Page 388 of 642
PDF/HTML Page 421 of 675
single page version
esA du jA madI de dukkhidasuhide karemi satte tti . esA de mUDhamadI suhAsuhan bandhade kamman ..259..
parajIvAnahan hinasmi, na hinasmi, dukhayAmi, sukhayAmi iti ya evAyamagnAnamayo- dhyavasAyo mithyAdraShTe, sa ev svayam rAgAdirUpatvAttasya shubhAshubhabandhahetu .
athAdhyavasAyan bandhahetutvenAvadhArayati — dRushyate ] jo yah agnAnasvarUp 1adhyavasAy dikhAI detA hai [sa ev] vah adhyavasAy hI, [viparyayAt ] viparyayasvarUp ( – mithyA) honese, [asya bandhahetu ] us mithyAdRuShTike bandhakA kAraN hai .
bhAvArtha : — mithyA abhiprAy hI mithyAtva hai aur vahI bandhakA kAraN hai — aisA jAnanA chAhie .170.
gAthArtha : — [te ] terI [yA eShA mati tu ] yah jo buddhi hai ki main [sattvAn ] jIvonko [dukhitasukhitAn ] dukhI-sukhI [karomi iti ] karatA hUnn, [eShA te mUDhamati ] yahI terI mUDhabuddhi hI (mohasvarUp buddhi hI) [shubhAshubhan karma ] shubhAshubh ka rmako [badhnAti ] bAndhatI hai .
TIkA : — ‘main par jIvonko mAratA hUn, nahIn mAratA, dukhI karatA hUn, sukhI karatA hUn’ aisA jo yah agnAnamay adhyavasAy mithyAdRuShTike hai, vahI (arthAt vah adhyavasAy hI) svayam rAgAdirUp honese use ( – mithyAdRuShTiko) shubhAshubh bandhakA kAraN hai .
ab, adhyavasAyako bandhake kAraNake rUpamen bhalIbhAnti nishchit karate hain (arthAt mithyA 1jo pariNAm mithyA abhiprAy sahit ho ( – svaparake ekatvake abhiprAyase yukta ho) athavA vaibhAvik
Page 389 of 642
PDF/HTML Page 422 of 675
single page version
dukkhidasuhide satte karemi jan evamajjhavasidan te . tan pAvabandhagan vA puNNassa va bandhagan hodi ..260.. mArimi jIvAvemi ya satte jan evamajjhavasidan te . tan pAvabandhagan vA puNNassa va bandhagan hodi ..261..
ya evAyan mithyAdraShTeragnAnajanmA rAgamayodhyavasAya sa ev bandhahetu ityav- adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai aisA niyamase kahate hain ) : —
gAthArtha : — ‘[sattvAn ] jIvonko main [dukhitasukhitAn ] dukhI-sukhI [karomi ] karatA hUn’ [evam ] aisA [yat te adhyavasitan ] jo terA 1adhyavasAn, [tat ] vahI [pApabandhakan vA ] pApakA bandhak [ puNyasya bandhakan vA ] athavA puNyakA bandhak [bhavati ] hotA hai .
‘[ sattvAn ] jIvonko main [mArayAmi cha jIvayAmi ] mAratA hUn aur jilAtA hUn ’ [evam ] aisA [yat te adhyavasitan ] jo terA adhyavasAn, [tat ] vahI [pApabandhakan vA ] pApakA bandhak [puNyasya bandhakan vA ] athavA puNyakA bandhak [bhavati ] hotA hai .
TIkA : — mithyAdRuShTike agnAnase utpanna honevAlA jo yah rAgamay adhyavasAy hai vahI 1jo pariNaman mithyA abhiprAy sahit ho ( – svaparake ekatvake abhiprAyase yukta ho) athavA vaibhAvik
Page 390 of 642
PDF/HTML Page 423 of 675
single page version
dhAraNIyam . na cha puNyapApatven dvitvAdbandhasya taddhetvantaramanveShTavyan; ekenaivAnenAdhyavasAyen dukhayAmi mArayAmIti, sukhayAmi jIvayAmIti cha dvidhA shubhAshubhAhankArarasanirbharatayA dvayorapi puNyapApayorbandhahetutvasyAvirodhAt .
puNyabandhakA kAraN dUsarA hai aur pApabandhakA kAraN koI dUsarA hai); kyonki yah ek hI
adhyavasAy ‘dukhI karatA hUn, mAratA hUn’ isaprakAr aur ‘sukhI karatA hUn, jilAtA hUn’ yon do prakArase
shubh-ashubh ahankArase bharA huA honese puNya aur pAp — dononke bandhakA kAraN honemen avirodh
bhAvArtha : — yah agnAnamay adhyavasAy hI bandhakA kAraN hai . usamen, ‘main jilAtA hUn, sukhI karatA hUn’ aise shubh ahankArase bharA huA vah shubh adhyavasAy hai aur ‘main mAratA hUn, dukhI karatA hUn’ aise ashubh ahankArase bharA huA vah ashubh adhyavasAy hai . ahankArarUp mithyAbhAv donommen hai; isaliye agnAnamayatAse donon adhyavasAy ek hI hain . ata yah na mAnanA chAhiye ki puNyakA kAraN dUsarA hai aur pApakA kAraN koI anya . agnAnamay adhyavasAy hI dononkA kAraN hai .260-261.
‘isaprakAr vAstavamen hinsAkA adhyavasAy hI hinsA hai yah phalit huA’ — yah kahate hain : —
gAthArtha : — [sattvAn ] jIvonko [mArayatu ] mAro [vA mA mArayatu ] athavA na mAro — [bandha ] ka rmabandha [adhyavasiten ] adhyavasAnase hI hotA hai . [eSha ] yah, [nishchayanayasya ] nishchayanayase, [jIvAnAn ] jIvonke [bandhasamAsa ] bandhakA sankShep hai .
