Page 408 of 642
PDF/HTML Page 441 of 675
single page version
abhavyo hi nityakarmaphalachetanArUpan vastu shraddhatte, nityagnAnachetanAmAtran na tu shraddhatte, nityamev bhedavignAnAnarhatvAt . tata sa karmamokShanimittan gnAnamAtran bhUtArthan dharman na shraddhatte, bhog- nimittan shubhakarmamAtramabhUtArthamev shraddhatte . tat evAsau abhUtArthadharmashraddhAnapratyayanarochanasparshanai- ruparitanagraiveyakabhogamAtramAskandet, na puna kadAchanApi vimuchyet . tatosya bhUtArthadharma- shraddhAnAbhAvAt shraddhAnamapi nAsti . evan sati tu nishchayanayasya vyavahAranayapratiShedho yujyat ev . parantu ka rmakShayake nimittarUp dharmakI nahIn . (arthAt ka rmakShayake nimittarUp dharmakI na to shraddhA karatA hai, na usakI pratIti karatA hai, na usakI ruchi karatA hai aur na usakA sparsha karatA hai .)
TIkA : — abhavya jIv nityakarmaphalachetanArUp vastukI shraddhA karatA hai, kintu nityagnAnachetanAmAtra vastukI shraddhA nahIn karatA, kyonki vah sadA hI (sva-parake) bhedavignAnake ayogya hai . isilaye vah karmonse chhUTaneke nimittarUp, gnAnamAtra, bhUtArtha (satyArtha) dharmakI shraddhA nahIn karatA, (kintu) bhogake nimittarUp, shubhakarmamAtra, abhUtArtha dharmakI hI shraddhA karatA hai; isIliye vah abhUtArtha dharmakI shraddhA, pratIti, ruchi aur sparshanase U parake graiveyak takake bhogamAtrako prApta hotA hai, kintu kabhI bhI karmase mukta nahIn hotA . isaliye use bhUtArtha dharmake shraddhAnakA abhAv honese (yathArtha) shraddhAn bhI nahIn hai .
bhAvArtha : — abhavya jIvake bhedagnAn honekI yogyatA na honese vah karmaphalachetanAko jAnatA hai, kintu gnAnachetanAko nahIn jAnatA; isaliye use shuddha Atmik dharmakI shraddhA nahIn hai . vah shubh karmako hI dharma samajhakar usakI shraddhA karatA hai, isaliye usake phalasvarUp graiveyak takake bhogako prApta hotA hai, kintu karmakA kShay nahIn hotA . isaprakAr satyArtha dharmakA shraddhAn na honese usake shraddhAn hI nahIn kahA jA sakatA .
isaprakAr vyavahAranayake Ashrit abhavya jIvako gnAn-shraddhAn na honese nishchayanay dvArA kiyA jAnevAlA vyavahArakA niShedh yogya hI hai .
yahAn itanA visheSh jAnanA chAhie ki — yah hetuvAdarUp anubhavapradhAn grantha hai, isaliye isamen anubhavakI apekShAse bhavya-abhavyakA nirNay hai . ab yadi ise ahetuvAd Agamake sAth milAyen to — abhavyako vyavahAranayake pakShakA sUkShma, kevalIgamya Ashay rah jAtA hai jo ki chhadmasthako anubhavagochar nahIn bhI hotA, mAtra sarvagnadev jAnate hain; isaprakAr keval vyavahArakA pakSha rahanese usake sarvathA ekAntarUp mithyAtva rahatA hai . is vyavahAranayake pakShakA Ashay abhavyake sarvathA kabhI bhI miTatA hI nahIn hai ..275..
Page 409 of 642
PDF/HTML Page 442 of 675
single page version
ab yah prashna hotA hai ki ‘‘nishchayanayake dvArA niShedhya vyavahAranay, aur vyavahAranayakA niShedhak nishchayanay ve donon nay kaise hain ?’’ ata vyavahAr aur nishchayakA svarUp kahate hain —
gAthArtha : — [AchArAdi ] AchArAngAdi shAstra [gnAnan ] gnAn hai, [jIvAdi ] jIvAdi tattva [darshanan vigneyam cha ] darshan jAnanA chAhie [cha ] tathA [ShaDjIvanikAyan ] chha jIv-nikAy [charitran ] chAritra hai — [tathA tu ] aisA to [vyavahAra bhaNati ] vyavahAranay kahatA hai .
[khalu ] nishchayase [mam AtmA ] merA AtmA hI [gnAnam ] gnAn hai, [me AtmA ] merA AtmA hI [darshanan charitran cha ] darshan aur chAritra hai, [AtmA ] merA AtmA hI [pratyAkhyAnam ] pratyAkhyAn hai, [me AtmA ] merA AtmA hI [samvara yoga ] samvar aur yog ( – samAdhi, dhyAn) hai .
