Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version
kartAran kalayantu tan kil sadA bhedAvabodhAdadha .
pashyantu chyutakartRubhAvamachalan gnAtAramekan param ..205..
kuchh prakRitikA kArya mAnate hain aur puruShako akartA mAnate hain usIprakAr, apanI buddhike doShase in muniyonkI bhI aisI hI aikAntik mAnyatA huI . isaliye jinavANI to syAdvAdarUp honese sarvathA ekAntako mAnanevAle un muniyon par jinavANIkA kop avashya hotA hai . jinavANIke kopake bhayase yadi ve vivakShAko badalakar yah kahen ki — ‘‘bhAvakarmakA kartA karma hai aur apane AtmAkA (arthAt apaneko) kartA AtmA hai; isaprakAr ham AtmAko kanthachit kartA kahate hain, isaliye vANIkA kop nahIn hotA;’’ to unakA yah kathan bhI mithyA hI hai . AtmA dravyase nitya hai, asankhyAtapradeshI hai, lokaparimAN hai, isaliye usamen to kuchh navIn karanA nahIn hai; aur jo bhAvakarmarUp paryAyen hain unakA kartA to ve muni karmako hI kahate hain; isaliye AtmA to akartA hI rahA ! tab phi ra vANIkA kop kaise miT gayA ? isaliye AtmAke kartRutva- akartRutvakI vivakShAko yathArtha mAnanA hI syAdvAdako yathArtha mAnanA hai . AtmAke kartRutva- akartRutvake sambandhamen satyArtha syAdvAd-prarUpaN isaprakAr hai : —
AtmA sAmAnya apekShAse to gnAnasvabhAvamen hI sthit hai; parantu mithyAtvAdi bhAvonko jAnate samay, anAdikAlase gney aur gnAnake bhedavignAnake abhAvake kAraN, gneyarUp mithyAtvAdi bhAvonko AtmAke rUpamen jAnatA hai, isaliye isaprakAr visheSh apekShAse agnAnarUp gnAnapariNAmako karanese kartA hai; aur jab bhedavignAn honese AtmAko hI AtmAke rUpamen jAnatA hai, tab visheSh apekShAse bhI gnAnarUp gnAnapariNAmamen hI pariNamit hotA huA mAtra gnAtA rahanese sAkShAt akartA hai ..332 se 344..
shlokArtha : — [amI ArhatA api ] is Arhat matake anuyAyI arthAt jain bhI [puruShan ] AtmAko, [sAnkhyA iv ] sAnkhyamatiyonkI bhAnti, [akartAram mA spRushantu ] (sarvathA) ak rtA mat mAno; [bhed-avabodhAt adha ] bhedagnAn honese pUrva [tan kil ] use [sadA ] nirantar [kartAran kalayantu ] ka rtA mAno, [tu ] aur [U rdhvan ] bhedagnAn honeke bAd [uddhat-bodh- dhAm-niyatan svayam pratyakSham enam ] uddhat 1gnAnadhAmamen nishchit is svayam pratyakSha AtmAko 1gnAnadhAm = gnAnamandir; gnAnaprakAsh .
Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version
nijamanasi vidhatte kartRubhoktrorvibhedam .
svayamayamabhiShinchanshchichchamatkAr ev ..206..
[pashyantu ] dekho .
bhAvArtha : — sAnkhyamatAvalambI puruShako sarvathA ekAntase akartA, shuddha udAsIn chaitanyamAtra mAnate hain . aisA mAnanese puruShako sansArake abhAvakA prasang AtA hai; aur yadi prakRitiko sansAr mAnA jAye to vah bhI ghaTit nahIn hotA, kyonki prakRiti to jaD hai, use sukhadukhAdikA samvedan nahIn hai, to use sansAr kaisA ? aise anek doSh ekAnta mAnyatAmen Ate hain . sarvathA ekAnta vastukA svarUp hI nahIn hai . isilaye sAnkhyamatI mithyAdRuShTi hain; aur yadi jain bhI aisA mAnen to ve bhI mithyAdRuShTi hain . isaliye AchAryadev upadesh dete hain ki — sAnkhyamatiyonkI bhAnti jain AtmAko sarvathA akartA na mAnen; jab tak sva-parakA bhedavignAn na ho tab tak to use rAgAdikA — apane chetanarUp bhAvakarmonkA — kartA mAno, aur bhedavignAn honeke bAd shuddha vignAnaghan, samasta kartRutvake bhAvase rahit, ek gnAtA hI mAno . isaprakAr ek hI AtmAmen kartRutva tathA akartRutva — ye donon bhAv vivakShAvash siddha hote hain . aisA syAdvAd mat jainonkA hai; aur vastusvabhAv bhI aisA hI hai, kalpanA nahIn hai . aisA (syAdvAdAnusAr) mAnanese puruShako sansAr-mokSha AdikI siddhi hotI hai; aur sarvathA ekAnta mAnanese sarva nishchay-vyavahArakA lop hotA hai .205.
