Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
yathAtra loke draShTirdashyAdatyantavibhakta tven tatkaraNavedanayorasamarthatvAt drashyan na karoti na vedayate cha, anyathAgnidarshanAtsandhukShaNavat svayam jvalanakaraNasya, lohapiNDavatsvayamauShNyAnubhavanasya cha durnivAratvAt, kintu kevalan darshanamAtrasvabhAvatvAt tatsarvan kevalamev pashyati; tathA gnAnamapi svayam draShTRutvAt karmaNotyantavibhakta tven nishchayatastatkaraNavedanayorasamarthatvAtkarma na karoti na vedayate cha, kintu kevalan gnAnamAtrasvabhAvatvAtkarmabandhan mokShan vA karmodayan nirjarAn vA kevalamev jAnAti .
gAthArtha : — [yathA ev dRuShTi ] jaise netra (dRushya padArthonko ka ratA-bhogatA nahIn hai, kintu dekhatA hI hai), [tathA ] usIprakAr [gnAnam ] gnAn [akArakan ] akArak [avedakan cha ev ] tathA avedak hai, [cha ] aur [bandhamokShan ] bandha, mokSha, [karmodayan ] ka rmoday [nirjarAn cha ev ] tathA nirjarAko [jAnAti ] jAnatA hI hai .
TIkA : — jaise is jagatamen netra dRushya padArthase atyanta bhinnatAke kAraN use karane-vedane ( – bhogane)men asamartha honese, dRushya padArthako na to karatA hai aur na vedatA ( – bhogatA) hai — yadi aisA na ho to agniko dekhane par, 1sandhukShaNakI bhAnti, apaneko ( – netrako) agnikA kartRutva (jalAnA), aur loheke golekI bhAnti apaneko (netrako) agnikA anubhav durnivAr honA chAhie, (arthAt yadi netra dRushya padArthako karatA aur bhogatA ho to netrake dvArA agni jalanI chAhie aur netrako agnikI uShNatAkA anubhav honA chAhie; kintu aisA nahIn hotA, isaliye netra dRushya padArthakA kartA-bhoktA nahIn hai) — kintu keval darshanamAtrasvabhAvavAlA honese vah (netra) sabako mAtra dekhatA hI hai; isIprakAr gnAn bhI, svayam (netrakI bhAnti) dekhanevAlA honese, karmase atyanta bhinnatAke kAraN nishchayase usake karane-vedane-(bhogane) men asamartha honese, karmako na to karatA hai aur na vedatA (bhogatA) hai, kintu keval gnAnamAtrasvabhAvavAlA ( – jAnanekA svabhAvavAlA) honese karmake bandhako tathA mokShako, aur karmake udayako tathA nirjarAko mAtra jAnatA hI hai .
bhAvArtha : — gnAnakA svabhAv netrakI bhAnti dUrase jAnanA hai; isaliye gnAnake kartRutva- bhoktRutva nahIn hai . kartRutva-bhoktRutva mAnanA agnAn hai . yahAn koI pUchhatA hai ki — ‘‘aisA to kevalagnAn hai . aur sheSh to jab tak mohakarmakA uday hai tab tak sukhadukharAgAdirUp pariNaman hotA hI hai, tathA jab tak darshanAvaraN, gnAnAvaraN tathA vIryAntarAyakA uday hai tab tak adarshan, 1sandhukShaN = sandhUkaN; agni jalAnevAlA padArtha; agniko chetAnevAlI vastu .
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
sakatA hai ?’’ usakA samAdhAn : — pahalese hI yah kahA jA rahA hai ki jo svatantratayA karatA-
svatantratayA to kisIkA kartA-bhoktA nahIn hotA, tathA apanI nirbalatAse karmake udayakI
balavattAse jo kArya hotA hai usakA paramArthadRuShTise vah kartA-bhoktA nahIn kahA jAtA . aur us
aur itanA visheSh jAnanA chAhie ki — kevalagnAnI to sAkShAt shuddhAtmasvarUp hI hain aur shrutagnAnI bhI shuddhanayake avalambanase AtmAko aisA hI anubhav karate hain; pratyakSha aur parokShakA hI bhed hai . isaliye shrutagnAnIko gnAn-shraddhAnakI apekShAse gnAtA-draShTApan hI hai aur chAritrakI apekShAse pratipakShI karmakA jitanA uday hai utanA ghAt hai aur use naShTa karanekA udyam bhI hai . jab us karmakA abhAv ho jAyegA tab sAkShAt yathAkhyAt chAritra pragaT hogA aur tab kevalagnAn pragaT hogA . yahAn samyagdRuShTiko jo gnAnI kahA jAtA hai so vah mithyAtvake abhAvakI apekShAse kahA jAtA hai . yadi gnAnasAmAnyakI apekShA len to sabhI jIv gnAnI hain aur visheShakI apekShA len to jab tak kinchitmAtra bhI agnAn hai tab tak gnAnI nahIn kahA jA sakatA — jaise siddhAnt granthommen bhAvonkA varNan karate hue, jab tak kevalagnAn utpanna na ho tab tak arthAt bArahaven guNasthAn tak agnAnabhAv kahA hai . isaliye yahAn jo gnAnI-agnAnIpan kahA hai vah samyaktva mithyAtvakI apekShAse hI jAnanA chAhie ..320..
ab, jo — jain sAdhu bhI — sarvathA ekAntake Ashayase AtmAko kartA hI mAnate hain unakA niShedh karate hue, AgAmI gAthAkA sUchak shlok kahate hain : —
shlokArtha : — [ye tu tamasA tatA AtmAnan kartAram pashyanti ] jo agnAn-andhakArase AchchhAdit hote hue AtmAko kartA mAnate hain, [mumukShatAm api ] ve bhale hI mokShake ichchhuk hon tathApi [sAmAnyajanavat ] sAmAnya (lauki ka ) janonkI bhAnti [teShAn mokSha na ] unakI bhI mukti nahIn hotI . 199 .