Page 410 of 642
PDF/HTML Page 443 of 675
single page version
tvAddarshanan, ShaDjIvanikAyashchAritrasyAshrayatvAchchAritramiti vyavahAra . shuddha AtmA gnAnAshrayatvAjjhAnan, shuddha AtmA darshanAshrayatvAddarshanan, shuddha AtmA chAritrAshrayatvAchchAritramiti nishchaya . tatrAchArAdInAn gnAnAdyAshrayatvasyAnaikAntikatvAdvayavahAranaya pratiShedhya . nishchayanayastu shuddhasyAtmano gnAnAdyA- shrayatvasyaikAntikatvAttatpratiShedhaka . tathA hi — nAchArAdishabdashrutamekAnten gnAnasyAshraya, tatsadbhAvepyabhavyAnAn shuddhAtmAbhAven gnAnasyAbhAvAt; na cha jIvAdaya padArthA darshanasyAshraya, tatsadbhAvepyabhavyAnAn shuddhAtmAbhAven darshanasyAbhAvAt; na cha ShaDjIvanikAya chAritrasyAshraya, tatsadbhAvepyabhavyAnAn shuddhAtmAbhAven chAritrasyAbhAvAt . shuddha Atmaiv gnAnasyAshraya, AchArAdishabdashrutasadbhAvesadbhAve vA tatsadbhAvenaiv gnAnasya sadbhAvAt; shuddha Atmaiv darshanasyAshraya, jIvAdipadArthasadbhAvesadbhAve vA tatsadbhAvenaiv darshanasya sadbhAvAt; shuddha Atmaiv chAritrasyAshraya, jIvAdi nav padArtha darshan hain, kyonki ve (nav padArtha) darshanake Ashray aur chhah jIv-nikAy chAritra hai, kyonki vah (chhah jIvanikAy) chAritrakA Ashray hai; isaprakAr vyavahAr hai . shuddha AtmA gnAn hai, kyonki vah (shuddha AtmA) gnAnakA Ashray hai, shuddha AtmA darshan hai; kyonki vah darshanakA Ashray hai aur shuddha AtmA chAritra hai, kyonki vah chAritrakA Ashray hai; isaprakAr nishchay hai . inamen, vyavahAranay pratiShedhya arthAt niShedhya hai, kyonki AchArAngAdiko gnAnAdikA Ashrayatva anaikAntik hai — vyabhichArayukta hai; (shabdashrutAdiko gnAnAdikA AshrayasvarUp mAnanemen vyabhichAr AtA hai, kyonki shabdashrutAdik hone par bhI gnAnAdi nahIn bhI hote, isaliye vyavahAranay pratiShedhya hai;) aur nishchayanay vyavahAranayakA pratiShedhak hai, kyonki shuddha AtmAke gnAnAdikA Ashrayatva aikAntik hai . (shuddha AtmAko gnAnAdikA Ashray mAnanemen vyabhichAr nahIn hai, kyonki jahAn shuddha AtmA hotA hai vahAn gnAn-darshan-chAritra hote hI hain .) yahI bAt hetupUrvak samajhAI jAtI hai : —
AchArAngAdi shabdashrut ekAntase gnAnakA Ashray nahIn hai, kyonki usake (arthAt shabdashrutake) sadbhAvamen bhI abhavyonko shuddha AtmAke abhAvake kAraN gnAnakA abhAv hai; jIvAdi navapadArtha darshanake Ashray nahIn hain, kyonki unake sadbhAvamen bhI abhavyonko shuddha AtmAke abhAvake kAraN darshanakA abhAv hai; chhah jIv-nikAy chAritrake Ashray nahIn hain, kyonki unake sadbhAvamen bhI abhavyonko shuddha AtmAke abhAvake kAraN chAritrakA abhAv hai . shuddha AtmA hI gnAnakA Ashray hai, kyonki AchArAngAdi shabdashrutake sadbhAvamen yA asadbhAvamen usake ( – shuddha AtmAke) sadbhAvase hI gnAnakA sadbhAv hai; shuddha AtmA hI darshanakA Ashray hai, kyonki jIvAdi navapadArthonke sadbhAvamen yA asadbhAvamen usake (-shuddha AtmAke) sadbhAvase hI darshanakA
Page 411 of 642
PDF/HTML Page 444 of 675
single page version
ShaDjIvanikAyasadbhAvesadbhAve vA tatsadbhAvenaiv chAritrasya sadbhAvAt .
ste shuddhachinmAtramahotiriktA .
miti praNunnA punarevamAhu ..174..
asadbhAvamen usake ( – shuddha AtmAke) sadbhAvase hI chAritrakA sadbhAv hai .
bhAvArtha : — AchArAngAdi shabdashrutakA gnAn, jIvAdi nav padArthonkA shraddhAn tathA chhahakAyake jIvonkI rakShA — in sabake hote hue bhI abhavyake gnAn, darshan, chAritra nahIn hote, isaliye vyavahAranay to niShedhya hai; aur jahAn shuddhAtmA hotA hai vahAn gnAn, darshan, chAritra hote hI hain, isaliye nishchayanay vyavahArakA niShedhak hai . ata shuddhanay upAdey kahA gayA hai ..276-277..
shlokArtha : — ‘‘[rAgAdaya bandhanidAnam uktA ] rAgAdiko bandhakA kAraN ka hA aur [te shuddha-chinmAtra-maha-atiriktA ] unhen shuddhachaitanyamAtra jyotise ( – arthAt AtmAse) bhinna ka hA; [tad-nimittam ] tab phi ra us rAgAdikA nimitta [kimu AtmA vA para ] AtmA hai yA koI anya ?’’ [iti praNunnA puna evam Ahu ] isaprakAr (shiShyake) prashnase prerit hote hue AchAryabhagavAn puna isaprakAr (nimnaprakArase) ka hate hain .174.