Page 391 of 642
PDF/HTML Page 424 of 675
single page version
parajIvAnAn svakarmodayavaichitryavashen prANavyaparopa kadAchidbhavatu, kadAchinmA bhavatu, ya ev hinasmItyahankArarasanirbharo hinsAyAmadhyavasAya sa ev nishchayatastasya bandhahetu, nishchayen parabhAvasya prANavyaparopasya pareN kartumashakyatvAt .
TIkA : — parajIvonko apane karmodayakI vichitratAvash prANonkA vyaparop ( – uchchhed, viyog) kadAchit ho, kadAchit na ho, — kintu ‘main mAratA hUn’ aisA ahankArarasase bharA huA hinsAkA adhyavasAy hI nishchayase usake (hinsAkA adhyavasAy karanevAle jIvako) bandhakA kAraN hai, kyonki nishchayase parakA bhAv jo prANonkA vyaparop vah dUsarese kiyA jAnA ashakya hai (arthAt vah parase nahIn kiyA jA sakatA) .
bhAvArtha : — nishchayanayase dUsareke prANonkA viyog dUsarese nahIn kiyA jA sakatA; vah usake apane karmonke udayakI vichitratAke kAraN kadAchit hotA hai aur kadAchit nahIn hotA . isaliye jo yah mAnatA hai — ahankAr karatA hai ki — ‘main parajIvako mAratA hUn’, usakA yah ahankArarUp adhyavasAy agnAnamay hai . vah adhyavasAy hI hinsA hai — apane vishuddha chaitanyaprANakA ghAt hai, aur vahI bandhakA kAraN hai . yah nishchayanayakA mat hai .
yahAn vyavahAranayako gauN karake kahA hai aisA jAnanA chAhie . isaliye vah kathan kathanchit (apekShApUrvak) hai aisA samajhanA chAhie; sarvathA ekAntapakSha mithyAtva hai ..262..
ab, (hinsA-ahinsAkI bhAnti sarva kAryommen) adhyavasAyako hI pAp-puNyake bandhake kAraNarUpase dikhAte hain : —
Page 392 of 642
PDF/HTML Page 425 of 675
single page version
evamayamagnAnAt yo yathA hinsAyAn vidhIyatedhyavasAya, tathA asatyAdattAbrahma- parigraheShu yashcha vidhIyate sa sarvopi keval ev pApabandhahetu . yastu ahinsAyAn yathA vidhIyatedhyavasAya, tathA yashcha satyadattabrahmAparigraheShu vidhIyate sa sarvopi keval ev puNyabandhahetu .
gAthArtha : — [evam ] isIprakAr (jaisA ki pahale hinsAke adhyavasAyake sambandhamen kahA gayA hai usIprakAr) [alIke ] asatyamen, [adatte ] chorImen, [abrahmacharye ] abrahmacharyamen [cha ev ] aur [parigrahe ] parigrahamen [yat ] jo [adhyavasAnan ] adhyavasAn [kriyate ] kiyA jAtA hai [ten tu ] usase [pApan badhyate ] pApakA bandha hotA hai; [tathApi cha ] aur isIprakAr [satye ] satyamen, [datte ] achauryamen, [brahmaNi ] brahmacharyamen [cha ev ] aur [aparigrahatve ] aparigrahamen [yat ] jo [adhyavasAnan ] adhyavasAn [kriyate ] kiyA jAtA hai [ten tu ] usase [puNyan badhyate ] puNyakA bandha hotA hai
TIkA : — isaprakAr ( – pUrvokta prakAr) agnAnase yah jo hinsAmen adhyavasAy kiyA jAtA hai usIprakAr asatya, chorI, abrahmacharya aur parigrahamen bhI jo (adhyavasAy) kiyA jAtA hai, vah sab hI pApabandhakA ekamAtra kAraN hai; aur jo ahinsAmen adhyavasAy kiyA jAtA hai usIprakAr satya, achaurya, brahmacharya aur aparigrahamen bhI (adhyavasAy) kiyA jAye, vah sab hI puNyabandhakA ekamAtra kAraN hai .
bhAvArtha : — jaise hinsAmen adhyavasAy pApabandhakA kAraN kahA hai, usIprakAr asatya, chorI, abrahmacharya aur parigrahamen adhyavasAy bhI pApabandhakA kAraN hai . jaise ahinsAmen adhyavasAy puNyabandhakA kAraN hai; usIprakAr satya, achaurya ( – diyA huA lenA vah), brahmacharya aur aparigrahamen adhyavasAy bhI puNyabandhakA kAraN hai . isaprakAr, pAnch pApommen (avratommen) adhyavasAy kiyA jAye so pApabandhakA kAraN hai aur pAnch (ekadesh yA sarvadesh) vratommen adhyavasAy kiyA jAye so puNyabandhakA kAraN hai . pAp aur puNya dononke bandhanamen, adhyavasAy hI ekamAtra bandhakA kAraN hai ..263-264..
Page 393 of 642
PDF/HTML Page 426 of 675
single page version
adhyavasAnamev bandhahetu, na tu bAhyavastu, tasya bandhahetoradhyavasAnasya hetutvenaiv charitArthatvAt . tarhi kimartho bAhyavastupratiShedha ? adhyavasAnapratiShedhArtha . adhyavasAnasya hi bAhyavastu AshrayabhUtan; na hi bAhyavastvanAshritya adhyavasAnamAtmAnan labhate . yadi bAhyavastvanAshrityApi adhyavasAnan jAyet tadA, yathA vIrasUsutasyAshrayabhUtasya sadbhAve
aur bhI aisI shankA na karanI ki ‘bAhyavastu vah dUsarA bhI bandhakA kAraN hogA’ . (‘adhyavasAy bandhakA ek kAraN hogA aur bAhyavastu bandhakA dUsarA kAraN hogA’ aisI bhI shankA karane yogya nahIn hai; adhyavasAy hI ekamAtra bandhakA kAraN hai, bAhyavastu nahIn .) isI arthakI gAthA ab kahate hain : —
gAthArtha : — [puna ] aur, [jIvAnAm ] jIvonke [yat ] jo [adhyavasAnan tu ] adhyavasAn [bhavati ] hotA hai vah [vastu ] vastuko [pratItya ] avalambakar hotA hai, [cha tu ] tathApi [vastuta ] vastuse [na bandha ] bandha nahIn hotA, [adhyavasAnen ] adhyavasAnase hI [bandha asti ] bandha hotA hai .