AgekI gAthAommen, ‘kartA anya hai aur bhoktA anya hai’ aisA mAnanevAle kShaNikavAdI bauddhamatiyonko unakI sarvathA ekAnta mAnyatAmen dUShaN batAyenge aur syAdvAd anusAr jisaprakAr vastusvarUp arthAt kartAbhoktApan hai usaprakAr kahenge . un gAthAonkA sUchak kAvya pratham kahate hain : —
shlokArtha : — [ih ] is jagatamen [eka ] koI ek to (arthAt kShaNik vAdI bauddhamatI to) [idam Atmatattvan kShaNikam kalpayitvA ] is Atmatattvako kShaNik ka lpit karake [nij-manasi ] apane manamen [kartRu-bhoktro vibhedam vidhatte ] ka rtA aur bhoktAkA bhed ka rate hain ( – ka rtA anya hai aur bhoktA anya hai, aisA mAnate hain); [tasya vimohan ] unake mohako (agnAnako) [ayam chit-chamatkAra ev svayam ] yah chaitanyachamatkAr hI svayam [nitya-amRut-oghai ] nityatArUp amRutake ogh( – samUh)ke dvArA [abhiShinchan ] abhisinchan
Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version
bhAvArtha : — kShaNikavAdI kartA-bhoktAmen bhed mAnate hain, arthAt ve yah mAnate hain ki — pratham kShaNamen jo AtmA thA, vah dUsare kShaNamen nahIn hai . AchAryadev kahate hain ki — ham use kyA samajhAyen ? yah chaitanya hI usakA agnAn dUr kar degA — ki jo (chaitanya) anubhavagochar nitya hai . pratham kShaNamen jo AtmA thA, vahI dvitIy kShaNamen kahatA hai ki ‘main jo pahale thA vahI hUn’; isaprakArakA smaraNapUrvak pratyabhignAn AtmAkI nityatA batalAtA hai . yahAn bauddhamatI kahatA hai ki — ‘jo pratham kShaNamen thA, vahI main dUsare kShaNamen hUn’ aisA mAnanA vah to anAdikAlIn avidyAse bhram hai; yah bhram dUr ho to tattva siddha ho, aur samasta klesh miTe . usakA uttar dete huye kahate hain ki — ‘‘he bauddha ! tU yah jo tarka ( – dalIl) karatA hai, us sampUrNa tarkako karanevAlA ek hI AtmA hai yA anek AtmA hain ? aur tere sampUrNa tarkako ek hI AtmA sunatA hai aisA mAnakar tU tarka karatA hai yA sampUrNa tarka pUrNa hone tak anek AtmA badal jAte hain, aisA mAnakar tarka karatA hai ? yadi anek AtmA badal jAte hain, to tere sampUrNa tarkako to koI AtmA sunatA nahIn hai; tab phi ra tarka karanekA kyA prayojan hai ? 1yon anek prakArase vichAr karane par tujhe gnAt hogA ki AtmAko kShaNik mAnakar pratyabhignAnako bhram kah denA vah yathArtha nahIn hai . isaliye yah samajhanA chAhiye ki — AtmAko ekAntata nitya yA ekAntata anitya mAnanA vah donon bhram hain, vastusvarUp nahIn; ham (jain) kathanchit nityAnityAtmak vastusvarUp kahate hain vahI satyArtha hai .’’ .206.