Page 412 of 642
PDF/HTML Page 445 of 675
single page version
evan NANI suddho Na sayan pariNamadi rAgamAdIhin . rAijjadi aNNehin du so rAgAdIhin dosehin ..279..
yathA khalu kevala spha Tikopala, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya shuddhasvabhAvatven rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhi svayam na pariNamate, paradravyeNaiv svayam rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUten, shuddhasvabhAvAtprachyavamAn ev, rAgAdibhi pariNamyate; tathA kevala kilAtmA, pariNAmasvabhAvatve satyapi, svasya shuddhasvabhAvatven rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhi
gAthArtha : — [yathA ] jaise [spha TikamaNi ] spha Tik maNi [shuddha ] shuddha honese [rAgAdyai ] rAgAdirUpase (lalAI-AdirUpase) [svayam ] apane Ap [na pariNamate ] pariNamatA nahIn hai, [tu ] parantu [anyai raktAdibhi dravyai ] anya raktAdi dravyonse [sa ] vah [rajyate ] rakta ( – lAl) Adi kiyA jAtA hai, [evan ] isIprakAr [gnAnI ] gnAnI arthAt AtmA [shuddha ] shuddha honese [rAgAdyai ] rAgAdirUp [svayam ] apane Ap [na pariNamate ] pariNamatA nahIn hai, [tu ] parantu [anyai rAgAdibhi doShai ] anya rAgAdi doShonse [sa ] vah [rajyate ] rAgI Adi kiyA jAtA hai .
TIkA : — jaise vAstavamen keval ( – akelA) spha TikamaNi, svayam pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI, apaneko shuddhasvabhAvatvake kAraN rAgAdikA nimittatva na honese (svayam apaneko lalAI-AdirUp pariNamanakA nimitta na honese) apane Ap rAgAdirUp nahIn pariNamatA, kintu jo apane Ap rAgAdibhAvako prApta honese spha TikamaNiko rAgAdikA nimitta hotA hai aise paradravyake dvArA hI, shuddhasvabhAvase chyut hotA huA hI, rAgAdirUp pariNamit kiyA jAtA hai; isIprakAr vAstavamen keval ( – akelA) AtmA, svayam pariNaman-svabhAvavAlA hone par bhI, apaneko
Page 413 of 642
PDF/HTML Page 446 of 675
single page version
svayam na pariNamate, paradravyeNaiv svayam rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUten, shuddhasvabhAvAtprachyavamAn ev, rAgAdibhi pariNamyate . iti tAvadvastusvabhAva .
mAtmAtmano yAti yathArkakAnta .
vastusvabhAvoyamudeti tAvat ..175..
nimitta na honese) apane Ap hI rAgAdirUp nahIn pariNamatA, parantu jo apane Ap rAgAdibhAvako
prApta honese AtmAko rAgAdikA nimitta hotA hai aise paradravyake dvArA hI, shuddhasvabhAvase chyut hotA
huA hI, rAgAdirUp pariNamit kiyA jAtA hai . — aisA vastusvabhAv hai .
bhAvArtha : — spha TikamaNi svayam to mAtra ekAkAr shuddha hI hai; vah pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI akelA apane Ap lalAI-AdirUp nahIn pariNamatA, kintu lAl Adi paradravyake nimittase (svayam lalAI-AdirUp pariNamate aise paradravyake nimittase) lalAI-AdirUp pariNamatA hai . isIprakAr AtmA svayam to shuddha hI hai; vah pariNamanasvabhAvavAlA hone par bhI akelA apane Ap rAgAdirUp nahIn pariNamatA, parantu rAgAdirUp paradravyake nimittase ( – arthAt svayam rAgAdirUp pariNaman karanevAle paradravyake nimittase) rAgAdirUp pariNamatA hai . aisA vastukA hI svabhAv hai, usamen anya kisI tarkako avakAsh nahIn hai ..278-279..
shlokArtha : — [yathA arkakAnta ] sUryakAntamaNikI bhAnti (-jaise sUryakAntamaNi svata hI agnirUp pariNamit nahIn hotA, usake agnirUp pariNamanamen sUryabimba nimitta hai, usIprakAr) [AtmA Atmana rAgAdinimittabhAvam jAtu na yAti ] AtmA apaneko rAgAdikA nimitta ka bhI bhI nahIn hotA, [tasmin nimittan parasanga ev ] usamen nimitta parasang hI ( – paradravyakA sang hI) hai — [ayam vastusvabhAva udeti tAvat ] aisA vastusvabhAv prakAshamAn hai . (sadaiv vastukA aisA hI svabhAv hai, ise kisIne banAyA nahIn hai .) .175.
‘aise vastusvabhAvako jAnatA huA gnAnI rAgAdiko nijarUp nahIn karatA’ is arthakA, tathA AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hain : —
Page 414 of 642
PDF/HTML Page 447 of 675
single page version
yathoktan vastusvabhAvan jAnan gnAnI shuddhasvabhAvAdev na prachyavate, tato rAgadveShamohAdi- bhAvai svayam na pariNamate, na pareNApi pariNamyate, tataShTankotkIrNaikagnAyakabhAvo gnAnI rAgadveShamohAdibhAvAnAmakartaiveti pratiniyama .
shlokArtha : — [iti svan vastusvabhAvan gnAnI jAnAti ] gnAnI aise apane vastusvabhAvako jAnatA hai, [ten sa rAgAdIn Atmana na kuryAt ] isaliye vah rAgAdiko nijarUp nahIn karatA, [ata kAraka na bhavati ] ata vah (rAgAdikA) ka rtA nahIn hai .176.
gAthArtha : — [gnAnI ] gnAnI [rAgadveShamohan ] rAg-dveSh-mohako [vA kaShAyabhAvan ] athavA ka ShAyabhAvako [svayam ] apane Ap [Atmana ] apanemen [na cha karoti ] nahIn karatA, [ten ] isaliye [sa ] vah, [teShAn bhAvAnAm ] un bhAvonkA [kAraka na ] kArak arthAt ka rtA nahIn hai .
