Page 448 of 642
PDF/HTML Page 481 of 675
single page version
yastAvadagnAnijanasAdhAraNopratikramaNAdi sa shuddhAtmasiddhayabhAvasvabhAvatven svayamevAparAdhatvAdviShakumbha ev; kin tasya vichAreN ? yastu dravyarUpa pratikramaNAdi
gAthArtha : — [pratikramaNam ] pratikra maN, [pratisaraNam ] pratisaraN, [parihAra ] parihAr, [dhAraNA ] dhAraNA, [nivRutti ] nivRutti, [nindA ] nindA, [garhA ] garhA [cha shuddhi ] aur shuddhi — [aShTavidha ] yah ATh prakArakA [viShakumbha ] viShakun bha [bhavati ] hai (kyonki isamen kartRutvakI buddhi sambhavit hai) .
[apratikramaNam ] apratikra maN, [apratisaraNam ] apratisaraN, [aparihAra ] aparihAr, [adhAraNA ] adhAraNA, [anivRutti cha ] anivRutti, [anindA ] anindA, [agarhA ] agarhA [cha ev ] aur [ashuddhi ] ashuddhi — [amRutakumbha ] yah amRutakun bha hai (kyonki isase kartRutvakA niShedh hai — kuchh karanA hI nahIn hai, isaliye bandha nahIn hotA) .
TIkA : — pratham to jo agnAnIjanasAdhAraN ( – agnAnI logonko sAdhAraN aise) apratikramaNAdi hain ve to shuddha AtmAkI siddhike abhAvarUp svabhAvavAle hain, isaliye svayamev aparAdharUp honese viShakumbha hI hai; unakA vichAr karanekA kyA prayojan hai ? (kyonki ve to pratham
Page 449 of 642
PDF/HTML Page 482 of 675
single page version
sa sarvAparAdhaviShadoShApakarShaNasamarthatvenAmRutakumbhopi pratikramaNApratikramaNAdivilakShaNA- pratikramaNAdirUpAn tArtIyIkIn bhUmimapashyata svakAryakaraNAsamarthatven vipakShakAryakAritvAdviShakumbha ev syAt . apratikramaNAdirUpA tRutIyA bhUmistu svayam shuddhAtmasiddhirUpatven sarvAparAdhaviShadoShANAn sarvank ShatvAt sAkShAtsvayamamRutakumbho bhavatIti vyavahAreN dravyapratikramaNAderapi amRutakumbhatvan sAdhayati . tayaiv cha niraparAdho bhavati chetayitA . tadabhAve dravyapratikramaNAdirapyaparAdh ev . atastRutIyabhUmikayaiv niraparAdhatvamityavatiShThate . tatprAptyartha evAyan dravyapratikramaNAdi . tato meti mansthA yatpratikramaNAdIn shrutistyAjayati, kintu dravyapratikramaNAdinA na munchati, anyadapi pratikramaNApratikramaNAdyagocharApratikramaNAdirUpan shuddhAtmasiddhilakShaNamatiduShkaran kimapi kArayati . vakShyate chAtraiv — ‘‘kamman jan puvvakayan suhAsuhamaNeyavittharavisesan . tatto Niyattade appayan tu jo so paDikkamaNan ..’’ ityAdi . hI tyAgane yogya hai .) aur jo dravyarUp pratikramaNAdi hain ve, sarva aparAdharUp viShake doShonko (kramasha) kam karanemen samartha honese amRutakumbha hain (aisA vyavahAr AchArasUtramen kahA hai) tathApi pratikramaN – apratikramaNAdise vilakShaN aisI apratikramaNAdirUp tIsarI bhUmikAko na dekhanevAle puruShako ve dravyapratikramaNAdi (aparAdh kATanerUp) apanA kArya karaneko asamartha honese vipakSha (arthAt bandhakA) kArya karate honese viShakumbha hI hain . jo apratikramaNAdirUp tIsarI bhUmi hai vah, svayam shuddhAtmAkI siddhirUp honeke kAraN samasta aparAdharUp viShake doShonko sarvathA naShTa karanevAlI honese, sAkShAt svayam amRutakumbha hai aur isaprakAr (vah tIsarI bhUmi) vyavahArase dravyapratikramaNAdiko bhI amRutakumbhatva sAdhatI hai . us tIsarI bhUmise hI AtmA niraparAdh hotA hai . us (tIsarI bhUmi) ke abhAvamen dravyapratikramaNAdi bhI aparAdh hI hai . isaliye, tIsarI bhUmise hI niraparAdhatva hai aisA siddha hotA hai . usakI prAptike liye hI yah dravyapratikramaNAdi hain . aisA honese yah nahIn mAnanA chAhie ki (nishchayanayakA) shAstra dravyapratikramaNAdiko chhuDAtA hai . tab phi ra kyA karatA hai ? dravyapratikramaNAdise chhuDA nahIn detA ( – aTakA nahIn detA, santoSh nahIn manavA detA); isake atirikta anya bhI, pratikramaN-apratikramaNAdise agochar apratikramaNAdirUp, shuddha AtmAkI siddhi jisakA lakShaN hai aisA, ati duShkar kuchh karavAtA hai . is granthamen hI Age kahenge ki — 1kamman jan puvvakayan suhAsuhamaNeyavittharavisesan . tatto Niyattade appayan tu jo so paDikkamaNan .. (artha : — anek prakArake vistAravAle pUrvakRut shubhAshubh karmonse jo apane AtmAko nivRutta karAtA hai, vah AtmA pratikramaN hai .) ityAdi . 1. gAthA0 383 – 385; vahAn nishchayapratikramaN AdikA svarUp kahA hai .