puna, kShaNikavAdakA yukti dvArA niShedh karatA huA, aur AgekI gAthAonkA sUchak kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [vRutti-ansh-bhedata ] vRuttyanshonke arthAt paryAyonke bhedake kAraN [atyantan vRuttimat-nAsh-kalpanAt ] ‘vRuttimAn arthAt dravya atyanta (sarvathA) naShTa ho jAtA hai’ aisI ka lpanAke dvArA [anya karoti ] ‘anya ka ratA hai aur [anya bhunkte ] anya bhogatA hai’ [iti ekAnta mA chakAstu ] aisA ekAnta prakAshit mat ka ro . 1yadi yah kahA jAye ki ‘AtmA naShTa ho jAtA hai, kintu sanskAr chhoDatA jAtA hai’ to yah bhI yathArtha nahIn hai; yadi AtmA naShTa ho jAye to AdhArake binA sanskAr kaise rah sakatA hai ? aur yadi kadAchit ek AtmA sanskAr chhoDatA jAye, to bhI us AtmAke sanskAr dUsare AtmAmen praviShTa ho jAyen, aisA
Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version
bhAvArtha : — dravyakI paryAyen pratikShaN naShTa hotI hain, isaliye bauddha yah mAnate hain ki ‘dravya hI sarvathA naShTa hotA hai’ . aisI ekAnta mAnyatA mithyA hai . yadi paryAyavAn padArthakA hI nAsh ho jAye to paryAy kisake Ashrayase hogI ? isaprakAr dononke nAshakA prasang Anese shUnyakA prasang AtA hai .207.
ab, nimnalikhit gAthAommen anekAntako pragaT karake kShaNikavAdakA spaShTatayA niShedh karate hain : —
Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version
yato hi pratisamayan sambhavadagurulaghuguNapariNAmadvAreN kShaNikatvAdachalitachaitanyAnvay- guNadvAreN nityatvAchcha jIva kaishchitparyAyairvinashyati, kaishchittu na vinashyatIti dvisvabhAvo jIvasvabhAva . tato ya ev karoti sa evAnyo vA vedayate ya ev vedayate, sa evAnyo vA paryAyonse [vinashyati ] naShTa hotA hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanI hI paryAyonse [na ev ] naShTa nahIn hotA, [tasmAt ] isaliye [sa vA karoti ] ‘(jo bhogatA hai) vahI ka ratA hai’ [anya vA ] athavA ‘dUsarA hI ka ratA hai’ [na ekAnta ] aisA ekAnta nahIn hai ( – syAdvAd hai) .
[yasmAt ] kyonki [jIva ] jIv [kaishchit paryAyai tu ] kitanI hI paryAyonse [vinashyati ] naShTa hotA hai [tu ] aur [kaishchit ] kitanI hI paryAyonse [na ev ] naShTa nahIn hotA, [tasmAt ] isaliye [sa vA vedayate ] ‘(jo ka ratA hai) vahI bhogatA hai’ [anya vA ] athavA ‘dUsarA hI bhogatA hai’ [na ekAnta ] aisA ekAnta nahIn hai ( – syAdvAd hai) .
‘[ya cha ev karoti ] jo ka ratA hai [sa cha ev na vedayate ] vahI nahIn bhogatA’ [eSha yasya siddhAnta ] aisA jisakA siddhAnt hai, [sa jIva ] vah jIv [mithyAdRuShTi ] mithyAdRuShTi, [anArhata ] anArhat ( – arhantake matako na mAnanevAlA) [gnAtavya ] jAnanA chAhie .
‘[anya karoti ] dUsarA ka ratA hai [anya paribhunkte ] aur dUsarA bhogatA hai’ [eSha yasya siddhAnta ] aisA jisakA siddhAnt hai, [sa jIva ] vah jIv [mithyAdRuShTi ] mithyAdRuShTi, [anArhata ] anArhat ( – ajain) [gnAtavya ] jAnanA chAhiye .