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
— jo dev, mAnav, asurake trayalokako nitya hi kare ..323..
gAthArtha : — [lokasya ] lok ke (lauki ka janonke) matamen [suranArakatiryangmAnuShAn sattvAn ] dev, nArakI , tiryanch, manuShya — prANiyonko [viShNu ] viShNu [karoti ] ka ratA hai; [cha ] aur [yadi ] yadi [shramaNAnAm api ] shramaNon-(muniyon)ke mantavyamen bhI [ShaDivadhAn kAyAn ] chhah kAyake jIvonko [AtmA ] AtmA [karoti ] ka ratA ho, [yadi lokashramaNAnAm ] to lok aur shramaNonkA [eka siddhAnta ] ek siddhAnt ho gayA, [visheSha na dRushyate ] unamen koI antar dikhAI nahIn detA; (kyonki) [lokasya ] lok ke matamen [viShNu ] viShNu [karoti ] ka ratA hai aur
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
ye tvAtmAnan kartAramev pashyanti te lokottarikA api na laukikatAmativartante; laukikAnAn paramAtmA viShNu suranArakAdikAryANi karoti, teShAn tu svAtmA tAni karotItyapasiddhAntasya samatvAt . tatasteShAmAtmano nityakartRutvAbhyupagamAt laukikAnAmiv lokottarikANAmapi nAsti mokSha .
mAnyatAmen donon samAn hue) . [evan ] isaprakAr, [sadevamanujAsurAn lokAn ] dev, manuShya aur
pravartamAn) aise [lokashramaNAnAn dvayeShAm api ] un lok aur shramaN — dononkA [kopi mokSha ]
TIkA : — jo AtmAko kartA hI dekhate — mAnate hain, ve lokottar hon to bhI laukikatAko atikramaN nahIn karate; kyonki, laukik janonke matamen paramAtmA viShNu devanArakAdi kArya karatA hai, aur un ( — lokottar bhI muniyon)ke matamen apanA AtmA un kAryako karatA hai — isaprakAr (donomen) 1apasiddhAntakI samAnatA hai . isaliye AtmAke nitya kartRutvakI unakI mAnyatAke kAraN, laukik janonkI bhAnti, lokottar puruShon (muniyon) kA bhI mokSha nahIn hotA .
bhAvArtha : — jo AtmAko kartA mAnate hain, ve bhale hI muni ho gaye hon tathApi ve laukik jan jaise hI hain; kyonki, lok Ishvarako kartA mAnatA hai aur un muniyonne AtmAko kartA mAnA hai — isaprakAr dononkI mAnyatA samAn huI . isaliye jaise laukik janonko mokSha nahIn hotI, usIprakAr un muniyonkI bhI mukti nahIn hai . jo kartA hogA vah kAryake phalako bhI avashya bhogegA, aur jo phalako bhogegA usakI mukti kaisI ?..321 se 323..
ab Ageke shlokamen yah kahate hain ki — ‘paradravya aur AtmAkA koI bhI sambandha nahIn hai, isaliye unamen kartA-karmasambandha bhI nahIn hai; : —
shlokArtha : — [paradravya-Atmatattvayo sarva api sambandha nAsti ] paradravya aur Atma- tattvakA sampUrNa hI (koI bhI) sambandha nahIn hai; [kartRu-karmatva-sambandha-abhAve ] isaprakAr ka rtRu- ka rmatvake sambandhakA abhAv honese, [tatkartRutA kuta ] AtmAke paradravyakA ka rtRutva ka hAnse ho sakatA hai ?
bhAvArtha : — paradravya aur AtmAkA koI bhI sambandha nahIn hai, tab phi ra unamen 1apasiddhAnta = mithyA arthAt bhUlabharA siddhAnta .
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
paradravyakA kartRutva kaise ho sakatA hai ? 200.
ab, ‘‘jo vyavahAranayake kathanako grahaN karake yah kahate hain ki ‘paradravya merA hai’, aur isaprakAr vyavahArako hI nishchay mAnakar AtmAko paradravyakA kartA mAnate hain, ve mithyAdRuShTi hain’’ ityAdi arthakI sUchak gAthAyen dRuShTAnta sahit kahate hain : —
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
agnAnin ev vyavahAravimUDhA paradravyan mamedamiti pashyanti . gnAninastu nishchayapratibuddhA paradravyakaNikAmAtramapi na mamedamiti pashyanti . tato yathAtra loke kashchid vyavahAravimUDha parakIyagrAmavAsI mamAyan grAm iti pashyan mithyAdraShTi, tathA yadi gnAnyapi kathachind [vyavahArabhAShiten tu ] vyavahArake vachanonko grahaN karake [paradravyan mam ] ‘paradravya merA hai’ [bhaNanti ] aisA ka hate hain, [tu ] parantu gnAnIjan [nishchayen jAnanti ] nishchayase jAnatee hain ki ‘[kinychit ] koI [paramANumAtram api ] paramANumAtra bhI [na cha mam ] merA nahIn hai’ .
[yathA ] jaise [ka api nara ] koI manuShya [asmAkan grAmaviShayanagararAShTram ] ‘hamArA grAm, hamArA desh, hamArA nagar, hamArA rAShTra’ [jalpati ] isaprakAr ka hatA hai, [tu ] kintu [tAni ] ve [tasya ] usake [na cha bhavanti ] nahIn hain, [mohen cha ] mohase [sa AtmA ] vah AtmA [bhaNati ] ‘mere hain’ isaprakAr ka hatA hai; [evam ev ] isIprakAr [ya gnAnI ] jo gnAnI bhI [paradravyan mam ] ‘paradravya merA hai’ [iti jAnan ] aisA jAnatA huA [AtmAnan karoti ] paradravyako nijarUp ka ratA hai, [eSha ] vah [nisanshayan ] nisandeh arthAt nishchayata [mithyAdRuShTi ] mithyAdRuShTi [bhavati ] hotA hai .