Page 450 of 642
PDF/HTML Page 483 of 675
single page version
pralInan chApalamunmUlitamAlambanam .
mAsampUrNavignAnaghanopalabdhe ..188..
bhAvArtha : — vyavahAranayAvalambIne kahA thA ki — ‘‘lage huye doShonkA pratikramaNAdi karanese hI AtmA shuddha hotA hai, tab phi ra pahalese hI shuddhAtmAke AlambanakA khed karanekA kyA prayojan hai ? shuddha honeke bAd usakA Alamban hogA; pahalese hI AlambanakA khed niShphal hai .’’ use AchArya samajhAte hain ki — jo dravyapratikramaNAdi hain ve doShonke miTAnevAle hain, tathApi shuddha AtmAkA svarUp jo ki pratikramaNAdise rahit hai usake avalambanake binA to dravyapratikramaNAdik doShasvarUp hI hain, ve doShonke miTAnemen samartha nahIn hain; kyonki nishchayakI apekShAse yukta hI vyavahAranay mokShamArgamen hai, keval vyavahArakA hI pakSha mokShamArgamen nahIn hai, bandhakA hI mArga hai . isaliye yah kahA hai ki — agnAnIke jo apratikramaNAdik hain so to viShakumbha hai hI, usakA to kahanA hI kyA hai ? kintu vyavahArachAritramen to pratikramaNAdik kahe hain ve bhI nishchayanayase viShakumbha hI hain, kyonki AtmA to pratikramaNAdise rahit, shuddha, apratikramaNAdisvarUp hI hai ..306-307..
shlokArtha : — [ata ] is ka thanase, [sukh-AsInatAn gatA ] sukhAsIn (sukhase baiThe hue) [pramAdina ] pramAdI jIvonko [hatA ] hat ka hA hai (arthAt unhen mokShakA sarvathA anadhikArI ka hA hai), [chApalam pralInam ] chApalyakA ( – avichArit kAryakA) pralay kiyA hai (arthAt AtmabhAnase rahit kriyAonko mokShake kAraNamen nahIn mAnA), [Alambanam unmUlitam ] Alambanako ukhAD phen kA hai (arthAt samyagdRuShTike dravyapratikra maN ityAdiko bhI nishchayase bandhakA kAraN mAnakar hey ka hA hai), [AsampUrNa-vignAn-ghan-upalabdhe ] jab tak sampUrNa vignAnaghan AtmAkI prApti na ho tab tak [Atmani ev chittam AlAnitan cha ] (shuddha) AtmArUp stambhase hI chittako bAndh rakhA hai ( – arthAt vyavahArake Alambanase anek pravRuttiyommen chitta bhramaN karatA thA, use shuddha chaitanyamAtra AtmAmen hI lagAneko ka hA hai, kyonki vahI mokShakA kAraN hai) .188.
Page 451 of 642
PDF/HTML Page 484 of 675
single page version
tatrApratikramaNamev sudhA kuta syAt .
kin nordhvamUrdhvamadhirohati niShpramAda ..189..
yahAn nishchayanayase pratikramaNAdiko viShakumbha kahA aur apratikramaNAdiko amRutakumbha kahA, isaliye yadi koI viparIt samajhakar pratikramaNAdiko chhoDakar pramAdI ho jAye to use samajhAneke lie kalasharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [yatra pratikramaNam ev viShan praNItan ] (he bhAI !) jahAn pratikra maNako hI viSh ka hA hai, [tatra apratikramaNam ev sudhA kuta syAt ] vahAn apratikra maN amRut ka hAnse ho sakatA hai ? (arthAt nahIn ho sak tA .) [tat ] tab phi ra [jana adha adha prapatan kin pramAdyati ] manuShya nIche hI nIche girate hue pramAdI kyon hote hain ? [niShpramAda ] niShpramAdI hote hue [U rdhvam U rdhvam kin na adhirohati ] U par hI U par kyon nahIn chaDhate ?
bhAvArtha : — agnAnAvasthAmen jo apratikramaNAdi hote hain unakI to bAt hI kyA ? kintu yahAn to, shubhapravRuttirUp dravyapratikramaNAdikA pakSha chhuDAneke lie unhen (dravyapratikramaNAdiko) to nishchayanayakI pradhAnatAse viShakumbha kahA hai, kyonki ve karmabandhake hI kAraN hain, aur pratikramaN-apratikramaNAdise rahit aisI tIsarI bhUmi, jo ki shuddha AtmasvarUp hai tathA pratikramaNAdise rahit honese apratikramaNAdirUp hai, use amRutakumbha kahA hai arthAt vahAnke apratikramaNAdiko amRutakumbha kahA hai . tRutIy bhUmi par chaDhAneke liye AchAryadevane yah upadesh diyA hai . pratikramaNAdiko viShakumbha kahanekI bAt sunakar jo log ulTe pramAdI hote hain unake sambandhamen AchArya kahate hain ki — ‘yah log nIche hI nIche kyon girate hain ? tRutIy bhUmimen U par hI U par kyon nahIn chaDhate ?’ jahAn pratikramaNako viShakumbha kahA hai vahAn niShedharUp apratikramaN hI amRutakumbha ho sakatA hai, agnAnIkA nahIn . isaliye jo apratikramaNAdi amRutakumbha kahe hain ve agnAnIke apratikramaNAdi nahIn jAnane chAhie, kintu tIsarI bhUmike shuddha AtmAmay jAnane chAhie .189.
