApi anyonyasya maraNan kuryAt . tato hinasmi, hinsye chetyadhyavasAyo dhruvamagnAnam .
jIvanAdhyavasAyasya tadvipakShasya kA vArteti chet — [jinavarai ] jinavaronne [pragnaptam ] ka hA hai; par jIv [tav Ayu ] tere Ayuk rmako to [na haranti ] harate nahIn hain, [tai ] to unhonne [te maraNan ] terA maraN [kathan ] kaise [kRutan ] kiyA ?
TIkA : — pratham to, jIvonkA maraN vAstavamen apane Ayukarmake kShayase hI hotA hai, kyonki apane Ayukarmake kShayake abhAvamen maraN honA ashakya hai; aur dUsarese dUsarekA sva- Ayukarma haraN nahIn kiyA jA sakatA, kyonki vah (sva-Ayukarma) apane upabhogase hI kShayako prApta hotA hai; isaliye kisI bhI prakArase koI dUsarA kisI dUsarekA maraN nahIn kar sakatA . isaliye ‘main par jIvonko mAratA hUn, aur par jIv mujhe mArate hain’ aisA adhyavasAy dhruvarUpase ( – niyamase) agnAn hai .
bhAvArtha : — jIvakI jo mAnyatA ho tadanusAr jagatamen nahIn banatA ho, to vah mAnyatA agnAn hai . apane dvArA dUsarekA tathA dUsarese apanA maraN nahIn kiyA jA sakatA, tathApi yah prANI vyartha hI aisA mAnatA hai so agnAn hai . yah kathan nishchayanayakI pradhAnatAse hai .
vyavahAr isaprakAr hai : — paraspar nimitta-naimittikabhAvase paryAyakA jo utpAd-vyay ho use janma-maraN kahA jAtA hai; vahAn jisake nimittase maraN ( – paryAyakA vyay) ho usake sambandhamen yah kahA jAtA hai ki ‘isane ise mArA’, yah vyavahAr hai .
yahAn aisA nahIn samajhanA ki vyavahArakA sarvathA niShedh hai . jo nishchayako nahIn jAnate, unakA agnAn miTAneke lie yahAn kathan kiyA hai . use jAnaneke bAd donon nayonko avirodharUpase jAnakar yathAyogya nay mAnanA chAhie ..248 se 249..
ab puna prashna hotA hai ki ‘‘(maraNakA adhyavasAy agnAn hai yah kahA so jAn liyA; kintu ab) maraNake adhyavasAyakA pratipakShI jo jIvanakA adhyavasAy hai usakA kyA hAl hai ?’’ usakA uttar kahate hain : —
Page 381 of 642
PDF/HTML Page 414 of 675
single page version
parajIvAnahan jIvayAmi, parajIvairjIvye chAhamityadhyavasAyo dhruvamagnAnam . sa tu yasyAsti sognAnitvAnmithyAdraShTi, yasya tu nAsti sa gnAnitvAt samyagdraShTi .
gAthArtha : — [ya ] jo jIv [manyate ] yah mAnatA hai ki [jIvayAmi ] main par jIvonko jilAtA hUn [cha ] aur [parai sattvai ] par jIv [jIvye cha ] mujhe jilAte hain, [sa ] vah [mUDha ] mUDh ( – mohI) hai, [agnAnI ] agnAnI hai, [tu ] aur [ata viparIta ] isase viparIt (jo aisA nahIn mAnatA, kintu isase ulTA mAnatA hai) vah [gnAnI ] gnAnI hai .
TIkA : — ‘par jIvonko main jilAtA hUn, aur par jIv mujhe jilAte hain ’ isaprakArakA adhyavasAy dhruvarUpase ( – atyanta nishchitarUpase) agnAn hai . yah adhyavasAy jisake hai vah jIv agnAnIpaneke kAraN mithyAdRuShTi hai; aur jisake yah adhyavasAy nahIn hai vah jIv gnAnIpaneke kAraN samyagdRuShTi hai .
bhAvArtha : — yah mAnanA agnAn hai ki ‘par jIv mujhe jilAtA hai aur main parako jilAtA hUn’ . jisake yah agnAn hai vah mithyAdRuShTi hai; tathA jisake yah agnAn nahIn hai vah samyagdRuShTi hai ..250..