TIkA : — adhyavasAn hI bandhakA kAraN hai; bAhya vastu nahIn, kyonki bandhakA kAraN jo adhyavasAn hai usake kAraNatvase hI bAhyavastukI charitArthatA hai (arthAt bandhake kAraNabhUt adhyavasAnakA kAraN honemen hI bAhyavastukA kAryakShetra pUrA ho jAtA hai, vah vastu bandhakA kAraN nahIn hotI) . yahAn prashna hotA hai ki — yadi bAhyavastu bandhakA kAraN nahIn hai to (‘bAhyavastukA prasang mat karo, kintu tyAg karo’ isaprakAr) bAhyavastukA niShedh kisaliye kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAn isaprakAr hai : — adhyavasAnake niShedhake liye bAhyavastukA niShedh kiyA jAtA hai . adhyavasAnako bAhyavastu AshrayabhUt hai; bAhyavastukA Ashray kiye binA adhyavasAn apane
Page 394 of 642
PDF/HTML Page 427 of 675
single page version
vIrasUsutan hinasmItyadhyavasAyo jAyate tathA vandhyAsutasyAshrayabhUtasyAsadbhAvepi vandhyAsutan hinasmItyadhyavasAyo jAyet . na cha jAyate . tato nirAshrayan nAstyadhyavasAnamiti niyama . tat ev chAdhyavasAnAshrayabhUtasya bAhyavastunotyantapratiShedha, hetupratiShedhenaiv hetumatpratiShedhAt . na cha bandhahetuhetutve satyapi bAhyavastu bandhahetu syAt, IryAsamitipariNatayatIndrapadavyApAdyamAn- vegApatatkAlachoditakulingavat, bAhyavastuno bandhahetuhetorabandhahetutven bandhahetutvasyAnaikAntik- tvAt . ato na bAhyavastu jIvasyAtadbhAvo bandhahetu, adhyavasAnamev tasya tadbhAvo bandhahetu . svarUpako prApta nahIn hotA arthAt utpanna nahIn hotA . yadi bAhyavastuke Ashrayake binA bhI adhyavasAn utpanna hotA ho to, jaise AshrayabhUt vIrajananIke putrake sadbhAvamen (kisIko) aisA adhyavasAy utpanna hotA hai ki ‘main vIrajananIke putrako mAratA hUn’ isIprakAr AshrayabhUt bandhyAputrake asadbhAvamen bhI (kisIko) aisA adhyavasAy utpanna honA chAhie ki ‘main bandhyAputrako mAratA hUn’ . parantu aisA adhyavasAy to (kisIko) utpanna nahIn hotA . (jahAn bandhyAkA putra hI nahIn hotA vahAn mAranekA adhyavasAy kahAnse utpanna hogA ?) isaliye yah niyam hai ki (bAhyavasturUp) Ashrayake binA adhyavasAn nahIn hotA . aur isIliye adhyavasAnako AshrayabhUt bAhyavastukA atyanta niShedh kiyA hai, kyonki kAraNake pratiShedhase hI kAryakA pratiShedh hotA hai . (bAhyavastu adhyavasAnakA kAraN hai, isaliye usake pratiShedhase adhyavasAnakA pratiShedh hotA hai) . parantu, yadyapi bAhyavastu bandhake kAraNakA (arthAt adhyavasAnakA) kAraN hai tathApi vah (bAhyavastu) bandhakA kAraN nahIn hai; kyonki IryAsamitimen pariNamit munIndrake charaNase mar jAnevAle – aise kisI vegase Apatit kAlaprerit uDate hue jIvakI bhAnti, bAhyavastu – jo ki bandhake kAraNakA kAraN hai vah — bandhakA kAraN na honese, bAhyavastuko bandhakA kAraNatva mAnanemen anaikAntik hetvAbhAsatva hai — vyabhichAr AtA hai . (isaprakAr nishchayase bAhyavastuko bandhakA kAraNatva nirbAdhatayA siddha nahIn hotA .) isaliye bAhyavastu jo ki jIvako atadbhAvarUp hai vah bandhakA kAraN nahIn hai; kintu adhyavasAn jo ki jIvako tadbhAvarUp hai vahIn bandhakA kAraN hai .
bhAvArtha : — bandhakA kAraN nishchayase adhyavasAn hI hai; aur bAhyavastuen hain ve adhyavasAnakA Alamban hain — unako avalambakar adhyavasAn utpanna hotA hai, isaliye unhen adhyavasAnakA kAraN kahA jAtA hai . bAhyavastuke binA nirAshrayatayA adhyavasAn utpanna nahIn hote, isaliye bAhyavastuonkA tyAg karAyA jAtA hai . yadi bAhyavastuonko bandhakA kAraN kahA jAye to usamen vyabhichAr (doSh) AtA hai . (kAraN hone par bhI kahIn kArya dikhAI detA hai aur kahIn nahIn dikhAI detA, use vyabhichAr kahate hain aur aise kAraNako vyabhichArI — anaikAntik —
Page 395 of 642
PDF/HTML Page 428 of 675
single page version
evan bandhahetutven nirdhAritasyAdhyavasAnasya svArthakriyAkAritvAbhAven mithyAtvan darshayati —
parAn jIvAn dukhayAmi sukhayAmItyAdi, bandhayAmi mochayAmItyAdi vA, yadetadadhyavasAnan tatsarvamapi, parabhAvasya parasminnavyApriyamANatven svArthakriyAkAritvAbhAvAt, khakusuman kAraNAbhAs kahate hain .) koI muni IryAsamitipUrvak yatnase gaman karate hon aur unake pairake nIche koI uDatA huA jIv vegapUrvak A gire tathA mar jAye to muniko hinsA nahIn lagatI . yahAn yadi bAhyadRuShTise dekhA jAye to hinsA huI hai, parantu munike hinsAkA adhyavasAy nahIn honese unhen bandha nahIn hotA . jaise pairake nIche Akar mar jAnevAlA jIv munike bandhakA kAraN nahIn hai, usIprakAr anya bAhyavastuonke sambandhamen bhI samajhanA chAhie . isaprakAr bAhyavastuko bandhakA kAraN mAnanemen vyabhichAr AtA hai, isaliye bAhyavastu bandhakA kAraN nahIn hai yah siddha huA . aur bAhyavastu binA nirAshrayase adhyavasAn nahIn hote, isaliye bAhyavastukA niShedh bhI hai hI ..265..