Page 452 of 642
PDF/HTML Page 485 of 675
single page version
kaShAyabharagauravAdalasatA pramAdo yata .
muni paramashuddhatAn vrajati muchyate vAchirAt ..190..
svadravye ratimeti ya sa niyatan sarvAparAdhachyuta .
chchaitanyAmRutapUrapUrNamahimA shuddho bhavanmuchyate ..191..
shlokArtha : — [kaShAy-bhar-gauravAt alasatA pramAda ] ka ShAyake bhArase bhArI honese AlasyakA honA so pramAd hai, [yata pramAdakalita alasa shuddhabhAva kathan bhavati ] isaliye yah pramAdayukta AlasyabhAv shuddhabhAv kaise ho sakatA hai ? [ata svarasanirbhare svabhAve niyamita bhavan muni ] isaliye nij rasase paripUrNa svabhAvamen nishchal honevAlA muni [paramashuddhatAn vrajati ] param shuddhatAko prApta hotA hai [vA ] athavA [achirAt muchyate ] shIghra — alpa kAlamen hI – (ka rmabandhase) chhUT jAtA hai .
bhAvArtha : — pramAd to kaShAyake gauravase hotA hai, isaliye pramAdIke shuddha bhAv nahIn hotA . jo muni udyamapUrvak svabhAvamen pravRutta hotA hai, vah shuddha hokar mokShako prApta karatA hai .190.
shlokArtha : — [ya kil ashuddhividhAyi paradravyan tat samagran tyaktvA ] jo puruSh vAstavamen ashuddhatA ka ranevAle samasta paradravyako chhoDakar [svayam svadravye ratim eti ] svayam svadravyamen lIn hotA hai, [sa ] vah puruSh [niyatam ] niyamase [sarva-aparAdh-chyuta ] sarva aparAdhonse rahit hotA huA, [bandha-dhvansam upetya nityam udita ] bandhake nAshako prApta hokar nitya-udit (sadA prakAshamAn) hotA huA, [sva-jyoti-achchha-uchchhalat-chaitanya-amRut-pUr- pUrNa-mahimA ] apanI jyotise (AtmasvarUpake prakAshase) nirmalatayA uchhalatA huA jo chaitanyarUp amRutakA pravAh usake dvArA jisakI pUrNa mahimA hai aisA [shuddha bhavan ] shuddha hotA
Page 453 of 642
PDF/HTML Page 486 of 675
single page version
nnityodyotasphu TitasahajAvasthamekAntashuddham .
pUrNan gnAnan jvalitamachale svasya lInan mahimni ..192..
iti mokSho niShkrAnta . huA, [muchyate ] ka rmonse mukta hotA hai .
bhAvArtha : — jo puruSh, pahale samasta paradravyakA tyAg karake nij dravyamen (AtmasvarUpamen) lIn hotA hai, vah puruSh samasta rAgAdik aparAdhonse rahit hokar AgAmI bandhakA nAsh karatA hai aur nitya udayasvarUp kevalagnAnako prApta karake, shuddha hokar samasta karmonkA nAsh karake, mokShako prApta karatA hai . yah, mokSha honekA anukram hai .191.
ab mokSha adhikArako pUrNa karate hue, usake antim mangalarUp pUrNa gnAnakI mahimAkA (sarvathA shuddha hue AtmadravyakI mahimAkA) kalasharUp kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [bandhachchhedAt atulam akShayyam mokSham kalayat ] ka rmabandhake chhedanese atul akShay (avinAshI) mokShakA anubhav karatA huA, [nitya-udyot-sphu Tit-sahaj- avastham ] nitya udyotavAlI (jisakA prakAsh nitya hai aisI) sahaj avasthA jisakI khil uThI hai aisA, [ekAnta-shuddham ] ekAnta shuddha ( – ka rmamalake na rahanese atyanta shuddha), aur [ekAkAr-sva-ras-bharata atyanta-gambhIr-dhIram ] ekAkAr (ek gnAnamAtra AkAramen pariNamit) nijarasakI atishayatAse jo atyanta gambhIr aur dhIr hai aisA, [etat pUrNan gnAnam ] yah pUrNa gnAn [jvalitam ] prakAshit ho uThA hai (sarvathA shuddha Atmadravya jAjvalyamAn pragaT huA hai); aur [svasya achale mahimni lInam ] apanI achal mahimAmen lIn huA hai .
bhAvArtha : — karmakA nAsh karake mokShakA anubhav karatA huA, apanI svAbhAvik avasthArUp, atyanta shuddha, samasta gneyAkAronko gauN karatA huA, atyanta gambhIr (jisakA pAr nahIn hai aisA) aur dhIr (AkulatA rahit) — aisA pUrNa gnAn pragaT dedIpyamAn hotA huA, apanI mahimAmen lIn ho gayA .192.
Page 454 of 642
PDF/HTML Page 487 of 675
single page version
bhAvArtha : — rangabhUmimen mokShatattvakA svAng AyA thA . jahAn gnAn pragaT huA vahAn us mokShakA svAng rangabhUmise bAhar nikal gayA .
chinta karai niti kaim kaTe yah tauU chhidai nahi naik TikArI .
yon budh buddhi dhasAy dudhA kari karma ru Atam Ap gahArI ..