[tasmAt ] isaliye tattvagna [na me iti gnAtvA ] ‘paradravya merA nahIn hai’ yah jAnakar, [eteShAn dvayeShAm api ] in dononkA ( – lok kA aur shramaNakA – ) [paradravye ] paradravyamen [kartRuvyavasAyan jAnan ] ka rtRutvake vyavasAyako jAnate hue, [jAnIyAt ] yah jAnate hain ki [dRuShTirahitAnAm ] yah vyavasAy samyagdarshanase rahit puruShonkA hai .
TIkA : — agnAnIjan hI vyavahAravimUDh (vyavahAramen hI vimUDh) honese paradravyako aisA dekhate — mAnate hain ki ‘yah merA hai’; aur gnAnIjan to nishchayapratibuddha (nishchayake gnAtA) honese paradravyakI kaNikAmAtrako bhI ‘yah merA hai’ aisA nahIn dekhate – mAnate . isaliye, jaise is jagatamen koI vyavahAravimUDh aisA dUsareke gAmvamen rahanevAlA manuShya ‘yah grAm merA hai’ isaprakAr dekhatA – mAnatA huA mithyAdRuShTi ( – viparIt dRuShTivAlA) hai, usIprakAr yadi gnAnI bhI kisI prakArase
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
vyavahAravimUDho bhUtvA paradravyan mamedamiti pashyet tadA sopi nissanshayan paradravyamAtmAnan kurvANo mithyAdraShTirev syAt . atastattvan jAnan puruSha sarvamev paradravyan na mameti gnAtvA lokashramaNAnAn dvayeShAmapi yoyan paradravye kartRuvyavasAya sa teShAn samyagdarshanarahitatvAdev bhavati iti sunishchitan jAnIyAt .
sambandha ev sakalopi yato niShiddha .
pashyantvakartRu munayashcha janAshcha tattvam ..201..
vyavahAravimUDh hokar paradravyako ‘yah merA hai’ isaprakAr dekhe – mAne to us samay vah bhI nisanshayata arthAt nishchayata, paradravyako nijarUp karatA huA, mithyAdRuShTi hI hotA hai . isaliye tattvagna puruSh ‘samasta paradravya merA nahIn hai’ yah jAnakar, yah sunishchitatayA jAnatA hai ki — ‘lok aur shramaN — dononko jo yah paradravyamen kartRutvakA vyavasAy hai, vah unakI samyagdarshanarahitatAke kAraN hI hai’ .
bhAvArtha : — jo vyavahArase mohI hokar paradravyake kartRutvako mAnate hain, ve — laukikajan hon yA munijan hon — mithyAdRuShTi hI hain . yadi gnAnI bhI vyavahAramUDh hokar paradravyako ‘apanA’ mAnatA hai, to vah mithyAdRuShTi hI hotA hai ..324 se 327..
shlokArtha : — [yata ] kyonki [ih ] is lok men [ekasya vastuna anyatareN sArdhan sakala api sambandha ev niShiddha ] ek vastukA anya vastuke sAth sampUrNa sambandha hI niShedh kiyA gayA hai, [tat ] isaliye [vastubhede ] jahAn vastubhed hai arthAt bhinna vastuen hain vahAn [kartRukarmaghaTanA asti na ] ka rtAk rmaghaTanA nahIn hotI — [munaya cha janA cha ] isaprakAr munijan aur lauki ka jan [tattvam akartRu pashyantu ] tattvako ( – vastuke yathArtha svarUpako) ak rtA dekho, (yah shraddhAmen lAo ki — koI kisIkA ka rtA nahIn hai, paradravya parakA ak rtA hI hai) .201.
‘‘jo puruSh aisA vastusvabhAvakA niyam nahIn jAnate ve agnAnI hote hue karmako karate hain; isaprakAr bhAvakarmakA kartA agnAnase chetan hI hotA hai .’’ — is arthakA evan AgAmI gAthAonkA sUchak kalasharUp kAvya kahate hain : —
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
magnAnamagnamahaso bat te varAkA .
kartA svayam bhavati chetan ev nAnya ..202..
shlokArtha : — (AchAryadev khedapUrvak ka hate hain ki :) [bat ] arere! [ye tu imam svabhAvaniyaman na kalayanti ] jo is vastusvabhAvake niyamako nahIn jAnate [te varAkA ] ve bechAre, [agnAnamagnamahasa ] jinakA (puruShArtharUp – parAkramarUp) tej agnAnamen DUb gayA hai aise, [karma kurvanti ] ka rmako ka rate hain; [tata ev hi ] isaliye [bhAvakarmakartA chetana ev svayam bhavati ] bhAvak rmakA ka rtA chetan hI svayam hotA hai, [anya na ] anya koI nahIn .
bhAvArtha : — vastuke svarUpake niyamako nahIn jAnatA, isaliye paradravyakA kartA hotA huA agnAnI ( – mithyAdRuShTi) jIv svayam hI agnAnabhAvamen pariNamit hotA hai; isaprakAr apane bhAvakarmakA kartA agnAnI svayam hI hai, anya nahIn .202.
ab, ‘(jIvake) jo mithyAtvabhAv hotA hai, usakA kartA kaun hai ?’ — is bAtakI bhalIbhAnti charchA karake, ‘bhAvakarmakA kartA (agnAnI) jIv hI hai’ yah yuktipUrvak siddha karate hain : —
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
gAthArtha : — [yadi ] yadi [mithyAtvan prakRiti ] mithyAtva nAmak (mohanIy ka rmakI) prakRu ti [AtmAnam ] AtmAko [mithyAdRuShTin ] mithyAdRuShTi [karoti ] ka ratI hai aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [te ] tumhAre matamen [achetanA prakRiti ] achetan prakRu ti [nanu kArakA prAptA ] (mithyAtvabhAvakI) ka rtA ho gaI ! (isaliye mithyAtvabhAv achetan siddha huA!)