isaprakAr bandhake kAraNarUpase nishchit kiyA gayA adhyavasAn apanI arthakriyA karanevAlA na honese mithyA hai — yah ab batalAte hain : —
karatA dukhI-sukhi jIvako, aru baddha-mukta karUn are ! yah mUDh mati tujh hai nirarthak, is hi se mithyA hi hai ..266..
gAthArtha : — he bhAI ! ‘[jIvAn ] main jIvonko [dukhitasukhitAn ] dukhI-sukhI [karomi ] karatA hUn, [bandhayAmi ] bandhAtA hUn [tathA vimochayAmi ] tathA chhuDAtA hUn, [yA eShA te mUDhamati ] aisI jo yah terI mUDh mati ( – mohit buddhi) hai [sA ] vah [nirarthikA ] nirarthak honese [khalu ] vAstavamen [mithyA ] mithyA hai .
TIkA : — main par jIvonko dukhI karatA hUn, sukhI karatA hUn ityAdi tathA bandhAtA hUn, chhuDAtA hUn ityAdi jo yah adhyavasAn hai vah sab hI, parabhAvakA paramen vyApAr na honeke kAraN apanI
Page 396 of 642
PDF/HTML Page 429 of 675
single page version
lunAmItyadhyavasAnavanmithyArUpan, kevalamAtmanonarthAyaiv .
yatkil bandhayAmi mochayAmItyadhyavasAnan tasya hi svArthakriyA yadbandhanan mochanan jIvAnAm . jIvastvasyAdhyavasAyasya sadbhAvepi sarAgavItarAgayo svapariNAmayo abhAvAnna badhyate, arthakriyA karanevAlA nahIn hai isalie, ‘main AkAsh-puShpako toDatA hUn’ aise adhyavasAnakI bhAnti mithyArUp hai, mAtra apane anarthake liye hI hai (arthAt mAtra apane liye hI hAnikA kAraN hotA hai, parakA to kuchh kar nahIn sakatA ) .
bhAvArtha : — jo apanI arthakriyA ( – prayojanabhUt kriyA) nahIn kar sakatA vah nirarthak hai, athavA jisakA viShay nahIn hai vah nirarthak hai . jIv parajIvonko dukhI-sukhI Adi karanekI buddhi karatA hai, parantu parajIv apane kiye dukhI-sukhI nahIn hote; isalie vah buddhi nirarthak hai aur nirarthak honese mithyA hai — jhUnThI hai ..266..
ab yah prashna hotA hai ki adhyavasAn apanI arthakriyA karanevAlA kaise nahIn hai ? isakA uttar kahate hain : —
gAthArtha : — he bhAI ! [yadi hi ] yadi vAstavamen [adhyavasAnanimittan ] adhyavasAnake nimittase [jIvA ] jIv [karmaNA badhyante ] ka rmase bandhate hain [cha ] aur [mokShamArge sthitA ] mokShamArgamen sthit [muchyante ] chhUTate hain, [tad ] to [tvam kin karoShi ] tU kyA karatA hai ? (terA to bAndhane-chhoDanekA abhiprAy vyartha gayA .)
TIkA : — ‘main bandhAtA hUn, chhuDAtA hUn’ aisA jo adhyavasAn usakI apanI arthakriyA jIvonko bAndhanA, chhoDanA hai . kintu jIv to, is adhyavasAyakA sadbhAv hone par bhI, apane sarAg-vItarAg pariNAmake abhAvase nahIn bandhatA, nahIn mukta hotA; tathA apane sarAg-vItarAg
Page 397 of 642
PDF/HTML Page 430 of 675
single page version
na muchyate; sarAgavItarAgayo svapariNAmayo sadbhAvAttasyAdhyavasAyasyAbhAvepi badhyate, muchyate cha . tata paratrAkinchitkaratvAnnedamadhyavasAnan svArthakriyAkAri; tatashcha mithyaiveti bhAva .
karanevAlA nahIn hai; aur isaliye mithyA hI hai . — aisA bhAv (Ashay) hai .
bhAvArtha : — jo hetu kuchh bhI nahIn karatA vah akinchitkar kahalAtA hai . yah bAndhane- chhoDanekA adhyavasAn bhI paramen kuchh nahIn karatA; kyonki yadi vah adhyavasAn na ho to bhI jIv apane sarAg-vItarAg pariNAmase bandha-mokShako prApta hotA hai, aur vah adhyavasAn ho to bhI apane sarAg-vItarAg pariNAmake abhAvase bandha-mokShako prApta nahIn hotA . isaprakAr adhyavasAn paramen akinchitkar honese sva-arthakriyA karanevAlA nahIn hai aur isaliye mithyA hai ..267..
shlokArtha : — [anen niShphalen adhyavasAyen mohita ] is niShphal (nirarthak) adhyavasAyase mohit hotA huA [AtmA ] AtmA [tat kinychan api na ev asti yat AtmAnan na karoti ] apaneko sarvarUp ka ratA hai, — aisA kuchh bhI nahIn hai jisarUp apaneko na karatA ho .
bhAvArtha : — yah AtmA mithyA abhiprAyase bhUlA huA chaturgati-sansAramen jitanI avasthAen hain, jitane padArtha hain un sarvarUp apaneko huA mAnatA hai; apane shuddha svarUpako nahIn pahichAnatA .171.