ab yah prashna hotA hai ki yah (jIvanakA) adhyavasAy agnAn kaise hai ? isakA uttar kahate hain : —
Page 382 of 642
PDF/HTML Page 415 of 675
single page version
jIvitan hi tAvajjIvAnAn svAyukarmodayenaiv, tadabhAve tasya bhAvayitumashakyatvAt; svAyukarma cha nAnyenAnyasya dAtun shakyan, tasya svapariNAmenaiv upArjyamANatvAt; tato na kathanchanApi anyonyasya jIvitan kuryAt . ato jIvayAmi, jIvye chetyadhyavasAyo dhruvamagnAnam .
gAthArtha : — [jIva ] jIv [Ayurudayen ] Ayuk rmake udayase [jIvati ] jItA hai [evan ] aisA [sarvagnA ] sarvagnadev [bhaNanti ] ka hate hain; [tvan ] tU [Ayu cha ] par jIvonko Ayuk rma to [na dadAsi ] nahIn detA [tvayA ] to (he bhAI !) tUne [teShAm jIvitan ] unakA jIvan (jIvit rahanA) [kathan kRutan ] kaise kiyA ?
[jIva ] jIv [Ayurudayen ] Ayuk rmake udayase [jIvati ] jItA hai [evan ] aisA [sarvagnA ] sarvagnadev [bhaNanti ] ka hate hain; par jIv [tav ] tujhe [Ayu cha ] Ayuk rma to [na dadati ] dete nahIn hain [tai ] to (he bhAI !) unhonne [te jIvitan ] terA jIvan (jIvit rahanA) [kathan nu kRutan ] kaise kiyA ?
TIkA : — pratham to, jIvonkA jIvit (jIvan) vAstavamen apane Ayukarmake udayase hI hai, kyonki apane Ayukarmake udayake abhAvamen jIvit rahanA ashakya hai; aur apanA Ayukarma dUsarese dUsareko nahIn diyA jA sakatA, kyonki vah (apanA Ayukarma) apane pariNAmase hI upArjit hotA hai; isalie kisI bhI prakArase dUsarA dUsarekA jIvan nahIn kar sakatA . isaliye ‘main parako jilAtA hUn aur par mujhe jilAtA hai’ isaprakArakA adhyavasAy dhruvarUpase (niyatarUpase) agnAn hai .
bhAvArtha : — pahale maraNake adhyavasAyake sambandhamen kahA thA, isIprakAr yahAn bhI jAnanA ..251 se 252..
Page 383 of 642
PDF/HTML Page 416 of 675
single page version
parajIvAnahan dukhitAn sukhitAnshcha karomi, parajIvairdukhita sukhitashcha kriyehamitya- dhyavasAyo dhruvamagnAnam . sa tu yasyAsti sognAnitvAnmithyAdraShTi, yasya tu nAsti sa gnAnitvAt samyagdraShTi .
gAthArtha : — [ya ] jo [iti manyate ] yah mAnatA hai ki [AtmanA tu ] apane dvArA [sattvAn ] mainn (par) jIvonko [dukhitasukhitAn ] dukhI-sukhI [karomi ] karatA hUn, [sa ] vah [mUDha ] mUDh ( – mohI) hai, [agnAnI ] agnAnI hai, [tu ] aur [ata viparIta ] jo isase viparIt hai vah [gnAnI ] gnAnI hai .
TIkA : — ‘par jIvonko main dukhI tathA sukhI karatA hUn aur par jIv mujhe dukhI tathA sukhI karate hain ’ isaprakArakA adhyavasAy dhruvarUpase agnAn hai . vah adhyavasAy jisake hai vah jIv agnAnIpaneke kAraN mithyAdRuShTi hai; aur jisake vah adhyavasAy nahIn hai vah jIv gnAnIpaneke kAraN samyagdRuShTi hai .
bhAvArtha : — yah mAnanA agnAn hai ki — ‘main par jIvonko dukhI yA sukhI karatA hUn aur parajIv mujhe dukhI yA sukhI karate hain’ . jisake yah agnAn hai vah mithyAdRuShTi hai; aur jisake yah agnAn nahIn hai vah gnAnI hai — samyagdRuShTi hai ..253..