[athavA ] athavA, [eSha jIva ] yah jIv [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [mithyAtvam ] mithyAtvako [karoti ] ka ratA hai aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [pudgaladravyan mithyAdRuShTi ] pudgal- dravya mithyAdRuShTi siddha hogA! — [na puna jIva ] jIv nahIn!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
jIv ev mithyAtvAdibhAvakarmaNa kartA, tasyAchetanaprakRitikAryatvechetanatvAnuShangAt . svasyaiv jIvo mithyAtvAdibhAvakarmaNa kartA, jIven pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvakarmaNi kriyamANe pudgaladravyasya chetanAnuShangAt . na cha jIva prakRitishcha mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvau kartArau, jIvavad- chetanAyA prakRuterapi tatphalabhogAnuShangAt . na cha jIva prakRitishcha mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvAvapyakartArau, svabhAvat ev pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvAnuShangAt . tato jIva kartA, svasya karma kAryamiti siddham . pudgaladravyako [mithyAtvam ] mithyAtvabhAvarUp [kuruta ] ka rate hain aisA mAnA jAye, [tasmAt ] to [dvAbhyAn kRutan tat ] jo dononke dvArA kiyA [tasya phalam ] usakA phal [dvau api bhunyjAte ] donon bhogenge !
[ath ] athavA yadi [pudgaladravyan ] pudgaladravyako [mithyAtvam ] mithyAtvabhAvarUp [na prakRiti karoti ] na to prakRu ti ka ratI hai [na jIva ] aur na jIv ka ratA hai ( – donommense koI nahIn ka ratA) aisA mAnA jAy, [tasmAt ] to [pudgaladravyan mithyAtvam ] pudgaladravya svabhAvase hI mithyAtvabhAvarUp siddha hogA ! [tat tu na khalu mithyA ] kyA yah vAstavamen mithyA nahIn hai ?
TIkA : — jIv hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai; kyonki yadi vah (bhAvakarma) achetan prakRitikA kArya ho to use ( – bhAvakarmako) achetanatvakA prasang A jAyegA . jIv apane hI mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai; kyonki yadi jIv pudgaladravyake mithyAtvAdi bhAvakarmako kare to pudgaladravyako chetanatvakA prasang A jAyegA . aur jIv tathA prakRiti donon mithyAtvAdi bhAvakarmake kartA hain aisA bhI nahIn hai; kyonki yadi ve donon kartA hon to jIvakI bhAnti achetan prakRitiko bhI us (-bhAvakarma)kA phal bhoganekA prasang A jAyegA . aur jIv tathA prakRiti donon mithyAtvAdi bhAvakarmake akartA hain so aisA bhI nahIn hai; kyonki yadi ve donon akartA hon to svabhAvase hI pudgaladravyako mithyAtvAdi bhAvakA prasang A jAyegA . isase yah siddha huA ki — jIv kartA hai aur apanA karma kArya hai (arthAt jIv apane mithyAtvAdi bhAvakarmakA kartA hai aur apanA bhAvakarma apanA kArya hai) .
bhAvArtha : — in gAthAommen yah siddha kiyA hai ki bhAvakarmakA kartA jIv hI hai . yahAn yah jAnanA chAhie ki — paramArthase anya dravya anya dravyake bhAvakA kartA nahIn hotA, isaliye jo chetanake bhAv hain unakA kartA chetan hI ho sakatA hai . is jIvake agnAnase jo mithyAtvAdi bhAvarUp pariNAm hain ve chetan hain, jaD nahIn; ashuddhanishchayanayase unhen chidAbhAs bhI kahA jAtA hai . isaprakAr
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
ragnAyA prakRute svakAryaphalabhugbhAvAnuShangAtkRuti .
jIvasyaiv cha karma tachchidanugan gnAtA na yatpudgala ..203..
ve pariNAm chetan hain, isaliye unakA kartA bhI chetan hI hai; kyonki chetanakarmakA kartA chetan hI hotA hai — yah paramArtha hai . abhedadRuShTimen to jIv shuddhachetanAmAtra hI hai, kintu jab vah karmake nimittase pariNamit hotA hai tab vah un-un pariNAmonse yukta hotA hai aur tab pariNAm- pariNAmIkI bhedadRuShTimen apane agnAnabhAvarUp pariNAmonkA kartA jIv hI hai . abhedadRuShTimen to kartAkarmabhAv hI nahIn hai, shuddha chetanAmAtra jIvavastu hai . isaprakAr yathArthatayA samajhanA chAhiye ki chetanakarmakA kartA chetan hI hai ..328 se 331..
shlokArtha : — [karma kAryatvAt akRutan na ] jo ka rma (arthAt bhAvak rma) hai vah kArya hai, isaliye vah akRut nahIn ho sakatA arthAt kisIke dvArA kiye binA nahIn ho sakatA . [cha ] aur [tat jIv-prakRutyo dvayo kRuti na ] aise bhI nahIn hai ki vah (bhAvak rma) jIv aur prakRu ti dononkI kRu ti ho, [agnAyA prakRute sva-kArya-phal-bhug-bhAv-anuShangAt ] kyonki yadi vah dononkA kArya ho to gnAnarahit (jaD) prakRu tiko bhI apane kAryakA phal bhoganekA prasang A jAyegA . [ekasyA prakRute na ] aur vah (bhAvak rma) ek prakRu tikI kRu ti ( – ake lI prakRu tikA kArya – ) bhI nahIn hai, [achittvalasanAt ] kyonki prakRu tikA to achetanatva pragaT hai (arthAt prakRu ti to achetan hai aur bhAvak rma chetan hai) . [tata ] isaliye [asya kartA jIva ] us bhAvak rmakA ka rtA jIv hI hai [cha ] aur [chid-anugan ] chetanakA anusaraN karanevAlA arthAt chetanake sAth anvayarUp ( – chetanake pariNAmarUp – ) aisA [tat ] vah bhAvak rma [jIvasya ev karma ] jIvakA hI ka rma hai, [yat ] kyonki [pudgala gnAtA na ] pudgal to gnAtA nahIn hai (isaliye vah bhAvak rma pudgalakA ka rma nahIn ho sakatA) .