Page 398 of 642
PDF/HTML Page 431 of 675
single page version
yathAyamevan kriyAgarbhahinsAdhyavasAnen hinsakan, itarAdhyavasAnairitaran cha AtmAtmAnan kuryAt, tathA vipachyamAnanArakAdhyavasAnen nArakan, vipachyamAnatiryagadhyavasAnen tiryanch, vipachyamAn- manuShyAdhyavasAnen manuShyan, vipachyamAnadevAdhyavasAnen devan, vipachyamAnasukhAdipuNyAdhyavasAnen
gAthArtha : — [jIva ] jIv [adhyavasAnen ] adhyavasAnase [tiryangnairayikAn ] tiryanch, nArak , [devamanujAn cha ] dev aur manuShya [sarvAn ] in sarva paryAyon, [cha ] tathA [naikavidham ] anek prakArake [puNyan pApan ] puNya aur pAp — [sarvAn ] in sabarUp [karoti ] apaneko karatA hai . [tathA cha ] aur usIprakAr [jIva ] jIv [adhyavasAnen ] adhyavasAnase [dharmAdharman ] dharma- adharma, [jIvAjIvau ] jIv-ajIv [cha ] aur [alokalokan ] lok -alok — [sarvAn ] in sabarUp [AtmAnam karoti ] apaneko karatA hai .
TIkA : — jaise yah AtmA pUrvokta prakAr 1kriyA jisakA garbha hai aise hinsAke adhyavasAnase apaneko hinsak karatA hai, (ahinsAke adhyavasAnase apaneko ahinsak karatA hai ) aur anya adhyavasAnonse apaneko anya karatA hai, isIprakAr udayamen Ate hue nArakake adhyavasAnase apaneko nArakI karatA hai, udayamen Ate hue tiryanchake adhyavasAnase apaneko tiryanch karatA hai, udayamen Ate hue manuShyake adhyavasAnase apaneko manuShya karatA hai, udayamen Ate hue devake adhyavasAnase apaneko dev karatA hai, udayamen Ate hue sukh Adi puNyake adhyavasAnase apaneko 1hinsA Adike adhyavasAn rAg-dveShake udayamay hanan AdikI kriyAonse bhare hue hain, arthAt un kriyAonke sAth AtmAkI tanmayatA honekI mAnyatArUp hain .
Page 399 of 642
PDF/HTML Page 432 of 675
single page version
puNyan, vipachyamAnadukhAdipApAdhyavasAnen pApamAtmAnan kuryAt . tathaiv cha gnAyamAnadharmAdhyavasAnen dharman, gnAyamAnAdharmAdhyavasAnenAdharman, gnAyamAnajIvAntarAdhyavasAnen jIvAntaran, gnAyamAnapudgalAdhyav- sAnen pudgalan, gnAyamAnalokAkAshAdhyavasAnen lokAkAshan, gnAyamAnAlokAkAshAdhyavasAnenA- lokAkAshamAtmAnan kuryAt .
dAtmAnamAtmA vidadhAti vishvam .
nAstIh yeShAn yatayasta ev ..172..
hai, aur isIprakAr jAnanemen AtA huA jo dharma (dharmAstikAy) hai usake adhyavasAnase apaneko
dharmarUp karatA hai, jAnanemen Ate huve adharmake (-adharmAstikAyake) adhyavasAnase apaneko
adharmarUp karatA hai, jAnanemen Ate huve anya jIvake adhyavasAnase apaneko anyajIvarUp karatA
hai, jAnanemen Ate huve pudgalake adhyavasAnase apaneko pudgalarUp karatA hai, jAnanemen Ate huve
lokAkAshake adhyavasAnase apaneko lokAkAsharUp karatA hai, aur jAnanemen Ate huve
alokAkAshake adhyavasAnase apaneko alokAkAsharUp karatA hai, (isaprakAr AtmA
adhyavasAnase apaneko sarvarUp karatA hai .)
bhAvArtha : — yah adhyavasAn agnAnarUp hai, isaliye use apanA paramArthasvarUp nahIn jAnanA chAhie . us adhyavasAnase hI AtmA apaneko anek avasthArUp karatA hai arthAt unamen apanApan mAnakar pravartatA hai ..268-269..
shlokArtha : — [vishvAt vibhakta api hi ] vishvase (samasta dravyonse) bhinna hone par bhI [AtmA ] AtmA [yat-prabhAvAt AtmAnam vishvam vidadhAti ] jisake prabhAvase apaneko vishvarUp karatA hai [eSha adhyavasAya ] aisA yah adhyavasAy — [moh-ek-kanda ] ki jisakA moh hI ek mUl hai vah — [yeShAn ih nAsti ] jinake nahIn hai [te ev yataya ] ve hI munie hain .172.
yah adhyavasAy jinake nahIn hain ve muni karmase lipta nahIn hote – yah ab gAthA dvArA kahate hain : —
Page 400 of 642
PDF/HTML Page 433 of 675
single page version
etAni kil yAni trividhAnyadhyavasAnAni tAni samastAnyapi shubhAshubh- karmabandhanimittAni, svayamagnAnAdirUpatvAt . tathA hi — yadidan hinasmItyAdyadhyavasAnan tat, gnAnamayatvenAtmana sadahetukagnaptyekakriyasya rAgadveShavipAkamayInAn hananAdikriyANAn cha visheShAgnAnen viviktAtmAgnAnAdasti tAvadagnAnan, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshanan,
gAthArtha : — [etAni ] yah (pUrva kathit) [evamAdIni ] tathA aise aur bhI [adhyavasAnAni ] adhyavasAn [yeShAm ] jinake [na santi ] nahIn hain, [te munaya ] ve muni [ashubhen ] ashubh [vA shubhen ] yA shubh [karmaNA ] ka rmase [na lipyante ] lipta nahIn hote .