TIkA : — yathokta (arthAt jaisA kahA vaise) vastusvabhAvako jAnatA huA gnAnI (apane) shuddhasvabhAvase hI chyut nahIn hotA, isaliye vah rAg-dveSh-moh Adi bhAvonrUp svata pariNamit nahIn hotA aur dUsareke dvArA bhI pariNamit nahIn kiyA jAtA, isaliye TankotkIrNa ek gnAyakabhAvasvarUp gnAnI rAg-dveSh-moh Adi bhAvonkA akartA hI hai — aisA niyam hai .
bhAvArtha : — AtmA jab gnAnI huA tab usane vastukA aisA svabhAv jAnA ki ‘AtmA svayam to shuddha hI hai — dravyadRuShTise apariNamanasvarUp hai, paryAyadRuShTise paradravyake nimittase rAgAdirUp pariNamit hotA hai’; isaliye ab gnAnI svayam un bhAvonkA kartA nahIn
Page 415 of 642
PDF/HTML Page 448 of 675
single page version
yathoktan vastusvabhAvamajAnanstvagnAnI shuddhasvabhAvAdAsansAran prachyut ev, tata karma- vipAkaprabhavai rAgadveShamohAdibhAvai pariNamamAnognAnI rAgadveShamohAdibhAvAnAn kartA bhavan badhyat eveti pratiniyama . hotA, jo uday Ate hain unakA gnAtA hI hotA hai ..280..
‘agnAnI aise vastusvabhAvako nahIn jAnatA, isaliye vah rAgAdi bhAvonkA kartA hotA hai’ is arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hain : —
shlokArtha : — [iti svan vastusvabhAvan agnAnI na vetti ] agnAnI apane aise vastusvabhAvako nahIn jAnatA, [ten sa rAgAdIn Atmana kuryAt ] isaliye vah rAgAdiko ( – rAgAdibhAvonko) apanA karatA hai, [ata kAraka bhavati ] ata vah unakA ka rtA hotA hai .177.
gAthArtha : — [rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu cha ev ] rAg, dveSh aur ka ShAyak rmon hone par (arthAt unake uday hone par) [ye bhAvA ] jo bhAv hote hain, [tai tu ] un rUp [pariNamamAna ] pariNamit hotA huA agnAnI [rAgAdIn ] rAgAdiko [puna api ] puna puna [badhnAti ] bAndhatA hai .
TIkA : — yathokta vastusvabhAvako na jAnatA huA agnAnI anAdi sansArase lekar (apane) shuddhasvabhAvase chyut hI hai, isaliye karmodayase utpanna rAgadveShamohAdi bhAvonrUp pariNamatA huA agnAnI rAgadveShamohAdi bhAvonkA kartA hotA huA (karmonse) baddha hotA hI hai — aisA niyam hai .
Page 416 of 642
PDF/HTML Page 449 of 675
single page version
ya ime kilAgnAnina pudgalakarmanimittA rAgadveShamohAdipariNAmAsta ev bhUyo rAgadveShamohAdipariNAmanimittasya pudgalakarmaNo bandhaheturiti .
bhAvArtha : — agnAnI vastusvabhAvako to yathArtha nahIn jAnatA aur karmodayase do bhAv hote hain unhen apanA samajhakar pariNamatA hai, isaliye vah unakA kartA hotA huA puna puna AgAmI karmonko bAndhatA hai — aisA niyam hai ..281..
‘‘ata yah siddha huA (arthAt pUrvokta kAraNase nimnaprakAr nishchit huA)’’ aisA ab kahate hain : —
gAthArtha : — [rAge cha dveShe cha kaShAyakarmasu cha ev ] rAg, dveSh aur ka ShAyak rmonke hone par (arthAt unake uday hone par) [ye bhAvA ] jo bhAv hote hain, [tai tu ] un-rUp [pariNamamAna ] pariNamatA huA [chetayitA ] AtmA [rAgAdIn ] rAgAdiko [badhnAti ] bAndhatA hai .
TIkA : — nishchayase agnAnIko, pudgalakarma jinakA nimitta hai aise jo yah rAgadveShamohAdi pariNAm hain, ve hI puna rAgadveShamohAdi pariNAmakA nimitta jo pudgalakarma usake bandhake kAraN hai .
bhAvArtha : — agnAnIke karmake nimittase rAgadveShamohAdi pariNAm hote hain ve hI puna AgAmI karmabandhake kAraN hote hain ..282..
ab prashna hotA hai ki AtmA rAgAdikA akArak hI kaise hai ? isakA samAdhAn (AgamakA pramAN dekar ) karate hain : —
Page 417 of 642
PDF/HTML Page 450 of 675
single page version
appaDikamaNan duvihan apachchakhANan tahev viNNeyan . edeNuvadeseN ya akArago vaNNido chedA ..283.. appaDikamaNan duvihan davve bhAve apachchakhANan pi . edeNuvadeseN ya akArago vaNNido chedA ..284.. jAvan appaDikamaNan apachchakhANan cha davvabhAvANan . kuvvadi AdA tAvan kattA so hodi NAdavvo ..285..
gAthArtha : — [apratikramaNan ] apratikra maN [dvividham ] do prakArakA hai, [tathA ev ] usI tarah [apratyAkhyAnan ] apratyAkhyAn do prakArakA [vigneyam ] jAnanA chAhie; — [eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitA ] AtmA [akAraka varNita ] akArak kahA gayA hai .