bhAvArtha : — chetanakarma chetanake hI hotA hai; pudgal jaD hai, usase chetanakarma kaise ho sakatA hai ? .203.
ab AgekI gAthAommen, jo bhAvakarmakA kartA bhI karmako hI mAnate hain unhen samajhAneke lie syAdvAdake anusAr vastusthiti kahenge; pahale usakA sUchak kAvya kahate hain : —
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
kartAtmaiSh kathanchidityachalitA kaishchichchhruti kopitA .
syAdvAdapratibandhalabdhavijayA vastusthiti stUyate ..204..
shlokArtha : — [kaishchit hatakai ] koI AtmAke ghAtak (sarvathA ekAntavAdI) [karma ev kartRu pravitarkya ] ka rmako hI ka rtA vichAr kar [Atmana kartRutAn kShiptvA ] AtmAke ka rtRutvako uDAkar, ‘[eSha AtmA kathanchit ka rtA ] yah AtmA ka thanchit ka rtA hai’ [iti achalitA shruti kopitA ] aisA ka hanevAlI achalit shrutiko kopit ka rate hain ( – nirbAdh jinavANIkI virAdhanA ka rate hain); [uddhat-moh-mudrit-dhiyAn teShAm bodhasya sanshuddhaye ] jinakI buddhi tIvra mohase mudrit ho gaI hai aise un AtmaghAtakonke gnAnakI sanshuddhike liye (nimnalikhit gAthAon dvArA) [vastusthiti stUyate ] vastusthiti ka hI jAtI hai — [syAdvAd- pratibandha-labdha-vijayA ] jis vastusthitine syAdvAdake pratibandhase vijay prApta kI hai (arthAt jo vastusthiti syAdvAdarUp niyamase nirbAdhatayA siddha hotI hai) .
bhAvArtha : — koI ekAntavAdI sarvathA ekAntata karmakA kartA karmako hI kahate hain aur AtmAko akartA hI kahate hain; ve AtmAke ghAtak hain . un par jinavANIkA kop hai, kyonki syAdvAdase vastusthitiko nirbAdhatayA siddha karanevAlI jinavANI to AtmAko kathanchit kartA kahatI hai . AtmAko akartA hI kahanevAle ekAntavAdiyonkI buddhi utkaT mithyAtvase Dhak gaI hai; unake mithyAtvako dUr karaneke liye AchAryadev syAdvAdAnusAr jaisI vastusthiti hai, vah nimnalikhit gAthAommen kahate hain .204.
‘AtmA sarvathA akartA nahIn hai, kathanchit kartA bhI hai’ is arthakI gAthAyen ab kahate hain : —
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
kammehi suhAvijjadi dukkhAvijjadi tahev kammehin . kammehi ya michchhattan Nijjadi Nijjadi asanjaman chev ..333.. kammehi bhamADijjadi uDDhamaho chAvi tiriyaloyan cha . kammehi chev kijjadi suhAsuhan jettiyan kinchi ..334.. jamhA kamman kuvvadi kamman dedi haradi tti jan kinchi . tamhA u savvajIvA akAragA honti AvaNNA ..335.. purisitthiyAhilAsI itthIkamman cha purisamahilasadi . esA AyariyaparamparAgadA erisI du sudI ..336.. tamhA Na ko vi jIvo abambhachArI du amha uvadese . jamhA kamman chev hi kamman ahilasadi idi bhaNidan ..337.. jamhA ghAdedi paran pareN ghAdijjade ya sA payaDI . edeNattheNan kir bhaNNadi paraghAdaNAmetti ..338..
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
tamhA Na ko vi jIvo vadhAdao atthi amha uvadese . jamhA kamman chev hi kamman ghAdedi idi bhaNidan ..339.. evan sankhuvaesan je du parUventi erisan samaNA . tesin payaDI kuvvadi appA ya akAragA savve ..340.. ahavA maNNasi majjhan appA appANamappaNo kuNadi . eso michchhasahAvo tumhan eyan muNantassa ..341.. appA Nichchosankhejjapadeso desido du samayamhi . Na vi so sakkadi tatto hINo ahio ya kAdun je ..342.. jIvassa jIvarUvan vittharado jAN logamettan khu . tatto so kin hINo ahio ya kahan kuNadi davvan ..343.. ah jANago du bhAvo NANasahAveN achchhade tti madan . tamhA Na vi appA appayan tu sayamappaNo kuNadi ..344..