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAmen mokShakA prarUpak AThavAn ank samApta huA .
Page 455 of 642
PDF/HTML Page 488 of 675
single page version
dUrIbhUta pratipadamayan bandhamokShapraklRupte .
ShTankotkIrNaprakaTamahimA sphU rjati gnAnapunja ..193..
ajIv, kartA-karma, puNya-pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandha aur mokSha — ye ATh svAng Aye, unakA nRitya huA aur ve apanA-apanA svarUp batAkar nikal gaye . ab sarva svAngonke dUr hone par ekAkAr sarvavishuddhagnAn pravesh karatA hai .
shlokArtha : — [akhilAn kartRu-bhoktRu-Adi-bhAvAn samyak pralayam nItvA ] samasta ka rtA- bhoktA Adi bhAvonko samyak prakArase (bhalIbhAnti) nAshako prApta ka rAke [pratipadam ] pad-pad par (arthAt ka rmonke kShayopashamake nimittase honevAlI pratyek paryAyamen) [bandha-mokSha-praklRupte dUrIbhUta ] bandha-mokShakI rachanAse dUr vartatA huA, [shuddha shuddha ] shuddha – shuddha (arthAt rAgAdi mal tathA AvaraNase rahit), [svaras-visar-ApUrNa-puNya-achal-archi ] jisakA pavitra achal tej nijarasake ( – gnAnarasake, gnAnachetanArUp rasake) vistArase paripUrNa hai aisA, aur [TankotkIrNa-prakaT-mahimA] jisakI mahimA TankotkIrNa pragaT hai aisA, [ayan gnAnapunja sphU rjati] yah gnAnapunyja AtmA pragaT hotA hai .
Page 456 of 642
PDF/HTML Page 489 of 675
single page version
bhAvArtha : — shuddhanayakA viShay jo gnAnasvarUp AtmA hai, vah kartRutvabhoktRutvake bhAvonse rahit hai, bandhamokShakI rachanAse rahit hai, paradravyase aur paradravyake samasta bhAvonse rahit honese shuddha hai, nijarasake pravAhase pUrNa dedIpyamAn jyotirUp hai aur TankotkIrNa mahimAmay hai . aisA gnAnapunyja AtmA pragaT hotA hai .193.
ab sarvavishuddha gnAnako pragaT karate hain . usamen pratham, ‘AtmA kartA-bhoktAbhAvase rahit hai’ is arthakA, AgAmI gAthAonkA sUchak shlok kahate hain : —
shlokArtha : — [kartRutvan asya chita svabhAva na ] ka rtRutva is chitsvarUp AtmAkA svabhAv nahIn hai, [vedayitRutvavat ] jaise bhoktRutva svabhAv nahIn hai . [agnAnAt ev ayan kartA ] vah agnAnase hI ka rtA hai, [tad-abhAvAt akAraka ] agnAnakA abhAv hone par ak rtA hai .194.
Page 457 of 642
PDF/HTML Page 490 of 675
single page version
gAthArtha : — [yat dravyan ] jo dravya [guNai ] jin guNonse [utpadyate ] utpanna hotA hai, [tai ] un guNonse [tat ] use [ananyat jAnIhi ] ananya jAno; [yathA ] jaise [ih ] jagatamen [kaTakAdibhi paryAyai tu ] ka DA ityAdi paryAyonse [kanakam ] suvarNa [ananyat ] ananya hai vaise .
[jIvasya ajIvasya tu ] jIv aur ajIvake [ye pariNAmA tu ] jo pariNAm [sUtre darshitA ] sUtramen batAye hain, [tai ] un pariNAmonse [tan jIvam ajIvam vA ] us jIv athavA ajIvako [ananyan vijAnIhi ] ananya jAno .
[yasmAt ] kyonki [kutashchit api ] kisIse bhI [na utpanna ] utpanna nahIn huA, [ten ] isaliye [sa AtmA ] vah AtmA [kAryan na ] (kisIkA) kArya nahIn hai, [kinychit api ] aur kisIko [na utpAdayati ] utpanna nahIn karatA, [ten ] isaliye [sa ] vah [kAraNam api ] (kisIkA) kAraN bhI [na bhavati ] nahIn hai .
Page 458 of 642
PDF/HTML Page 491 of 675
single page version
jIvo hi tAvatkramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno jIv ev, nAjIva, evamajIvopi kramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAnojIv ev, na jIva, sarvadravyANAn svapariNAmai sah tAdAtmyAt kank NAdipariNAmai kAnchanavat . evan hi jIvasya svapariNAmairutpadyamAnasyApyajIven sah kAryakAraNabhAvo na sidhyati, sarvadravyANAn dravyAntareN sahotpAdyotpAdakabhAvAbhAvAt; tadasiddhau chAjIvasya jIvakarmatvan na sidhyati; tadasiddhau cha kartRukarmaNorananyApekShasiddhatvAt jIvasyAjIvakartRutvan na sidhyati . ato jIvokartA avatiShThate .
[niyamAt ] niyamase [karma pratItya ] ka rmake Ashrayase ( – ka rmakA avalamban lekar) [kartA ] ka rtA hotA hai; [tathA cha ] aur [kartAran pratItya ] ka rtAke Ashrayase [karmANi utpadyante ] ka rma utpanna hote hain; [anyA tu ] anya kisI prakArase [siddhi ] ka rtAk rmakI siddhi [na dRushyate ] nahIn dekhI jAtI .