[apratikramaNan ] apratikra maN [dvividhan ] do prakArakA hai — [dravye bhAve ] dravya sambandhI aur bhAv sambandhI; [apratyAkhyAnam api ] isIprakAr apratyAkhyAn bhI do prakArakA hai — dravya sambandhI aur bhAv sambandhI; — [eten upadeshen cha ] is upadeshase [chetayitA ] AtmA [akAraka varNita ] akArak kahA gayA hai .
Page 418 of 642
PDF/HTML Page 451 of 675
single page version
AtmAtmanA rAgAdInAmakArak ev, apratikramaNApratyAkhyAnayordvaividhyopadeshAnyathAnupapatte . ya khalu apratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAvabheden dvividhopadesha sa, dravyabhAvayornimitta- naimittikabhAvan prathayan, akartRutvamAtmano gnApayati . tat etat sthitan — paradravyan nimittan, naimittikA Atmano rAgAdibhAvA . yadyevan neShyet tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayo kartRutvanimittatvopadeshonarthak ev syAt, tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau nityakartRutvAnuShangAnmokShAbhAva prasajechcha . tata paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu . tathA sati tu rAgAdInAmakArak evAtmA . tathApi yAvannimittabhUtan dravyan na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha tAvannaimittikabhUtan bhAvan na pratikrAmati na pratyAchaShTe cha, yAvattu bhAvan na pratikrAmati na pratyAchaShTe
[yAvat ] jab tak [AtmA ] AtmA [dravyabhAvayo ] dravyakA aur bhAvakA [apratikramaNam cha apratyAkhyAnan ] apratikra maN tathA apratyAkhyAn [karoti ] ka ratA hai [tAvat ] tab tak [sa ] vah [kartA bhavati ] ka rtA hotA hai, [gnAtavya ] aisA jAnanA chAhie .
TIkA : — AtmA svata rAgAdikA akArak hI hai; kyonki yadi aisA na ho to (arthAt yadi AtmA svata hI rAgAdibhAvonkA kArak ho to) apratikramaN aur apratyAkhyAnakI dvividhatAkA upadesh nahIn ho sakatA . apratikramaN aur apratyAkhyAnakA jo vAstavamen dravya aur bhAvake bhedase dvividh (do prakArakA) upadesh hai vah, dravya aur bhAvake nimitta-naimittikatvako pragaT karatA huA, AtmAke akartRutvako hI batalAtA hai . isaliye yah nishchit huA ki paradravya nimitta hai aur AtmAke rAgAdibhAv naimittik hain . yadi aisA na mAnA jAye to dravya-apratikramaN aur dravya-apratyAkhyAn kartRutvake nimittarUp upadesh nirarthak hI hogA, aur vah nirarthak hone par ek hI AtmAko rAgAdibhAvonkA nimittatva A jAyegA, jisase nitya-kartRutvakA prasang A jAyegA, jisase mokShakA abhAv siddha hogA . isaliye paradravya hI AtmAke rAgAdibhAvonkA nimitta ho . aur aisA hone par, yah siddha huA ki AtmA rAgAdikA akArak hI hai . (isaprakAr yadyapi AtmA rAgAdikA akArak hI hai) tathApi jab tak vah nimittabhUt dravyakA ( – paradravyakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahIn karatA tab tak naimittikabhUt bhAvakA ( – rAgAdibhAvakA) pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahIn karatA, aur jab tak bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn nahIn karatA tab tak vah unakA kartA hI hai; jab vah nimittabhUt dravyakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai tabhI naimittikabhUt bhAvakA
Page 419 of 642
PDF/HTML Page 452 of 675
single page version
cha tAvatkartaiv syAt . yadaiv nimittabhUtan dravyan pratikrAmati pratyAchaShTe cha tadaiv naimittikabhUtan bhAvan pratikrAmati pratyAchaShTe cha, yadA tu bhAvan pratikrAmati pratyAchaShTe cha tadA sAkShAdakartaiv syAt .
pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai, aur jab bhAvakA pratikramaN tathA pratyAkhyAn karatA hai tab vah sAkShAt akartA hI hai .
bhAvArtha : — atIt kAlamen jin paradravyonkA grahaN kiyA thA unhen vartamAnamen achchhA samajhanA, unake sanskAr rahanA, unake prati mamatva rahanA, vah dravya-apratikramaN hai aur un paradravyonke nimittase jo rAgAdibhAv hue the unhen vartamAnamen achchhA jAnanA, unake sanskAr rahanA, unake prati mamatva rahanA, bhAv-apratikramaN hai . isI prakAr AgAmI kAl sambandhI paradravyonkI ichchhA rakhanA, mamatva rakhanA, dravya apratyAkhyAn hai aur un paradravyonke nimittase AgAmI kAlamen honevAle rAgAdibhAvonkI ichchhA rakhanA, mamatva rakhanA, bhAv apratyAkhyAn hai . isaprakAr dravya- apratikramaN aur bhAv-apratikramaN tathA dravya-apratyAkhyAn aur bhAv-apratyAkhyAn — aisA jo apratikramaN aur apratyAkhyAnakA do prakArase upadesh hai, vah dravyabhAvake nimitta-naimittikabhAvako batalAtA hai . isase yah siddha huA ki — paradravya to nimitta hai aur rAgAdibhAv naimittik hain . isaprakAr AtmA rAgAdibhAvonko svayamev na karanese rAgAdibhAvonkA akartA hI hai aisA siddha huA . isaprakAr yadyapi yah AtmA rAgAdibhAvonkA akartA hI hai tathApi jab tak usake nimittabhUt paradravyake apratikramaN-apratyAkhyAn hain tab tak usake rAgAdibhAvonke apratikramaN-apratyAkhyAn hain, aur jab tak rAgAdibhAvonke apratikramaN-apratyAkhyAn hain tab tak vah rAgAdibhAvonkA kartA hI hai; jab vah nimittabhUt paradravyake pratikramaN-pratyAkhyAn karatA hai tab usake naimittik rAgAdibhAvonke bhI pratikramaN-pratyAkhyAn ho jAte hain, aur jab rAgAdibhAvonke pratikramaN- pratyAkhyAn ho jAte hain tab vah sAkShAt akartA hI hai ..283 se 285..