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
gAthArtha : — ‘‘[karmabhi tu ] ka rma [agnAnI kriyate ] (jIvako) agnAnI ka rate hain [tathA ev ] usI tarah [karmabhi gnAnI ] karma (jIvako) gnAnI ka rate hain, [karmabhi svApyate ] ka rma sulAte hain [tathA ev ] usI tarah [karmabhi jAgaryate ] ka rma jagAte hain, [karmabhi sukhI kriyate ] ka rma sukhI ka rate hain [tathA ev ] usI tarah [karmabhi dukhI kriyate ] ka rma dukhI ka rate hain, [karmabhi cha mithyAtvan nIyate ] ka rma mithyAtvako prApta karAte hain [cha ev ] aur [asanyaman nIyate ] ka rma asanyamako prApta karAte hain, [karmabhi ] ka rma [U rdhvam adha cha api tiryaglokan cha ] U rdhvalok , adholok aur tiryaglok men [bhrAmyate ] bhramaN karAte hain, [yatkinychit yAvat shubhAshubhan ] jo kuchh bhI jitanA shubh aur ashubh hai vah sab [karmabhi cha ev kriyate ] ka rma hI ka rate hain . [yasmAt ] yata [karma karoti ] ka rma ka ratA hai, [karma dadAti ] ka rma detA hai, [harati ] ka rma har letA hai — [iti yatkinychit ] isaprakAr jo kuchh bhI karatA vah ka rma hI ka ratA hai, [tasmAt tu ] isaliye [sarvajIvA ] sabhI jIv [akArakA ApannA bhavanti ] akArak (ak rtA) siddha hote hain .
aur, [puruSha ] puruShavedak rma [stryabhilAShI ] strIkA abhilAShI hai [cha ] aur [strIkarma ] strIvedak rma [puruSham abhilaShati ] puruShakI abhilAShA ka ratA hai — [eShA AchAryaparamparAgatA IdRushI tu shruti ] aisI yah AchAryakI paramparAse AI huI shruti hai; [tasmAt ] isaliye [asmAkam upadeshe tu ] hamAre upadeshamen [ka api jIva ] koI bhI jIv [abrahmachArI na ] abrahmachArI nahIn hai,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[yasmAt ] kyonki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma abhilaShati ] ka rmakI abhilAShA ka ratA hai [iti bhaNitam ] aisA kahA hai .
aur, [yasmAt paran hanti ] jo parako mAratA hai [cha ] aur [pareN hanyate ] jo parake dvArA mArA jAtA hai [sA prakRiti ] vah prakRu ti hai — [eten arthen kil ] is arthamen [paraghAtanAm iti bhaNyate ] paraghAtanAmak rma ka hA jAtA hai, [tasmAt ] isaliye [asmAkam upadeshe ] hamAre upadeshamen [ka api jIva ] koI bhI jIv [upaghAtaka na asti ] upaghAtak (mAranevAlA) nahIn hai, [yasmAt ] kyonki [karma cha ev hi ] ka rma hI [karma hanti ] ka rmako mAratA hai [iti bhaNitam ] aisA kahA hai .’’
(AchAryadev ka hate hain ki : — ) [evan tu ] isaprakAr [IdRushan sAngkhayopadeshan ] aisA sAnkhyamatakA upadesh [ye shramaNA ] jo shramaN (jain muni) [prarUpayanti ] prarUpit karate hain, [teShAn ] unake matamen [prakRiti karoti ] prakRu ti hI ka ratI hai [AtmAna cha sarve ] aur AtmA to sab [akArakA ] akArak hain aisA siddha hotA hai !
[athavA ] athavA (ka rtRutvakA pakSha siddha karaneke liye) [manyase ] yadi tum yah mAnate ho ki ‘[mam AtmA ] merA AtmA [Atmana ] apane [AtmAnam ] (dravyarUp) AtmAko [karoti ] ka ratA hai’, [etat jAnata tav ] to aisA jAnanevAlekA – tumhArA [eSha mithyAsvabhAva ] yah mithyAsvabhAv hai (arthAt aisA jAnanA vah terA mithyAsvabhAv hai); [yad ] kyonki — [samaye ] siddhAntamen [AtmA ] AtmAko [nitya ] nitya, [asangkhayeyapradesha ] asankhyAt-pradeshI [darshita tu ] batAyA gayA hai, [tata ] usase [sa ] vah [hIna adhika cha ] hIn yA adhik [kartun na
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
karmaivAtmAnamagnAninan karoti, gnAnAvaraNAkhyakarmodayamantareN tadanupapatte . karmaiv gnAninan karoti, gnAnAvaraNAkhyakarmakShayopashamamantareN tadanupapatte . karmaiv svApayati, nidrAkhyakarmoday- mantareN tadanupapatte . karmaiv jAgarayati, nidrAkhyakarmakShayopashamamantareN tadanupapatte . karmaiv sukhayati, sadvedyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatte . karmaiv dukhayati, asadvedyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatte . karmaiv mithyAdraShTin karoti, mithyAtvakarmodayamantareN tadanupapatte . karmaivAsanyatan api shakyate ] nahIn kiyA jA sak tA; [vistarata ] aur vistArase bhI [jIvasya jIvarUpan ] jIvakA jIvarUp [khalu ] nishchayase [lokamAtran jAnIhi ] lok mAtra jAno; [tata ] usase [kin sa hIna adhika vA ] kyA vah hIn athavA adhik hotA hai ? [dravyam kathan karoti ] tab phi ra (AtmA) dravyako (arthAt dravyarUp AtmAko) kaise ka ratA hai ?
[ath ] athavA yadi ‘[gnAyaka bhAva tu ] gnAyak bhAv to [gnAnasvabhAven tiShThati ] gnAn- svabhAvase sthit rahatA hai’ [iti matam ] aisA mAnA jAye, [tasmAt api] to isase bhI [AtmA svayam ] AtmA svayam [Atmana AtmAnan tu ] apane AtmAko [na karoti ] nahIn karatA yah siddha hogA !
(isaprakAr kartRutvako siddha karaneke liye vivakShAko badalakar jo pakSha kahA hai, vah ghaTit nahIn hotA .)
(isaprakAr, yadi karmakA kartA karma hI mAnA jAy to syAdvAdake sAth virodh AtA hai; isaliye AtmAko agnAn-avasthAmen kathanchit apane agnAnabhAvarUp karmakA kartA mAnanA chAhiye, jisase syAdvAdake sAth virodh nahIn AtA .)