TIkA : — pratham to jIv kramabaddha aise apane pariNAmonse utpanna hotA huA jIv hI hai, ajIv nahIn; isIprakAr ajIv bhI kramabaddha apane pariNAmonse upanna hotA huA ajIv hI hai, jIv nahIn; kyonki jaise (kankaN Adi pariNAmonse utpanna honevAle aise) suvarNakA kankaN Adi pariNAmonke sAth tAdAtmya hai, usI prakAr sarva dravyonkA apane pariNAmonke sAth tAdAtmya hai . isaprakAr jIv apane pariNAmonse utpanna hotA hai tathApi usakA ajIvake sAth kAryakAraNabhAv siddha nahIn hotA, kyonki sarva dravyonkA anyadravyake sAth utpAdya- utpAdakabhAvakA abhAv hai; usake (kAryakAraNabhAvake) siddha na hone par, ajIvake jIvakA karmatva siddha nahIn hotA; aur usake ( – ajIvake jIvakA karmatva) siddha na hone par, kartA-karmakI anyanirapekShatayA ( – anyadravyase nirapekShatayA, svadravyamen hI) siddhi honese, jIvake ajIvakA kartRutva siddha nahIn hotA . isaliye jIv akartA siddha hotA hai .
bhAvArtha : — sarva dravyonke pariNAm bhinna-bhinna hain . sabhI dravya apane-apane pariNAmonke kartA hain; ve un pariNAmonke kartA hain, ve pariNAm unake karma hain . nishchayase kisIkA kisIke sAth kartAkarmasambandha nahIn hai . isaliye jIv apane pariNAmonkA hI kartA hai, aur apane pariNAm karma hain . isIprakAr ajIv apane pariNAmonkA hI kartA hai, aur apane pariNAm karma hain . isaprakAr jIv dUsareke pariNAmonkA akartA hai ..308 se 311..
‘isaprakAr jIv akartA hai tathApi use bandha hotA hai, yah koI agnAnakI mahimA hai’ is arthakA kalasharUp kAvya kahate hain : —
Page 459 of 642
PDF/HTML Page 492 of 675
single page version
sphu rachchijjayotirbhishchhuritabhuvanAbhogabhavana .
sa khalvagnAnasya sphu rati mahimA kopi gahana ..195..
shlokArtha : — [svarasata vishuddha ] jo nijarasase vishuddha hai, aur [sphu rat-chit- jyotirbhi chhurit-bhuvan-Abhog-bhavana ] jisakI sphu rAyamAn hotI huI chaitanyajyotiyonke dvArA lok kA samasta vistAr vyApta ho jAtA hai aisA jisakA svabhAv hai, [ayan jIva ] aisA yah jIv [iti ] pUrvokta prakArase (paradravyakA tathA parabhAvonkA) [akartA sthita ] ak rtA siddha huA, [tathApi ] tathApi [asya ] use [ih ] is jagatamen [prakRitibhi ] ka rmaprakRu tiyonke sAth [yad asau bandha kil syAt ] jo yah (pragaT) bandha hotA hai, [sa khalu agnAnasya ka api gahana mahimA sphu rati ] so vah vAstavamen agnAnakI koI gahan mahimA sphu rAyamAn hai
bhAvArtha : — jisakA gnAn sarva gneyommen vyApta honevAlA hai aisA yah jIv shuddhanayase paradravyakA kartA nahIn hai, tathApi use karmakA bandha hotA hai yah agnAnakI koI gahan mahimA hai — jisakA pAr nahIn pAyA jAtA .195.
aru prakRitikA jIvake nimitta, vinAsh aru utpAd hai ..312..
Page 460 of 642
PDF/HTML Page 493 of 675
single page version
ayan hi AsansArat ev pratiniyatasvalakShaNAnirgnAnen parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA san chetayitA prakRitinimittamutpattivinAshAvAsAdayati; prakRitirapi chetayitRunimittamutpatti- vinAshAvAsAdayati . evamanayorAtmaprakRutyo kartRukarmabhAvAbhAvepyanyonyanimittanaimittikabhAven dvayorapi bandho draShTa, tata sansAra, tat ev cha tayo kartRukarmavyavahAra .
gAthArtha : — [chetayitA tu ] chetak arthAt AtmA [prakRutyartham ] prakRu tike nimittase [utpadyate ] utpanna hotA hai [vinashyati ] aur naShTa hotA hai, [prakRiti api ] tathA prakRu ti bhI [chetakArtham ] chetak arthAt AtmAke nimittase [utpadyate ] utpanna hotI hai [vinashyati ] tathA naShTa hotI hai . [evan ] isaprakAr [anyonyapratyayAt ] paraspar nimittase [dvayo api ] dononkA — [Atmana prakRute cha ] AtmAkA aur prakRu tikA — [bandha tu bhavet ] bandha hotA hai, [ten ] aur isase [sansAra ] sansAr [jAyate ] utpanna hotA hai .