Page 384 of 642
PDF/HTML Page 417 of 675
single page version
gAthArtha : — [yadi ] yadi [sarve jIvA ] sabhI jIv [karmodayen ] ka rmake udayase [dukhitasukhitA ] dukhI-sukhI [bhavanti ] hote hain, [cha ] aur [tvan ] tU [karma ] unhen ka rma to [na dadAsi ] detA nahIn hai, to (he bhAI !) tUne [te ] unhen [dukhitasukhitA ] dukhI-sukhI [kathan kRutA ] kaise kiyA ?
[yadi ] yadi [sarve jIvA ] sabhI jIv [karmodayen ] ka rmake udayase [dukhitasukhitA ] dukhI-sukhI [bhavanti ] hote hain, [cha ] aur ve [tav ] tujhe [karma ] ka rma to [na dadati ] nahIn dete,
Page 385 of 642
PDF/HTML Page 418 of 675
single page version
sukhadukhe hi tAvajjIvAnAn svakarmodayenaiv, tadabhAve tayorbhavitumashakyatvAt; svakarma cha nAnye- nAnyasya dAtun shakyan, tasya svapariNAmenaivopArjyamANatvAt; tato na kathanchanApi anyonyasya sukh- dukhe kuryAt . ata sukhitadukhitAn karomi, sukhitadukhita kriye chetyadhyavasAyo dhruvamagnAnam .
karmodayAnmaraNajIvitadukhasaukhyam .
kuryAtpumAnmaraNajIvitadukhasaukhyam ..168..
to (he bhAI !) [tai ] unhonne [dukhita ] tujhako dukhI [kathan kRuta asi ] kaise kiyA ?
[yadi ] yadi [sarve jIvA ] sabhI jIv [karmodayen ] ka rmake udayase [dukhitasukhitA ] dukhI-sukhI [bhavanti ] hote hain, [cha ] aur ve [tav ] tujhe [karma ] ka rma to [na dadati ] nahIn dete, to (he bhAI !) [tai ] unhonne [tvan ] tujhako [sukhita ] sukhI [kathan kRuta ] kaise kiyA ?
TIkA : — pratham to, jIvonko sukh-dukh vAstavamen apane karmodayase hI hotA hai, kyonki apane karmodayake abhAvamen sukh-dukh honA ashakya hai; aur apanA karma dUsare dvArA dUsareko nahIn diyA jA sakatA, kyonki vah (apanA karma) apane pariNAmase hI upArjit hotA hai; isaliye kisI bhI prakArase dUsarA dUsareko sukh-dukh nahIn kar sakatA . isaliye yah adhyavasAy dhruvarUpase agnAn hai ki ‘main par jIvonko sukhI-dukhI karatA hUn aur par jIv mujhe sukhI-dukhI karate hain’ .
bhAvArtha : — jIvakA jaisA Ashay ho tadanusAr jagatamen kArya na hote hon to vah Ashay agnAn hai . isaliye, sabhI jIv apane apane karmodayase sukhI-dukhI hote hain, vahAn yah mAnanA ki ‘main parako sukhI-dukhI karatA hUn aur par mujhe sukhI-dukhI karatA hai’, so agnAn hai . nimitta -naimittikabhAvake Ashrayase (kisIko kisIke) sukh-dukhakA karanevAlA kahanA so vyavahAr hai; jo ki nishchayakI dRuShTimen gauN hai ..254 se 256..
shlokArtha : — [ih ] is jagatamen [maraN-jIvit-dukh-saukhyam ] jIvonke maraN, jIvit, dukh, sukh — [sarvan sadaiv niyatan svakIy-karmodayAt bhavati ] sab sadaiv niyamase ( – nishchitarUpase) apane ka rmodayase hotA hai; [para pumAn parasya maraN-jIvit-dukh-saukhyam kuryAt ] ‘dUsarA puruSh dUsareke maraN, jIvan, dukh, sukhako karatA hai’ [yat tu ] aisA jo mAnanA, [etat agnAnam ] vah to agnAn hai .168.