Page 420 of 642
PDF/HTML Page 453 of 675
single page version
yathAdhakarmaniShpannamuddeshaniShpannan cha pudgaladravyan nimittabhUtamapratyAchakShANo naimittikabhUtan bandhasAdhakan bhAvan na pratyAchaShTe, tathA samastamapi paradravyamapratyAchakShANastannimittakan bhAvan na pratyAchaShTe . yathA chAdhakarmAdIn pudgaladravyadoShAnna nAm karotyAtmA paradravyapariNAmatve sati AtmakAryatvAbhAvAt, tatodhakarmoddeshikan cha pudgaladravyan na mam kAryan nityamachetanatve sati
gAthArtha : — [adhakarmAdyA ye ime ] adhak rma Adi jo yah [pudgaladravyasya doShA ] pudgaladravyake doSh hain (unako gnAnI arthAt AtmA ka ratA nahIn hai;) [tAn ] unako [gnAnI ] gnAnI arthAt AtmA [kathan karoti ] kaise ka re [ye tu ] ki jo [nityam ] sadA [paradravyaguNA ] paradravyake guN hai ?
isaliye [adhakarma uddeshikan cha ] adhak rma aur uddeshik [idan ] aisA [pudgalamayam dravyan ] pudgalamay dravya hai (vah merA kiyA nahIn hotA;) [tat ] vah [mam kRu tan ] merA kiyA [kathan bhavati ] kaise ho [yat ] ki jo [nityam ] sadA [achetanam ukta m ] achetan ka hA gayA hai ?
TIkA : — jaise adhakarmase niShpanna aur uddeshase niShpanna hue nimittabhUt (AhArAdi) pudgaladravyakA pratyAkhyAn na karatA huA AtmA ( – muni) naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvakA pratyAkhyAn (tyAg) nahIn karatA, isIprakAr samasta paradravyakA pratyAkhyAn na karatA huA AtmA usake nimittase honevAle bhAvako nahIn tyAgatA . aur ‘‘adhakarma Adi pudgaladravyake doShonko AtmA vAstavamen nahIn karatA, kyonki ve paradravyake pariNAm hain, isaliye unhen AtmAke kAryatvakA abhAv hai; ata adhakarma aur uddeshik pudgaladravya merA kArya nahIn hai, kyonki vah nitya achetan
Page 421 of 642
PDF/HTML Page 454 of 675
single page version
matkAryatvAbhAvAt, — iti tattvagnAnapUrvakan pudgaladravyan nimittabhUtan pratyAchakShANo naimittikabhUtan bandhasAdhakan bhAvan pratyAchaShTe, tathA samastamapi paradravyan pratyAchakShANastannimittan bhAvan pratyAchaShTe . evan dravyabhAvayorasti nimittanaimittikabhAva .
tanmUlAn bahubhAvasantatimimAmuddhartukAma samam .
yenonmUlitabandha eSh bhagavAnAtmAtmani sphU rjati ..178..
hai, isalie usako mere kAryatvakA abhAv hai;’’ — isaprakAr tattvagnAnapUrvak nimittabhUt pudgaladravyakA pratyAkhyAn karatA huA AtmA ( – muni) jaise naimittikabhUt bandhasAdhak bhAvakA pratyAkhyAn karatA hai, usIprakAr samasta paradravyakA pratyAkhyAn karatA huA ( – tyAg karatA huA) AtmA usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn karatA hai . isaprakAr dravya aur bhAvako nimitta-naimittikatA hai .
bhAvArtha : — yahAn adhakarma aur uddeshik AhArake dRuShTAntase dravya aur bhAvakI nimitta- naimittikatA dRuDh kI hai .
jis pApakarmase AhAr niShpanna ho us pApakarmako adhakarma kahate hain, tathA us AhArako bhI adhakarma kahate hain . jo AhAr, grahaN karanevAleke nimittase hI banAyA gayA ho use uddeshik kahate hain . aise (adhakarma aur uddeshik) AhArakA jisane pratyAkhyAn nahIn kiyA usane usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn nahIn kiyA aur jisane tattvagnAnapUrvak us AhArakA pratyAkhyAn kiyA hai usane usake nimittase honevAle bhAvakA pratyAkhyAn kiyA hai . isaprakAr samasta dravyako aur bhAvako nimitta-naimittikabhAv jAnanA chAhiye . jo paradravyako grahaN karatA hai use rAgAdibhAv bhI hote hain, vah unakA kartA bhI hotA hai aur isaliye karmakA bandha bhI karatA hai; jab AtmA gnAnI hotA hai tab use kuchh grahaN karanekA rAg nahIn hotA, isaliye rAgAdirUp pariNaman bhI nahIn hotA aur isaliye AgAmI bandha bhI nahIn hotA . (isaprakAr gnAnI paradravyakA kartA nahIn hai .)..286-287..