TIkA : — yah AtmA, (use) anAdi sansArase hI (apane aur parake bhinna-bhinna) nishchit svalakShaNonkA gnAn (bhedagnAn) na honese parake aur apane ekatvakA adhyAs karanese kartA hotA huA, prakRitike nimittase utpatti-vinAshako prApta hotA hai; prakRiti bhI AtmAke nimittase utpatti-vinAshako prApta hotI hai (arthAt AtmAke pariNAmAnusAr pariNamit hotI hai), isaprakAr — yadyapi un AtmA aur prakRitike kartAkarmabhAvakA abhAv hai, tathApi — paraspar nimittanaimittikabhAvase dononke bandha dekhA jAtA hai, usase sansAr hai aur isIse unake (AtmA aur prakRitike) kartA-karmakA vyavahAr hai .
bhAvArtha : — AtmAke aur gnAnAvaraNAdi karmonkI prakRitionke paramArthase kartAkarmabhAvakA abhAv hai tathApi paraspar nimitta-naimittikabhAvake kAraN bandha hotA hai, isase sansAr hai aur isIse kartAkarmapanekA vyavahAr hai ..312-313..
(ab yah kahate hain ki — ‘jab tak AtmA prakRitike nimittase upajanA-vinashanA na chhoDe tab tak vah agnAnI, mithyAdRuShTi, asanyat hai’ : — )
Page 461 of 642
PDF/HTML Page 494 of 675
single page version
yAvadayan chetayitA pratiniyatasvalakShaNAnirgnAnAt prakRitisvabhAvamAtmano bandhanimittan na munchati, tAvatsvaparayorekatvagnAnenAgnAyako bhavati, svaparayorekatvadarshanen mithyAdraShTi- rbhavati, svaparayorekatvapariNatyA chAsanyato bhavati; tAvadev cha parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA
gAthArtha : — [yAvat ] jab tak [eSha chetayitA ] yah AtmA [prakRutyarthan ] prakRu tike nimittase upajanA-vinashanA [na ev vimunychati ] nahIn chhoDatA, [tAvat ] tab tak vah [agnAyaka ] agnAyak hai, [mithyAdRuShTi ] mithyAdRuShTi hai, [asanyata bhavet ] asanyat hai .
[yadA ] jab [ chetayitA ] AtmA [anantak m karmaphalam ] ananta ka rma phalako [vimunychati ] chhoDatA hai, [tadA ] tab vah [gnAyaka ] gnAyak hai, [darshaka ] darshak hai, [muni ] muni hai, [vimukta bhavati ] vimukta arthAt bandhase rahit hai .
TIkA : — jab tak yah AtmA, (sva-parake bhinna-bhinna) nishchit svalakShaNonkA gnAn (bhedagnAn) na honese, prakRitike svabhAvako – jo ki apaneko bandhakA nimitta hai usako — nahIn chhoDatA, tab tak sva-parake ekatvagnAnase agnAyak hai, sva-parake ekatvadarshanase (ekatvarUp shraddhAnase) mithyAdRuShTi hai aur sva-parakI ekatvapariNatise asanyat hai; aur tab tak hI parake tathA
Page 462 of 642
PDF/HTML Page 495 of 675
single page version
bhavati . yadA tvayamev pratiniyatasvalakShaNanirgnAnAt prakRitisvabhAvamAtmano bandhanimittan munychati, tadA svaparayorvibhAgagnAnen gnAyako bhavati, svaparayorvibhAgadarshanen darshako bhavati, svaparayorvibhAgapariNatyA cha sanyato bhavati; tadaiv cha parAtmanorekatvAdhyAsasyAkaraNAdakartA bhavati .
aur tabhI sva-parake ekatvakA adhyAs na karanese akartA hai ..314-315..
bhAvArtha : — jab tak yah AtmA sva-parake lakShaNako nahIn jAnatA tab tak vah bhedagnAnake abhAvake kAraN karmaprakRitike udayako apanA samajhakar pariNamit hotA hai, isaprakAr mithyAdRuShTi, agnAnI, asanyamI hokar, kartA hokar, karmakA bandha karatA hai . aur jab AtmAko bhedagnAn hotA hai tab vah kartA nahIn hotA, isaliye karmakA bandha nahIn karatA, gnAtAdraShTArUpase pariNamit hotA hai .
‘isaprakAr bhoktRutva bhI AtmAkA svabhAv nahIn hai’ is arthakA, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hain : —
shlokArtha : — [kartRutvavat ] kartRutvakI bhAnti [bhoktRutvan asya chita svabhAva smRuta na ] bhoktRutva bhI is chaitanyakA (chitsvarUp AtmAkA) svabhAv nahIn kahA hai . [agnAnAt ev ayan bhoktA ] vah agnAnase hI bhoktA hai, [tad-abhAvAt avedaka ] agnAnakA abhAv hone par vah abhokta hai .196.
Page 463 of 642
PDF/HTML Page 496 of 675
single page version
agnAnI hi shuddhAtmagnAnAbhAvAt svaparayorekatvagnAnen, svaparayorekatvadarshanen, svaparayorekatvapariNatyA cha prakRitisvabhAve sthitatvAt prakRitisvabhAvamapyahantayA anubhavan karmaphalan vedayate . gnAnI tu shuddhAtmagnAnasadbhAvAt svaparayorvibhAgagnAnen, svaparayorvibhAgadarshanen, svaparayorvibhAgapariNatyA cha prakRitisvabhAvAdapasRutatvAt shuddhAtmasvabhAvamekamevAhantayA anubhavan karmaphalamuditan gneyamAtratvAt jAnAtyev, na puna tasyAhantayAnubhavitumashakyatvAdvedayate .
gAthArtha : — [agnAnI ] agnAnI [prakRitisvabhAvasthita tu ] prakRu tike svabhAvamen sthit rahatA huA [karmaphalan ] ka rmaphalako [vedayate ] vedatA (bhogatA) hai [puna gnAnI ] aur gnAnI to [uditan karmaphalan ] udit (udayAgat) ka rmaphalako [jAnAti ] jAnatA hai, [na vedayate ] bhogatA nahIn .