TIkA : — jIv, pratisamay sambhavate ( – honevAle) agurulaghuguNake pariNAm dvArA kShaNik honase aur achalit chaitanyake anvayarUp guN dvArA nitya honese, kitanI hI paryAyonse vinAshako prApta hotA hai aur kitanI hI paryAyonse vinAshako nahIn prApta hotA hai — isaprakAr do svabhAvavAlA jIvasvabhAv hai; isaliye ‘jo karatA hai vahI bhogatA hai ’ athavA ‘dUsarA hI bhogatA hai’, ‘jo bhogatA
Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version
karotIti nAstyekAnta . evamanekAntepi yastatkShaNavartamAnasyaiv paramArthasattven vastutvamiti vastvanshepi vastutvamadhyAsya shuddhanayalobhAdRujusUtraikAnte sthitvA ya ev karoti sa ev na vedayate, anya karoti anyo vedayate iti pashyati sa mithyAdraShTirev draShTavya, kShaNikatvepi vRuttyanshAnAn vRuttimatashchaitanyachamatkArasya TankotkIrNasyaivAntapratibhAsamAnatvAt . hai vahI karatA hai’ athavA ‘dUsarA hI karatA hai’ — aisA ekAnta nahIn hai . isaprakAr anekAnta hone par bhI, ‘jo (paryAy) us samay hotI hai, usIko paramArtha sattva hai, isaliye vahI vastu hai’ isaprakAr vastuke anshamen vastutvakA adhyAs karake shuddhanayake lobhase RujusUtranayake ekAntamen rahakar jo yah dekhatA – mAnatA hai ki ‘‘jo karatA hai vahI nahIn bhogatA, dUsarA karatA hai aur dUsarA bhogatA hai’’, us jIvako mithyAdRuShTi hI dekhanA-mAnanA chAhiye; kyonki, vRuttyanshon(paryAyon)kA kShaNikatva hone par bhI, vRuttimAn (paryAyamAn) jo chaitanyachamatkAr (AtmA) hai, vah to TankotkIrNa (nitya) hI antarangamen pratibhAsit hotA hai .
bhAvArtha : — vastukA svabhAv jinavANImen dravyaparyAyasvarUp kahA hai; isaliye syAdvAdase aisA anekAnta siddha hotA hai ki paryAy-apekShAse to vastu kShaNik hai aur dravya-apekShAse nitya hai . jIv bhI vastu honese dravyaparyAyasvarUp hai . isaliye, paryAyadRuShTise dekhA jAy to kAryako karatI hai ek paryAy, aur bhogatI hai dUsarI paryAy; jaise ki — manuShyaparyAyane shubhAshubh karma kiye aur unakA phal devAdiparyAyane bhogA . yadi dravyadRuShTise dekhA jAy to, jo karatA hai vahI bhogatA hai; jaise ki — manuShyaparyAyamen jis jIvadravyane shubhAshubh karma kiye, usI jIvadravyane devAdi paryAyamen svayam kiye gaye karmake phalako bhogA .
isaprakAr vastukA svarUp anekAntarUp siddha hone par bhI, jo jIv shuddhanayako samajhe binA shuddhanayake lobhase vastuke ek anshako ( — vartamAn kAlamen vartatI paryAyako) hI vastu mAnakar RujusUtranayake viShayakA ekAnta pakaDakar yah mAnatA hai ki ‘jo karatA hai vahI nahIn bhogatA — anya bhogatA hai, aur jo bhogatA hai vahI nahIn karatA — anya karatA hai, ’ vah jIv mithyAdRuShTi hai, arahantake matakA nahIn hai; kyonki, paryAyonkA kShaNikatva hone par bhI, dravyarUp chaitanyachamatkAr to anubhavagochar nitya hai; pratyabhignAnase gnAt hotA hai ki ‘jo main bAlak avasthAmen thA, vahIn main taruN avasthAmen thA aur vahI main vRuddha avasthAmen hUn .’ isaprakAr jo kathanchit nityarUpase anubhavagochar hai — svasamvedanamen AtA hai aur jise jinavANI bhI aisA hI kahatI hai, use jo nahIn mAnatA vah mithyAdRuShTi hai, aisA samajhanA chAhiye ..345 se 348..
Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version
kAlopAdhibalAdashuddhimadhikAn tatrApi matvA parai .
rAtmA vyujjhit eSh hAravadaho nisUtramukte kShibhi ..208..