TIkA : — yah jo tIn prakArake adhyavasAn hain ve sabhI svayam agnAnAdirUp (arthAt agnAn, mithyAdarshan aur achAritrarUp) honese shubhAshubh karmabandhake nimitta hain . ise visheSh samajhAte hain : — ‘main (parajIvonko) mAratA hUn’ ityAdi jo yah adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle jIvako, gnAnamayapaneke sadbhAvase 1satrUp, 2ahetuk, 3gnapti hI jisakI ek kriyA hai aise AtmAkA aur rAgadveShake udayamay aisI 4hanan Adi kriyAonkA 5visheSh nahIn jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA agnAn honese, vah adhyavasAn pratham to agnAn hai, bhinna AtmAkA adarshan 1. satrUp = sattAsvarUp; astitvasvarUp . (AtmA gnAnamay hai, isaliye satrUp ahetuk gnapti hI usakI
ek kriyA hai .) 2. ahetuk = jisakA koI kAraN nahIn hai aisI; akAraN; svayamsiddha; sahaj . 3. gnapti = jAnanA; jAnanerUpakriyA . (gnaptikriyA satrUp hai, aur satrUp honese ahetuk hai .) 4. hanan = ghAt karanA; ghAt karanerUp kriyA . (ghAt karanA Adi kriyAyen rAg-dveShake udayamay hain .) 5. visheSh = antar; bhinna lakShaN .
Page 401 of 642
PDF/HTML Page 434 of 675
single page version
viviktAtmAnAcharaNAdasti chAchAritram . [yatpuna nArakohamityAdyadhyavasAnan tadapi, gnAnamay- tvenAtmana sadahetukagnAyakaikabhAvasya karmodayajanitAnAn nArakAdibhAvAnAn cha visheShAgnAnen viviktAtmAgnAnAdasti tAvadagnAnan, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshanan, viviktAtmAnA- charaNAdasti chAchAritram .] yatpunareSh dharmo gnAyat ityAdyadhyavasAnan tadapi, gnAnamayatvenAtmana sadahetukagnAnaikarUpasya gneyamayAnAn dharmAdirUpANAn cha visheShAgnAnen viviktAtmAgnAnAdasti tAvadagnAnan, viviktAtmAdarshanAdasti cha mithyAdarshanan, viviktAtmAnAcharaNAdasti chAchAritram . tato bandhanimittAnyevaitAni samastAnyadhyavasAnAni . yeShAmevaitAni na vidyante ta ev munikunjarA kechan, sadahetukagnaptyekakriyan, sadahetukagnAyakaikabhAvan, sadahetukagnAnaikarUpan cha vivikta mAtmAnan jAnanta samyakpashyantonucharantashcha, svachchhasvachchhandodyadamandAntarjyotiShotyantamagnAnAdirUpatvA- (ashraddhAn) honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra hai . [aur ‘main nArak hUn’ ityAdi jo adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle jIvako bhI, gnAnamayapaneke sadbhAvase satrUp ahetuk gnAyak hI jisakA ek bhAv hai, aise AtmAkA aur karmodayajanit nArak Adi bhAvonkA visheSh na jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA agnAn honese, vah adhyavasAn pratham jo agnAn hai, bhinna AtmAkA adarshan honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra hai .]] aur ‘yah dharmadravya gnAt hotA hai’ ityAdi jo adhyavasAn hai us adhyavasAnavAle jIvako bhI, 1gnAnamayapaneke sadbhAvase satrUp ahetuk gnAn hI jisakA ek rUp hai aise AtmAkA aur gneyamay dharmAdikarUponkA visheSh na jAnaneke kAraN bhinna AtmAkA agnAn honese, vah adhyavasAn pratham to agnAn hai, bhinna AtmAkA adarshan honese (vah adhyavasAn) mithyAdarshan hai aur bhinna AtmAkA anAcharaN honese (vah adhyavasAn) achAritra hai . isaliye yah samasta adhyavasAn bandhake hI nimitta hain .
mAtra jinake yah adhyavasAn vidyamAn nahIn hai, ve hI koI (viral) munikunjar (munivar), satrUp ahetuk gnapti hI jinakI ek kriyA hai, satrUp ahetuk gnAyak hI jisakA ek bhAv hai aur satrUp ahetuk gnAn hI jisakA ek rUp hai aise bhinna AtmAko ( – sarva anyadravyabhAvonse bhinna AtmAko) jAnate hue, samyak prakArase dekhate (shraddhA karate) hue aur anucharaN karate hue, svachchha aur svachchhandatayA udayamAn ( – svAdhInatayA prakAshamAn) aisI amand antarjyotiko agnAnAdirUpatAkA atyant abhAv honese (arthAt antarangamen prakAshit *1. AtmA gnAnamay hai, isaliye satrUp ahetuk gnAn hI usakA ek rUp hai .
Page 402 of 642
PDF/HTML Page 435 of 675
single page version
bhAvAt, shubhenAshubhen vA karmaNA na khalu lipyeran .
hotI huI gnAnajyoti kinchit mAtra bhI agnAnarUp, mithyAdarshanarUp aur achAritrarUp nahIn hotI isalie), shubh yA ashubh karmase vAstavamen lipta nahIn hote .
bhAvArtha : — yah jo adhyavasAn hain ve ‘main parakA hanan karatA hUn’ isaprakArake hain, ‘main nArak hUn’ isaprakArake hain tathA ‘main paradravyako (apanerUp) jAnatA hUn’ isaprakArake hain . ve, jab tak AtmAkA aur rAgAdikA, AtmAkA aur nArakAdi karmodayajanit bhAvonkA tathA AtmAkA aur gneyarUp anyadravyonkA bhed na jAnatA ho, tab tak rahate hain . ve bhedagnAnake abhAvake kAraN mithyAgnAnarUp hain, mithyAdarshanarUp hain aur mithyAchAritrarUp hain; yon tIn prakArake hote hain . ve adhyavasAn jinake nahIn hain ve munikunjar hain . ve AtmAko samyak jAnate hain, samyak shraddhA karate hain aur samyak AcharaN karate hain, isaliye agnAnake abhAvase samyagdarshanagnAnachAritrarUp hote hue karmonse lipta nahIn hote ..270..