TIkA : — agnAnI shuddha AtmAke gnAnake abhAvake kAraN sva-parake ekatvagnAnase, sva-parake ekatvadarshanase aur sva-parakI ekatvapariNatise prakRitike svabhAvamen sthit honese prakRitike svabhAvako bhI ‘ahan’rUpase anubhav karatA huA (arthAt prakRitike svabhAvako bhI ‘yah main hUn’ isaprakAr anubhav karatA huA) karmaphalako vedatA — bhogatA hai; aur gnAnI to shuddhAtmAke gnAnake sadbhAvake kAraN sva-parake vibhAgagnAnase, sva-parake vibhAgadarshanase aur sva-parakI vibhAgapariNatise prakRitike svabhAvase nivRutta ( – dUravartI) honese shuddha AtmAke svabhAvako ekako hI ‘ahan’rUpase anubhav karatA huA udit karmaphalako, usake gneyamAtratAke kAraN, jAnatA hI hai, kintu usakA ‘ahan’rUpase anubhavamen AnA ashakya honese, (use) nahIn bhogatA .
bhAvArtha : — agnAnIko to shuddha AtmAkA gnAn nahIn hai, isaliye jo karma udayamen AtA hai usIko vah nijarUp jAnakar bhogatA hai; aur gnAnIko shuddha AtmAkA anubhav ho gayA hai, isalie vah us prakRitike udayako apanA svabhAv nahIn jAnatA huA usakA mAtra gnAtA hI rahatA hai, bhoktA nahIn hotA ..316..
Page 464 of 642
PDF/HTML Page 497 of 675
single page version
gnAnI tu prakRitisvabhAvavirato no jAtuchidvedaka .
shuddhaikAtmamaye mahasyachalitairAsevyatAn gnAnitA ..197..
shlokArtha : — [agnAnI prakRiti-svabhAv-nirata nityan vedaka bhavet ] agnAnI prakRu ti- svabhAvamen lIn – rakta honese ( – usIko apanA svabhAv jAnatA hai isaliye – ) sadA vedak hai, [tu ] aur [gnAnI prakRiti-svabhAv-virata jAtuchit vedaka no ] gnAnI to prakRu tisvabhAvase virakta honese ( – use parakA svabhAv jAnatA hai isalie – ) ka dApi vedak nahIn hai . [iti evan niyaman nirUpya ] isaprakArake niyamako bhalIbhAnti vichAr karake — nishchay karake [nipuNai agnAnitA tyajyatAm ] nipuN puruSho agnAnIpanako chhoD do aur [shuddha-ek-Atmamaye mahasi ] shuddha-ek -AtmAmay tejamen [achalitai ] nishchal hokar [gnAnitA AsevyatAm ] gnAnIpanekA sevan karo .197.
ab, yah niyam batAyA jAtA hai ki ‘agnAnI vedak hI hai’ (arthAt agnAnI bhoktA hI hai, aisA niyam hai) : —
gAthArtha : — [suShThu ] bhalI bhAnti [shAstrANi ] shAstronko [adhItya api ] paDhakar bhI [abhavya ] abhavya jIv [prakRitim ] prakRu tiko (arthAt prakRu tike svabhAvako) [na munychati ] nahIn chhoDatA, [guDadugdham ] jaise mIThe dUdhako [pibanta api ] pIte hue [pannagA ] sarpa [nirviShA ] nirviSh [na bhavanti ] nahIn hote .
Page 465 of 642
PDF/HTML Page 498 of 675
single page version
munchati; tathA kilAbhavya prakRitisvabhAvan svayamev na munchati, prakRitisvabhAvamochan- samarthadravyashrutagnAnAchcha na munchati, nityamev bhAvashrutagnAnalakShaNashuddhAtmagnAnAbhAvenAgnAnitvAt . ato niyamyategnAnI prakRitisvabhAve sthitatvAdvedak ev .
prakRitisvabhAvako apane Ap nahIn chhoDatA aur prakRitisvabhAvako chhuDAnemen samartha aise dravyashrutake
gnAnase bhI nahIn chhoDatA; kyonki use sadA hI, bhAvashrutagnAnasvarUp shuddhAtmagnAnake (-shuddha AtmAke
gnAnake) abhAvake kAraN, agnAnIpan hai . isaliye yah niyam kiyA jAtA hai ( — aisA niyam siddha
bhAvArtha : — is gAthAmen, yah niyam batAyA hai ki agnAnI karmaphalakA bhoktA hI hai . yahAn abhavyakA udAharaN yukta hai . jaise : — abhavyakA svayamev yah svabhAv hotA hai ki dravyashrutakA gnAn Adi bAhya kAraNonke milane par bhI abhavya jIv, shuddha AtmAke gnAnake abhAvake kAraN, karmodayako bhoganeke svabhAvako nahIn badalatA; isaliye is udAharaNase spaShTa huA ki shAstronkA gnAn ityAdi hone par bhI jab tak jIvako shuddha AtmAkA gnAn nahIn hai arthAt agnAnIpan hai tab tak vah niyamase bhoktA hI hai ..317..
gAthArtha : — [nirvedasamApanna ] nirved(vairAgya)ko prApta [gnAnI ] gnAnI [madhuram kaTukam ] mIThe-ka Dave [bahuvidham ] anek prakArake [karmaphalam ] ka rmaphalako [vijAnAti ] jAnatA hai, [ten ] isaliye [sa ] vah [avedaka bhavati ] avedak hai .