Page 386 of 642
PDF/HTML Page 419 of 675
single page version
pashyanti ye maraNajIvitadukhasaukhyam .
mithyAdrasho niyatamAtmahano bhavanti ..169..
jo maradi jo ya duhido jAyadi kammodaeN so savvo . tamhA du mArido de duhAvido chedi Na hu michchhA ..257.. jo Na maradi Na ya duhido so vi ya kammodaeN chev khalu . tamhA Na mArido No duhAvido chedi Na hu michchhA ..258..
shlokArtha : — [etat agnAnam adhigamya ] is (pUrvakathit mAnyatArUp) agnAnako prApta karake [ye parAt parasya maraN-jIvit-dukh-saukhyam pashyanti ] jo puruSh parase parake maraN, jIvan, dukh, sukhako dekhate hain arthAt mAnate hain, [te ] ve puruSh — [ahankRutirasen ka rmANi chikIrShava ] jo ki isaprakAr ahankArarasase ka rmonko karaneke ichchhuk hain (arthAt ‘main in karmonko karatA hUn’ aise ahankArarUp rasase jo ka rma ka ranekI — mArane-jilAnekI, sukhI-dukhI ka ranekI — vAnchhA ka ranevAle hain) ve — [niyatam ] niyamase [mithyAdRusha Atmahana bhavanti ] mithyAdRuShTi hai, apane AtmAkA ghAt ka ranevAle hain .
bhAvArtha : — jo parako mArane-jilAnekA tathA sukh-dukh karanekA abhiprAy rakhate hain ve mithyAdRuShTi hain . ve apane svarUpase chyut hote hue rAgI, dveShI, mohI hokar svata hI apanA ghAt karate hain, isaliye ve hinsak hain .169.
Page 387 of 642
PDF/HTML Page 420 of 675
single page version
yo hi mriyate jIvati vA, dukhito bhavati sukhito bhavati vA, sa khalu svakarmodayenaiv, tadabhAve tasya tathA bhavitumashakyatvAt . tata mayAyan mArita, ayan jIvita, ayan dukhita kRuta, ayan sukhita kRuta iti pashyan mithyAdraShTi .
gAthArtha : — [ya mriyate ] jo maratA hai [cha ] aur [ya dukhita jAyate ] jo dukhI hotA hai [sa sarva ] vah sab [karmodayen ] ka rmodayase hotA hai; [tasmAt tu ] isaliye [mArita cha dukhita ] ‘mainne mArA, mainne dukhI kiyA’ [iti ] aisA [te ] terA abhiprAy [na khalu mithyA ] kyA vAstavamen mithyA nahIn hai ?
[cha ] aur [ya na mriyate ] jo na maratA hai [cha ] aur [na dukhita ] na dukhI hotA hai [sa api ] vah bhI [khalu ] vAstavamen [karmodayen cha ev ] ka rmodayase hI hotA hai; [tasmAt ] isaliye [na mArita cha na dukhita ] ‘mainne nahIn mArA, mainne dukhI nahIn kiyA’ [iti ] aisA terA abhiprAy [na khalu mithyA ] kyA vAstavamen mithyA nahIn hai ?
TIkA : — jo maratA hai yA jItA hai, dukhI hotA hai yA sukhI hotA hai, yah vAstavamen apane karmodayase hI hotA hai, kyonki apane karmodayake abhAvamen usakA vaisA honA (maranA, jInA, dukhI yA sukhI honA) ashakya hai . isaliye aisA dekhanevAlA arthAt mAnanevAlA mithyAdRuShTi hai ki — ‘mainne ise mArA, ise jilAyA, ise dukhI kiyA, ise sukhI kiyA’ .
bhAvArtha : — koI kisIke mAre nahIn maratA aur jilAe nahIn jItA tathA kisIke sukhI- dukhI kiye sukhI-dukhI nahIn hotA; isaliye jo mArane, jilAne AdikA abhiprAy karatA hai vah mithyAdRuShTi hI hai — yah nishchayakA vachan hai . yahAn vyavahAranay gauN hai ..257 se 258..