‘‘yahAn bArambAr adhyavasAn shabda kahA gayA hai, vah adhyavasAn kyA hai ? usakA svarUp bhalIbhAnti samajhamen nahIn AyA’’ . aisA prashna hone par, ab adhyavasAnakA svarUp gAthA dvArA kahate hain .
gAthArtha : — [buddhi ] buddhi, [vyavasAya api cha ] vyavasAy, [adhyavasAnan ] adhyavasAn, [mati cha ] mati, [vignAnam ] vignAn, [chittan ] chitta, [bhAva ] bhAv [cha ] aur [pariNAma ] pariNAm — [sarvan ] ye sab [ekArtham ev ] ekArtha hI hain (arthAt nAm alag alag hain, kintu artha bhinna nahIn hain ) .
Page 403 of 642
PDF/HTML Page 436 of 675
single page version
svaparayoraviveke sati jIvasyAdhyavasitimAtramadhyavasAnan; tadev cha bodhanamAtratvAdbuddhi, vyavasAnamAtratvAdvayavasAya, mananamAtratvAnmati, vignaptimAtratvAdvignAnan, chetanAmAtratvAchchittan, chito bhavanamAtratvAdbhAva, chita pariNamanamAtratvAtpariNAma .
stanmanye vyavahAr ev nikhilopyanyAshrayastyAjita .
shuddhagnAnaghane mahimni na nije badhnanti santo dhRutim ..173..
TIkA : — sva-parakA avivek ho (sva-parakA bhedagnAn na ho) tab jIvakI 1adhyavasitimAtra adhyavasAn hai; aur vahI (jise adhyavasAn kahA hai vahI) bodhanamAtratvase buddhi hai, 2vyavasAnamAtratvase vyavasAy hai, 3mananamAtratvase mati hai, vignaptimAtratvase vignAn hai, chetanAmAtratvase chitta hai, chetanake bhavanamAtratvase bhAv hai, chetanake pariNamanamAtratvase pariNAm hai . (isaprakAr yah sab shabda ekArthavAchI hain .)
bhAvArtha : — yah to buddhi Adi ATh nAm kahe gaye hain, ve sabhI chetan AtmAke pariNAm hain . jab tak sva-parakA bhedagnAn na ho tab tak jIvake jo apane aur parake ekatvake nishchayarUp pariNati pAI jAtI hai use buddhi Adi ATh nAmonse kahA jAtA hai ..271..
‘adhyavasAn tyAgane yogya kahe hain isase aisA gnAt hotA hai ki vyavahArakA tyAg aur nishchayakA grahaN karAyA hai’ — is arthakA, evan AgAmI kathanakA sUchak kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — AchAryadev kahate hain ki : — [sarvatra yad adhyavasAnam ] sarva vastuommen jo adhyavasAn hote hain, [akhilan ] ve sabhI (adhyavasAn) [jinai ] jinendra bhagavAnane [evam ] pUrvAekta rItise [tyAjyan uktan ] tyAgane yogya kahe hain, [tat ] isaliye [manye ] ham yah mAnate hain ki [anya-Ashraya vyavahAra ev nikhila api tyAjita ] ‘par jisakA Ashray hai aisA vyavahAr hI sampUrNa chhuDAyA hai’ . [tat ] tab phi ra, [amI santa ] yah satpuruSh [ekam samyak 1. adhyavasiti = (ekamen dUsarekI mAnyatApUrvak) pariNati; (mithyA) nishchiti; (mithyA) nishchay honA . 2. vyavasAn = kAmamen lage rahanA; udyamI honA; nishchay honA . 3. manan = mAnanA; jAnanA .
Page 404 of 642
PDF/HTML Page 437 of 675
single page version
AtmAshrito nishchayanaya, parAshrito vyavahAranaya . tatraivan nishchayanayen parAshritan samastamadhyavasAnan bandhahetutven mumukSho pratiShedhayatA vyavahAranay ev kil pratiShiddha, tasyApi nishchayam ev niShkampam Akramya ] ek samyak nishchayako hI nishchalatayA angIkAr ka rake [shuddhagnAnaghane nije mahimni ] shuddhagnAnaghanasvarUp nij mahimAmen ( – AtmasvarUpamen) [dhRutim kin na badhnanti ] sthiratA kyon dhAraN nahIn karate ?
bhAvArtha : — jinendradevane anya padArthommen AtmabuddhirUp adhyavasAn chhuDAye hain, isase yah samajhanA chAhie ki yah samasta parAshrit vyavahAr hI chhuDAyA hai . isaliye AchAryadevane shuddhanishchayake grahaNakA aisA upadesh diyA hai ki — ‘shuddhagnAnasvarUp apane AtmAmen sthiratA rakho’ . aur, ‘‘jab ki bhagavAnane adhyavasAn chhuDAye hain tab phi ra satpuruSh nishchayako nishchalatApUrvak angIkAr karake svarUpamen sthir kyon nahIn hote ? — yah hamen Ashcharya hotA hai’’ yah kahakar AchAryadevane Ashcharya pragaT kiyA hai .173.
gAthArtha : — [evan ] isaprakAr [vyavahAranaya ] (parAshrit) vyavahAranay [nishchayanayen ] nishchayanayake dvArA [pratiShiddha jAnIhi ] niShiddha jAn; [puna nishchayanayAshritA ] nishchayanayake Ashrit [munaya ] munie [nirvANam ] nirvANako [prApnuvanti ] prApta hote hain .