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr (paradravya aur apane bhAvakI nimitta-naimittik tAko) [Alochya ] vichAr karake, [tad-mUlAn imAm bahubhAvasantatim samam uddhartukAma ]
Page 422 of 642
PDF/HTML Page 455 of 675
single page version
kAryan bandhan vividhamadhunA sadya ev praNudya .
tadvadyadvatprasaramapara kopi nAsyAvRuNoti ..179..
paradravyamUlak bahubhAvonkI santatiko ek hI sAth ukhAD phen kanekA ichchhuk puruSh, [tat kil samagran paradravyan balAt vivechya ] us samasta paradravyako balapUrvak ( – udyamapUrvak, parAkramapUrvak) bhinna ka rake ( – tyAg karake), [nirbharavahat-pUrNa-ek-samvid-yutan AtmAnan ] atishayatAse bahate hue ( – dhArAvAhI) pUrNa ek samvedanase yukta apane AtmAko [samupaiti ] prApta karatA hai, [yen ] ki jisase [unmUlitabandha eSha bhagavAn AtmA ] jisane ka rmabandhanako mUlase ukhAD phen kA hai, aisA yah bhagavAn AtmA [Atmani ] apanemen hI ( – AtmAmen hI) [sphU rjati ] sphu rAyamAn hotA hai .
bhAvArtha : — jab paradravyakI aur apane bhAvakI nimitta-naimittikatA jAnakar samasta paradravyako bhinna karanemen-tyAganemen Ate hain, tab samasta rAgAdibhAvonkI santati kaT jAtI hai aur tab AtmA apanA hI anubhav karatA huA karmabandhanako kATakar apanemen hI prakAshit hotA hai . isaliye jo apanA hit chAhate hain ve aisA hI karen .178.
ab bandha adhikArako pUrNa karate hue usake antim mangalake rUpamen gnAnakI mahimAke arthakA kalasharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [kAraNAnAn rAgAdInAm udayan ] bandhake kAraNarUp rAgAdike udayako [adayam ] nirdayatA pUrvak (ugra puruShArthase) [dArayat ] vidAraN karatI huI, [kAryan vividham bandhan ] us rAgAdike kAryarUp (gnAnAvaraNAdi) anek prakArake bandhako [adhunA ] ab [sadya ev ] tatkAl hI [praNudya ] dUr ka rake, [etat gnAnajyoti ] yah gnAnajyoti — [kShapitatimiran ] ki jisane agnAnarUp andhakArakA nAsh kiyA hai vah — [sAdhu ] bhalIbhAnti [sannaddham ] sajja huI, — [tad-vat yad-vat ] aisI sajja huI ki [asya prasaram apara ka api na AvRuNoti ] usake vistArako anya koI AvRut nahIn kar sakatA .
bhAvArtha : — jab gnAn pragaT hotA hai, rAgAdik nahIn rahate, unakA kArya jo bandha vah bhI nahIn rahatA, tab phi ra us gnAnako AvRut karanevAlA koI nahIn rahatA, vah sadA prakAshamAn hI rahatA hai .179.
Page 423 of 642
PDF/HTML Page 456 of 675
single page version
bandha svAngako alag karake bAhar nikal gayA .
tyon matihIn ju rAgavirodh liye vichare tab bandhan bADhai;
pAy samai upadesh yathArath rAgavirodh tajai nij chATai,
nAhin bandhai tab karmasamUh ju Ap gahai parabhAvani kATai .
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAmen bandhakA prarUpak 7vAn ank samApta huA .
Page 424 of 642
PDF/HTML Page 457 of 675
single page version
nayanmokShan sAkShAtpuruShamupalambhaikaIyatam .
paran pUrNan gnAnan kRutasakalakRutyan vijayate ..180..
hai . vahAn gnAn sarva svAngakA gnAtA hai, isaliye adhikArake prArambhamen AchAryadev samyaggnAnakI mahimAke rUpamen mangalAcharaN kahate hain : —
shlokArtha : — [idAnIm ] ab (bandha padArthake pashchAt), [pragnA-krakach-dalanAt bandha- puruShau dvidhAkRutya ] pragnArUpI ka ravatase vidAraN dvArA bandha aur puruShako dvidhA (bhinna bhinna – do) karake, [puruSham upalambha-ek-niyatam ] puruShako — ki jo puruSh mAtra 1anubhUti dvArA hI nishchit hai use — [sAkShAt mokShan nayat ] sAkShAt mokSha prApta karAtA huA, [pUrNan gnAnan vijayate ] pUrNa gnAn jayavant pravartatA hai . vah gnAn [unmajjat-sahaj-param-Ananda-sarasan ] pragaT honevAle sahaj paramAnandake dvArA saras arthAt rasayukta hai, [paran ] utkRu ShTa hai, aur [kRut-sakal-kRutyan ] jisane ka rane yogya samasta kArya ka ra liye hain ( – jise kuchh bhI ka ranA sheSh nahIn hai) aisA hai . 1jitanA svarUp-anubhavan hai itanA hI AtmA hai .
Page 425 of 642
PDF/HTML Page 458 of 675
single page version
bhAvArtha : — gnAn bandha aur puruShako pRuthak karake, puruShako mokSha pahunchAtA huA, apanA sampUrNa svarUp pragaT karake jayavanta pravartatA hai . isaprakAr gnAnakI sarvotkRuShTatAkA kathan hI mangalavachan hai .180.
ab, mokShakI prApti kaise hotI hai so kahate hain . usamen pratham to, yah kahate hain ki, jo jIv bandhakA chhed nahIn karatA, kintu mAtra bandhake svarUpako jAnanese hI santuShTa hai vah mokSha prApta nahIn karatA : —
Page 426 of 642
PDF/HTML Page 459 of 675
single page version
AtmabandhayordvidhAkaraNan mokSha . bandhasvarUpagnAnamAtran taddheturityeke, tadasat; na karmabaddhasya bandhasvarUpagnAnamAtran mokShahetu, ahetutvAt, nigaDAdibaddhasya bandhasvarUpagnAnamAtravat . eten karmabandhaprapancharachanAparignAnamAtrasantuShTA utthApyante .