TIkA : — (yahAn pUrvapakSha isaprakAr hai :) ‘‘karma hI AtmAko agnAnI karatA hai, kyonki gnAnAvaraN nAmak karmake udayake binA usakI ( – agnAnakI) anupapatti hai; karma hI (AtmAko) gnAnI karatA hai, kyonki gnAnAvaraN nAmak karmake kShayopashamake binA usakI anupapatti hai; karma hI sulAtA hai, kyonki nidrA nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI jagAtA hai, kyonki nidrA nAmak karmake kShayopashamake binA usakI anupapatti hai; karma hI sukhI karatA hai, kyonki sAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
karoti, chAritramohAkhyakarmodayamantareN tadanupapatte . karmaivordhvAdhastiryaglokan bhramayati, AnupUrvyAkhyakarmodayamantareN tadanupapatte . aparamapi yadyAvatkinchichchhubhAshubhan tattAvatsakalamapi karmaiv karoti, prashastAprashastarAgAkhyakarmodayamantareN tadanupapatte . yat evan samastamapi svatantran karma karoti, karma dadAti, karma harati cha, tata sarva ev jIvA nityamevaikAntenAkartAr eveti nishchinuma . kinch – shrutirapyenamarthamAh, pumvedAkhyan karma striyamabhilaShati, strIvedAkhyan karma pumAnsamabhilaShati iti vAkyen karmaN ev karmAbhilAShakartRutvasamarthanen jIvasyAbrahmakartRutva- pratiShedhAt, tathA yatparan hanti, yen cha pareN hanyate tatparaghAtakarmeti vAkyen karmaN ev karmaghAtakartRutvasamarthanen jIvasya ghAtakartRutvapratiShedhAchcha sarvathaivAkartRutvagnApanAt . evamIdrashan sAnkhyasamayan svapragnAparAdhen sUtrArthamabudhyamAnA kechichchhramaNAbhAsA prarUpayanti; teShAn prakRuterekAnten hI dukhI karatA hai, kyonki asAtAvedanIy nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI mithyAdRuShTi karatA hai, kyonki mithyAtvakarmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI asanyamI karatA hai, kyonki chAritramoh nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; karma hI U rdhvalokamen, adholokamen aur tiryaglokamen bhramaN karAtA hai, kyonki AnupUrvI nAmak karmake udayake binA usakI anupapatti hai; dUsarA bhI jo kuchh jitanA shubh – ashubh hai vah sab karma hI karatA hai, kyonki prashasta-aprashasta rAg nAmak karmake udayake binA unakI anupapatti hai . isaprakAr sab kuchh svatantratayA karma hI karatA hai, karma hI detA hai, karma hI har letA hai, isaliye ham yah nishchay karate hain ki — sabhI jIv sadA hI ekAntase akartA hI hain . aur shruti (bhagavAnakI vANI, shAstra) bhI isI arthako kahatI hai; kyonki, (vah shruti) ‘puruShaved nAmak karma strIkI abhilAShA karatA hai aur strIved nAmak karma puruShakI abhilAShA karatA hai’ is vAkyase karmako hI karmakI abhilAShAke kartRutvake samarthan dvArA jIvako abrahmacharyake kartRutvakA niShedh karatI hai, tathA ‘jo parako hanatA hai aur jo parake dvArA hanA jAtA hai vah paraghAtakarma hai’ is vAkyase karmako hI karmake ghAtakA kartRutva honeke samarthan dvArA jIvako ghAtake kartRutvakA niShedh karatI hai, aur isaprakAr (abrahmacharyake tathA ghAtake kartRutvake niShedh dvArA) jIvakA sarvathA akartRutva batalAtI hai .’’
(AchAryadev kahate hain ki : — ) isaprakAr aise sAnkhyamatako, apanI pragnA(buddhi)ke aparAdhase sUtrake arthako na jAnanevAle kuchh 1shramaNAbhAs prarUpit karate hain; unakI, ekAntase prakRitike kartRutvakI mAnyatAse, samasta jIvonke ekAntase akartRutva A jAtA hai, isaliye ‘jIv 1shramaNAbhAs = munike guN nahIn hone par bhI apaneko muni kahalAnevAle
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
kartRutvAbhyupagamen sarveShAmev jIvAnAmekAntenAkartRutvApatte jIva karteti shrute kopo dushakya parihartum . yastu karma AtmanognAnAdisarvabhAvAn paryAyarUpAn karoti, AtmA tvAtmAnamevaikan dravyarUpan karoti, tato jIva karteti shrutikopo na bhavatItyabhiprAya sa mithyaiv . jIvo hi dravyarUpeN tAvannityosankhyeyapradesho lokaparimANashcha . tatra na tAvannityasya kAryatvamup- pannan, kRutakatvanityatvayorekatvavirodhAt . na chAvasthitAsankhyeyapradeshasyaikasya pudgalaskandhasyev pradeshaprakShepaNAkarShaNadvAreNApi tasya kAryatvan, pradeshaprakShepaNAkarShaNe sati tasyaikatvavyAghAtAt . na chApi sakalalokavAstuvistAraparimitaniyatanijAbhogasangrahasya pradeshasankochanavikAshanadvAreN tasya kAryatvan, pradeshasankochanavikAshanayorapi shuShkArdracharmavatpratiniyatanijavistArAddhInAdhikasya tasya kartumashakyatvAt . yastu vastusvabhAvasya sarvathApoDhumashakyatvAt gnAyako bhAvo gnAnasvabhAven sarvadaiv kartA hai’ aisI jo shruti hai usakA kop dUr karanA