TIkA : — AtmAshrit (arthAt sva-Ashrit) nishchayanay hai, parAshrit (arthAt parake Ashrit) vyavahAranay hai . vahAn, pUrvokta prakArase parAshrit samasta adhyavasAn (arthAt apane aur parake ekatvakI mAnyatApUrvak pariNaman) bandhakA kAraN honese mumukShuonko usakA ( – adhyavasAnakA) niShedh karate hue aise nishchayanayake dvArA vAstavamen vyavahAranayakA hI niShedh kiyA gayA hai, kyonki vyavahAranayake bhI parAshritatA samAn hI hai ( – jaise adhyavasAn parAshrit
Page 405 of 642
PDF/HTML Page 438 of 675
single page version
parAshritatvAvisheShAt . pratiShedhya ev chAyan, AtmAshritanishchayanayAshritAnAmev muchyamAnatvAt, parAshritavyavahAranayasyaikAntenAmuchyamAnenAbhavyenApyAshrIyamANatvAchcha .
hote hain aur parAshrit vyavahAranayakA Ashray to ekAntata mukta nahIn honevAlA abhavya bhI
karatA hai .
bhAvArtha : — AtmAke parake nimittase jo anek bhAv hote hain ve sab vyavahAranayake viShay hain, isaliye vyavahAranay parAshrit hai, aur jo ek apanA svAbhAvik bhAv hai vahI nishchayanayakA hI viShay hai isaliye nishchayanay AtmAshrit hai . adhyavasAn bhI vyavahAranayakA hI viShay hai, isaliye adhyavasAnakA tyAg vyavahAranayakA hI tyAg hai, aur jo pUrvokta gAthAommen adhyavasAnake tyAgakA upadesh hai vah vyavahAranayake hI tyAgakA upadesh hai . isaprakAr nishchayanayako pradhAn karake vyavahAranayake tyAgakA upadesh kiyA hai usakA kAraN yah hai ki — jo nishchayanayake Ashrayase pravartate hain, ve hI karmase mukta hote hain aur jo ekAntamen vyavahAranayake hI Ashrayase pravartate hain, ve karmase kabhI mukta nahIn hote ..272..
ab prashna hotA hai ki abhavya jIv bhI vyavahAranayakA Ashray kaise karatA hai ? usakA uttar gAthA dvArA kahate hain : —
gAthArtha : — [jinavarai ] jinavaronke dvArA [pragnaptam ] kathit [vratasamitiguptaya ] vrat, samiti, gupti, [shIlatapa ] shIl aur tap [kurvan api ] ka ratA huA bhI [abhavya ] abhavya
Page 406 of 642
PDF/HTML Page 439 of 675
single page version
shIlatapaparipUrNan triguptipanchasamitiparikalitamahinsAdipanchamahAvratarUpan vyavahArachAritran abhavyopi kuryAt, tathApi cha nishchAritrognAnI mithyAdraShTirev, nishchayachAritrahetubhUtagnAnashraddhAn- shUnyatvAt .
mokShan hi na tAvadabhavya shraddhatte, shuddhagnAnamayAtmagnAnashUnyatvAt . tato gnAnamapi nAsau jIv [agnAnI ] agnAnI [mithyAdRuShTi tu ] aur mithyAdRuShTi hai .
TIkA : — shIl aur tapase paripUrNa, tIn gupti aur pAnch samitiyonke prati sAvadhAnIse yukta, ahinsAdi pAnch mahAvratarUp vyavahArachAritra (kA pAlan) abhavya bhI karatA hai; tathApi vah (abhavya) nishchAritra (-chAritrarahit), agnAnI aur mithyAdRuShTi hI hai, kyonki (vah) nishchayachAritrake kAraNarUp gnAn – shraddhAnase shUnya hai .
bhAvArtha : — abhavya jIv mahAvrat-samiti-guptirUp vyavahAr chAritrakA pAlan kare tathApi nishchay samyaggnAnashraddhAnake binA vah chAritra ‘samyak chAritra’ nAmako prApta nahIn hotA; isaliye vah agnAnI, mithyAdRuShTi aur nishchAritra hI hai ..273..
ab shiShya pUchhatA hai ki — use (abhavyako) gyArah angakA gnAn to hotA hai; phi ra bhI usako agnAnI kyon kahA hai ? isakA uttar kahate hain : —
gAthArtha : — [mokSham ashraddadhAna ] mokShakI shraddhA na karatA huA [ya abhavyasattva ] jo abhavya jIv hai vah [tu adhIyIt ] shAstra to paDhatA hai, [tu ] parantu [gnAnan ashraddadhAnasya ] gnAnakI shraddhA na karanevAle usakoe [pATha ] shAstrapaThan [guNam na karoti ] guN nahIn karatA .
Page 407 of 642
PDF/HTML Page 440 of 675
single page version
shraddhatte . gnAnamashraddadhAnashchAchArAdyekAdashAngann shrutamadhIyAnopi shrutAdhyayanaguNAbhAvAnna gnAnI syAt . sa kil guNa shrutAdhyayanasya yadvivikta vastubhUtagnAnamayAtmagnAnan; tachcha vivikta vastubhUtan gnAnam- shraddadhAnasyAbhavyasya shrutAdhyayanen na vidhAtun shakyet . tatastasya tadguNAbhAva . tatashcha gnAnashraddhAnAbhAvAt sognAnIti pratiniyata .
huA bhI, shAstrapaThanakA jo guN usake abhAvake kAraN gnAnI nahIn hai . jo bhinnavastubhUt gnAnamay
gnAnakI shraddhA na karanevAle abhavyake shAstrapaThanake dvArA nahIn kiyA jA sakatA (arthAt shAstrapaThan
usako shuddhAtmagnAn nahIn kar sakatA); isaliye usake shAstrapaThanake guNakA abhAv hai; aur
isaliye gnAn-shraddhAnake abhAvake kAraN vah agnAnI siddha huA .
bhAvArtha : — abhavya jIv gyArah angonko paDhe tathApi use shuddha AtmAkA gnAn-shraddhAn nahIn hotA; isaliye use shAstrapaThanane guN nahIn kiyA; aur isaliye vah agnAnI hI hai ..274..
shiShya puna pUchhatA hai ki — abhavyako dharmakA shraddhAn to hotA hai; phi ra bhI yah kyon kahA hai ki ‘usake shraddhAn nahIn hai’ ? isakA uttar kahate hain : —
gAthArtha : — [sa ] vah (abhavya jIv) [ bhoganimittan dharman ] bhogake nimittarUp dharmakI hI [shraddadhAti cha ] shraddhA karatA hai, [pratyeti cha ] usIkI pratIti karatA hai, [rochayati cha ] usIkI ruchi karatA hai [tathA puna spRushati cha ] aur usIkA sparsha karatA hai, [na tu karmakShayanimittam ]