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise [bandhanake ] bandhanamen [chirakAlapratibaddha ] bahut samayase bandhA huA [kashchit puruSha ] koI puruSh [tasya ] us bandhanake [tIvramandasvabhAvan ] tIvra-manda svabhAvako [kAlan cha ] aur kAlako (arthAt yah bandhan itane kAlase hai isaprakAr) [vijAnAti ] jAnatA hai, [yadi ] kintu yadi [na api chhedan karoti ] us bandhanako svayam nahIn kATatA [ten na muchyate ] to vah usase mukta nahIn hotA [tu ] aur [bandhanavasha san ] bandhanavash rahatA huA [bahuken api kAlen ] bahut kAlamen bhI [sa nara ] vah puruSh [vimokSham na prApnoti ] bandhanase chhUTanerUp muktiko prApta nahIn karatA; [iti ] isIprakAr jIv [karmabandhanAnAn ] ka rma-bandhanonke [pradeshasthitiprakRitim evam anubhAgam ] pradesh, sthiti, prakRu ti aur anubhAgako [jAnan api ] jAnatA huA bhI [na muchyate ] (ka rmabandhase) nahIn chhUTatA, [cha yadi sa ev shuddha ] kintu yadi vah svayam (rAgAdiko dUr ka rake) shuddha hotA hai [muchyate ] tabhI chhUTatA hai-mukta hotA hai .
TIkA : — AtmA aur bandhakA dvidhAkaraN (arthAt AtmA aur bandhako alag alag kar denA) so mokSha hai . kitane hI log kahate hain ki ‘bandhake svarUpakA gnAnamAtra mokShakA kAraN hai (arthAt bandhake svarUpako jAnanemAtrase hI mokSha hotA hai)’, kintu yah asat hai; karmase bandhe hue (jIv)ko bandhake svarUpakA gnAnamAtra mokShakA kAraN nahIn hai, kyonki jaise beDI Adise bandhe hue (jIv)ko bandhake svarUpakA gnAnamAtra bandhase mukta honekA kAraN nahIn hai . usIprakAr karmase bandhe hue (jIv)ko karmabandhake svarUpakA gnAnamAtra karmabandhase mukta honekA kAraN nahIn hai . is kathanase unakA utthApan (khaNDan) kiyA gayA hai jo karmabandhake prapanchakI (-vistArakI) rachanAke gnAnamAtrase santuShTa ho rahe hain .
bhAvArtha : — koI anyamatI yah mAnate hain ki bandhake svarUpako jAn lenese hI mokSha ho jAtA hai . unakI is mAnyatAkA is kathanase nirAkaraN kar diyA gayA hai . jAnanemAtrase hI bandha nahIn kaT jAtA, kintu vah kATanese hI kaTatA hai ..288 se 290..
Page 427 of 642
PDF/HTML Page 460 of 675
single page version
bandhachintAprabandho mokShaheturityanye, tadapyasat; na karmabaddhasya bandhachintAprabandho mokShahetu, ahetutvAt, nigaDAdibaddhasya bandhachintAprabandhavat . eten karmabandhaviShayachintAprabandhAtmak- vishuddhadharmadhyAnAndhabuddhayo bodhyante .
gAthArtha : — [yathA ] jaise [bandhanabaddha ] bandhanonse bandhA huA puruSh [bandhAn chintayan ] bandhonke vichAr ka ranese [vimokSham na prApnoti ] muktiko prApta nahIn karatA (arthAt bandhase nahIn chhUTatA), [tathA ] isIprakAr [jIva api ] jIv bhI [bandhAn chintayan ] bandhonke vichAr ka ranese [vimokSham na prApnoti ] mokShako prApta nahIn karatA .
TIkA : — anya kitane hI log yah kahate hain ki ‘bandha sambandhI vichAr shrRungkhalA mokShakA kAraN hai’, kintu yah bhI asat hai; karmase bandhe hue (jIv) ko bandha sambandhI vichArakI shrRungkhalA mokShakA kAraN nahIn hai, kyonki jaise beDI Adise bandhe hue (puruSh)ko us bandha sambandhI vichArashrRungkhalA ( – vichArakI paramparA) bandhase chhUTanekA kAraN nahIn hai, usIprakAr karmase bandhe hue (puruSh)ko karmabandha sambandhI vichArashrRungkhalA karmabandhase mukta honekA kAraN nahIn hai . is (kathan)se, karmabandha sambandhI vichArashrRungkhalAtmak vishuddha ( – shubh) dharmadhyAnase jinakI buddhi andha hai, unhen samajhAyA jAtA hai .
bhAvArtha : — karmabandhakI chintAmen man lagA rahe to bhI mokSha nahIn hotA . yah to dharmadhyAnarUp shubh pariNAm hai . jo keval (mAtra) shubh pariNAmase hI mokSha mAnate hain, unhen yahAn upadesh diyA gayA hai ki — shubh pariNAmase mokSha nahIn hotA ..291..
‘‘(yadi bandhake svarUpake gnAnamAtrase bhI mokSha nahIn hotA aur bandhake vichAr karanese bhI mokSha nahIn hotA) tab phi ra mokShakA kAraN kyA hai ?’’ aisA prashna hone par ab mokShakA upAy batAte hain : —