Page 466 of 642
PDF/HTML Page 499 of 675
single page version
gnAnI tu nirastabhedabhAvashrutagnAnalakShaNashuddhAtmagnAnasadbhAven paratotyantavirakta tvAt prakRiti- vabhAvan svayamev munchati, tatomadhuran madhuran vA karmaphalamuditan gnAtRutvAt kevalamev jAnAti, na punargnAne sati paradravyasyAhantayAnubhavitumayogyatvAdvedayate . ato gnAnI prakRitisvabhAvavirakta tvAdavedak ev .
jAnAti kevalamayan kil tatsvabhAvam .
chchhuddhasvabhAvaniyata sa hi mukta ev ..198..
TIkA : — gnAnI to jisamense bhed dUr ho gaye hain aisA bhAvashrutagnAn jisakA svarUp hai, aise shuddhAtmagnAnake ( – shuddha AtmAke gnAnake) sadbhAvake kAraN, parase atyanta virakta honese prakRiti-(karmoday)ke svabhAvako svayamev chhoD detA hai, isaliye udayamen Aye hue amadhur yA madhur karmaphalako gnAtApaneke kAraN mAtra jAnatA hI hai, kintu gnAnake hone par ( – gnAn ho tab) paradravyako ‘ahan’rUpase anubhav karanekI ayogyatA honese (us karmaphalako) nahIn vedatA . isaliye, gnAnI prakRitisvabhAvase virakta honese avedak hI hai .
bhAvArtha : — jo jisase virakta hotA hai use vah apane vash to bhogatA nahIn hai, aur yadi paravash hokar bhogatA hai to vah paramArthase bhoktA nahIn kahalAtA . is nyAyase gnAnI — jo ki prakRitisvabhAvako (karmodayako) apanA na jAnanese usase virakta hai vah — svayamev to prakRitisvabhAvako nahIn bhogatA, aur udayakI balavattAse paravash hotA huA apanI nirbalatAse bhogatA hai to use paramArthase bhoktA nahIn kahA jA sakatA, vyavahArase bhoktA kahalAtA hai . kintu vyavahArakA to yahAn shuddhanayake kathanamen adhikAr nahIn hai; isaliye gnAnI abhoktA hI hai ..318..
shlokArtha : — [gnAnI karma na karoti cha na vedayate ] gnAnI ka rmako na to ka ratA hai aur na vedatA (bhogatA) hai, [tatsvabhAvam ayan kil kevalam jAnAti ] vah ka rmake svabhAvako mAtra jAnatA hI hai . [paran jAnan ] isaprakAr mAtra jAnatA huA [karaN-vedanayo abhAvAt ] ka rane aur vedaneke (bhoganeke) abhAvake kAraN [shuddha-svabhAv-niyata sa hi mukta : ev ] shuddha svabhAvamen nishchal aisA vah vAstavamen mukta hI hai .
bhAvArtha : — gnAnI karmakA svAdhInatayA kartA-bhoktA nahIn hai, mAtra gnAtA hI hai; isaliye vah mAtra shuddhasvabhAvarUp hotA huA mukta hI hai . karma udayamen AtA bhI hai, phi ra bhI vah gnAnIkA kyA kar sakatA hai ? jab tak nirbalatA rahatI hai tabatak karma jor chalA le; gnAnI kramasha shakti
Page 467 of 642
PDF/HTML Page 500 of 675
single page version
gnAnI hi karmachetanAshUnyatven karmaphalachetanAshUnyatven cha svayamakartRutvAdavedayitRutvAchcha na karma karoti na vedayate cha; kintu gnAnachetanAmayatven kevalan gnAtRutvAtkarmabandhan karmaphalan cha shubhamashubhan vA kevalamev jAnAti .
gAthArtha : — [gnAnI] gnAnI [bahuprakArANi] bahut prakArake [karmANi] ka rmonko [na api karoti] na to ka ratA hai, [na api vedayate ] aur na vedatA (bhogatA) hI hai; [puna ] ki ntu [puNyan cha pApan cha ] puNya aur pAparUp [bandhan ] ka rmabandhako [karmaphalan ] tathA ka rmaphalako [jAnAti ] jAnatA hai .
TIkA : — gnAnI karmachetanA rahit honese svayam akartA hai, aur karmaphalachetanA rahit honese svayam avedak ( – abhoktA) hai, isalie vah karmako na to karatA hai aur na vedatA ( – bhogatA) hai; kintu gnAnachetanAmay honese mAtra gnAtA hI hai, isaliye vah shubh athavA ashubh karmabandhako tathA karmaphalako mAtra jAnatA hI hai ..319..
ab prashna hotA hai ki — (gnAnI karatA-bhogatA nahIn hai, mAtra jAnatA hI hai) yah kaise hai ? isakA uttar dRuShTAntapUrvak kahate hain : —
jAne hi karmoday, nirajarA, bandha tyon hI mokShako ..320..