shlokArtha : — [AtmAnan parishuddham Ipsubhi parai andhakai ] AtmAko sampUrNatayA shuddha chAhanevAle anya kinhIn andhonne — [pRuthukai ] bAlishajanonne (bauddhonne) — [kAl-upAdhi-balAt api tatra adhikAm ashuddhim matvA ] kAlakI upAdhike kAraN bhI AtmAmen adhik ashuddhi mAnakar [ativyAptin prapadya ] ativyAptiko prApta hokar, [shuddha-RujusUtre ratai ] shuddha RujusUtranayamen rat hote hue [chaitanyan kShaNikan prakalpya ] chaitanyako kShaNik ka lpit karake, [aho eSha AtmA vyujjhita ] is AtmAko chhoD diyA; [nisUtra-muktA-IkShibhi hAravat ] jaise hArake sUtra(Dore)ko na dekhakar motiyonko hI dekhanevAle hArako chhoD dete hain
bhAvArtha : — AtmAko sampUrNatayA shuddha mAnaneke ichchhuk bauddhonne vichAr kiyA ki — ‘‘yadi AtmAko nitya mAnA jAy to nityamen kAlakI apekShA hotI hai, isaliye upAdhi lag jAyegI; isaprakAr kAlakI upAdhi laganese AtmAko bahut baDI ashuddhi lag jAyegI aur isase ativyApti doSh lagegA .’’ is doShake bhayase unhonne shuddha RujusUtranayakA viShay jo vartamAn samay hai, utanA mAtra ( – kShaNik hI – ) AtmAko mAnA aur use (AtmAko) nityanityAsvarUp nahIn mAnA . isaprakAr AtmAko sarvathA kShaNik mAnanese unhen nityAnityasvarUp — dravyaparyAyasvarUp satyArtha AtmAkI prApti nahIn huI; mAtra kShaNik paryAyamen AtmAkI kalpanA huI; kintu vah AtmA satyArtha nahIn hai .
motiyonke hAramen, Doremen anek motI piroye hote hain; jo manuShya us hAr nAmak vastuko motiyon tathA Dore sahit nahIn dekhatA — mAtra motiyonko hI dekhatA hai, vah pRuthak pRuthak motiyonko hI grahaN karatA hai, hArako chhoD detA hai; arthAt use hArakI prApti nahIn hotI . isIprakAr jo jIv AtmAke ek chaitanyabhAvako grahaN nahIn karate aur samay samay par vartanApariNAmarUp upayogakI pravRuttiko dekhakar AtmAko anitya kalpit karake, RujusUtranayakA viShay jo vartamAn-samayamAtra kShaNikatva hai, utanA mAtra hI AtmAko mAnate hain (arthAt jo jIv AtmAko dravyaparyAyasvarUp nahIn mAnate — mAtra kShaNik paryAyarUp hI mAnate hain ), ve AtmAko chhoD dete hain; arthAt unhen AtmAkI prApti nahIn hotI .208.
Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version
kartA vedayitA cha mA bhavatu vA vastvev sanchintyatAm .
chchichchintAmaNimAlikeyamabhitopyekA chakAstvev na ..209..
kartRu karma cha sadaikamiShyate ..210..
shlokArtha : — [kartu cha vedayitu yukti vashata bheda astu vA abheda api ] ka rtAkA aur bhoktAkA yukti ke vashase bhed ho yA abhed ho, [vA kartA cha vedayitA mA bhavatu ] athavA ka rtA aur bhoktA donon na hon; [vastu ev sanchintyatAm ] vastukA hI anubhav karo . [nipuNai sUtre iv ih Atmani protA chit-chintAmaNi-mAlikA kvachit bhettun na shakyA ] jaise chatur puruShonke dvArA Doremen piroI gaI maNiyonkI mAlA bhedI nahIn jA sakatI, usIprakAr AtmAmen piroI gaI chaitanyarUp chintAmaNikI mAlA bhI kabhI kisIse bhedI nahIn jA sakatI; [iyam ekA ] aisI yah AtmArUp mAlA ek hI, [na abhita api chakAstu ev ] hamen samastatayA prakAshamAn ho (arthAt nityatva, anityatva Adike vik lpa chhUTakar hamen AtmAkA nirvik lpa anubhav ho)
bhAvArtha : — AtmA vastu honese dravyaparyAyAtmak hai . isaliye usamen chaitanyake pariNamanarUp paryAyake bhedonkI apekShAse to kartA-bhoktAkA bhed hai aur chinmAtradravyakI apekShAse bhed nahIn hai; isaprakAr bhed-abhed ho . athavA chinmAtra anubhavanamen bhed-abhed kyon kahanA chAhiye ? (AtmAko) kartA-bhoktA hI na kahanA chAhiye, vastumAtrakA anubhav karanA chAhiye . jaise maNiyonkI mAlAmen maNiyonkI aur DorekI vivakShAse bhed-abhed hai, parantu mAlAmAtrake grahaN karane par bhedAbhed-vikalpa nahIn hai, isIprakAr AtmAmen paryAyonkI aur dravyakI vivakShAse bhed-abhed hai, parantu AtmavastumAtrakA anubhav karane par vikalpa nahIn hai . AchAryadev kahate hain ki — aisA nirvikalpa AtmAkA anubhav hamen prakAshamAn ho .209.