ashakya ho jAtA hai (arthAt bhagavAnakI vANIkI virAdhanA hotI hai) . aur, ‘karma AtmAke agnAnAdi sarva bhAvonko — jo ki paryAyarUp hain unhen — karatA hai, aur AtmA to AtmAko hI ekako dravyarUpako karatA hai, isaliye jIv kartA hai; isaprakAr shrutikA kop nahIn hotA’ — aisA jo abhiprAy hai vah mithyA hI hai . (isIko samajhAte hain : — ) jIv to dravyarUpase nitya hai, asankhyAtapradeshI hai aur lokaparimAN hai . unamen pratham, nityakA kAryatva nahIn ban sakatA, kyonki kRutakatvake aur nityatvake ekatvakA virodh hai . (AtmA nitya hai, isaliye vah kRutak arthAt kisIke dvArA kiyA gayA nahIn ho sakatA .) aur avasthit asankhya-pradeshavAle ek(-AtmA)ko pudgalaskandhakI bhAnti, pradeshonke prakShepaN- AkarShaN dvArA bhI kAryatva nahIn ban sakatA, kyonki pradeshonkA prakShepaN tathA AkarShaN ho to usake ekatvakA vyAghAt ho jAyegA . (skandha anek paramANuonkA banA huA hai, isaliye usamense paramANu nikal jAte hain tathA usamen Ate bhI hain; parantu AtmA nishchit asankhyAt- pradeshavAlA ek hI dravya hai, isaliye vah apane pradeshonko nikAl nahIn sakatA tathA adhik pradeshonko le nahIn sakatA .) aur sakal lokarUp gharake vistArase parimit jisakA nishchit nij vistArasangrah hai (arthAt jisakA lok jitanA nishchit mAp hai) usake (-AtmAke) pradeshonke sankoch-vikAs dvArA bhI kAryatva nahIn ban sakatA, kyonki pradeshonke sankoch-vistAr hone par bhI, sUkhe-gIle chamaDekI bhAnti, nishchit nij vistArake kAraN use ( – AtmAko) hInAdhik nahIn kiyA jA sakatA . (isaprakAr AtmAke dravyarUp AtmAke kartRutva nahIn ban sakatA .) aur, ‘‘vastusvabhAvakA sarvathA miTanA ashakya honese gnAyak bhAv gnAnasvabhAvase hI sadaiv sthit rahatA hai aur isaprakAr sthit rahatA huA, gnAyakatva aur kartRutvake atyanta viruddhatA honese,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
tiShThati, tathA tiShThanshcha gnAyakakartRutvayoratyantaviruddhatvAnmithyAtvAdibhAvAnAn na kartA bhavati, bhavanti cha mithyAtvAdibhAvA, tatasteShAn karmaiv kartRu prarUpyat iti vAsanonmeSha sa tu nitarAmAtmAtmAnan karotItyabhyupagamamupahantyev .
tato gnAyakasya bhAvasya sAmAnyApekShayA gnAnasvabhAvAvasthitatvepi karmajAnAn mithyAtvAdibhAvAnAn gnAnasamayenAdigneyagnAnabhedavignAnashUnyatvAt paramAtmeti jAnato visheShApekShayA tvagnAnarUpasya gnAnapariNAmasya karaNAtkartRutvamanumantavyan; tAvadyAvattadAdigneyagnAnabhedavignAn- pUrNatvAdAtmAnamevAtmeti jAnato visheShApekShayApi gnAnarUpeNaiv gnAnapariNAmen pariNamamAnasya kevalan gnAtRutvAtsAkShAdakartRutvan syAt . mithyAtvAdi bhAvonkA kartA nahIn hotA; aur mithyAtvAdi bhAv to hote hain; isaliye unakA kartA karma hI hai, isaprakAr prarUpit kiyA jAtA hai’’ — aisI jo vAsanA (abhiprAy, jhukAv) pragaT kI jAtI hai vah bhI ‘AtmAko karatA hai’ is (pUrvokta) mAnyatAkA atishayatApUrvak ghAt karatI hI hai (kyonki sadA hI gnAyak mAnanese AtmA akartA hI siddha huA) .
isaliye, gnAyak bhAv sAmAnya apekShAse gnAnasvabhAvase avasthit hone par bhI, karmase utpanna mithyAtvAdi bhAvonke gnAnake samay, anAdikAlase gney aur gnAnake bhedavignAnase shUnya honese, parako AtmAke rUpamen jAnatA huA vah (gnAyakabhAv) visheSh apekShAse agnAnarUp gnAnapariNAmako karatA hai ( – agnAnarUp aisA jo gnAnakA pariNaman usako karatA hai) isaliye, usake kartRutvako svIkAr karanA (arthAt aisA svIkAr karanA ki vah karttA hai) vah bhI tab tak kI jab tak bhedavignAnake prArambhase gney aur gnAnake bhedavignAnase pUrNa (arthAt bhedavignAn sahit) honeke kAraN AtmAko hI AtmAke rUpamen jAnatA huA vah (gnAyakabhAv), visheSh apekShAse bhI gnAnarUp hI gnAnapariNAmase pariNamit hotA huA ( – gnAnarUp aisA jo gnAnakA pariNaman usarUp hI pariNamit hotA huA), mAtra gnAtRutvake kAraN sAkShAt akartA ho .
bhAvArtha : — kitane hI jain muni bhI syAdvAd-vANIko bhalIbhAnti na samajhakar sarvathA ekAntakA abhiprAy karate hain aur vivakShAko badalakar yah kahate hain ki — ‘‘AtmA to bhAvakarmakA akartA hI hai, karmaprakRitikA uday hI bhAvakarmako karatA hai; agnAn, gnAn, sonA, jAganA, sukh, dukh, mithyAtva, asanyam, chAr gatiyommen bhramaN — in sabako, tathA jo kuchh shubh-ashubh bhAv hain in sabako karma hI karatA hai; jIv to akartA hai .’’ aur ve muni shAstrakA bhI aisA hI artha karate hain ki — ‘‘vedake udayase strI-puruShakA vikAr hotA hai aur upaghAt tathA paraghAt prakRitike udayase paraspar ghAt hotA hai .’’ isaprakAr, jaise sAnkhyamatAvalambI sab