shlokArtha : — [kevalan vyAvahArikadRushA ev kartRu cha karma vibhinnam iShyate ] keval vyAvahArik dRuShTise hI ka rtA aur ka rma bhinna mAne jAte hain; [nishchayen yadi vastu chintyate ] yadi
Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version
nishchayase vastukA vichAr kiyA jAye, [kartRu cha karma sadA ekam iShyate ] to ka rtA aur ka rma sadA ek mAnA jAtA hai .
bhAvArtha : — mAtra vyavahAr-dRuShTise hI bhinna dravyommen kartRutva-karmatva mAnA jAtA hai; nishchay- dRuShTise to ek hI dravyamen kartRutva-karmatva ghaTit hotA hai .210.
Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version
gAthArtha : — [yathA ] jaise [shilpika tu ] shilpI ( – svarNakAr – sonI Adi ka lAkAr) [karma ] kuNDal Adi ka rma (kArya) [karoti ] ka ratA hai, [sa tu ] parantu vah [tanmaya na cha bhavati ] tanmay (us-may, kuNDalAdimay) nahIn hotA, [tathA ] usIprakAr [jIva api cha ] jIv bhI [karma ] puNyapApAdi pudgalak rma [karoti ] ka ratA hai, [na cha tanmaya bhavati ] parantu tanmay (pudgalak rmamay) nahIn hotA . [yathA ] jaise [shilpika tu ] shilpI [karaNai ] hathauDA Adi ka raNon(sAdhanon)ke dvArA [karoti ] (ka rma) ka ratA hai, [sa tu ] parantu vah [tanmaya na bhavati ] tanmay (hathauDA Adi ka raNamay) nahIn hotA, [tathA ] usIprakAr [jIva ] jIv [karaNai ] (man-vachan-kAyarUp) ka raNonke dvArA [karoti ] (ka rma) ka ratA hai, [na cha tanmaya bhavati ] parantu tanmay (man-vachan- kAyarUp ka raNamay) nahIn hotA . [yathA ] jaise [shilpika tu ] shilpI [karaNAni ] ka raNonko [gRuhNAti ] grahaN ka ratA hai, [sa tu ] parantu vah [tanmaya na bhavati ] tanmay nahIn hotA, [tathA ] usIprakAr [jIva ] jIv [karaNAni tu ] ka raNonko [gRuhNAti ] grahaN ka ratA hai, [na cha tanmaya bhavati ]
Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version
yathA khalu shilpI suvarNakArAdi kuNDalAdi paradravyapariNAmAtmakan karma karoti, parantu tanmay (ka raNamay) nahIn hotA . [yathA ] jaise [shilpI tu ] shilpI [karmaphalan ] kuNDal Adi ka rmake phalako (khAn-pAnAdiko) [bhunkte ] bhogatA hai, [sa tu ] parantu vah [tanmaya na cha bhavati ] tanmay (khAn-pAnAdimay) nahIn hotA, [tathA ] usIprakAr [jIva ] jIv [karmaphalan ] puNyapApAdi pudgalak rmake phalako (pudgalapariNAmarUp sukhadukhAdiko) [bhunkte ] bhogatA hai, [na cha tanmaya bhavati ] parantu tanmay (pudgalapariNAmarUp sukhadukhAdimay) nahIn hotA .
[evan tu ] isaprakAr to [vyavahArasya darshanan ] vyavahArakA mat [samAsen ] sankShepase [vaktavyan ] ka hane yogya hai . [nishchayasya vachanan ] (ab) nishchayakA vachan [shRuNu ] suno [yat ] jo ki [pariNAmakRutan tu bhavati ] pariNAmaviShayak hai .
[yathA ] jaise [shilpika tu ] shilpI [cheShTAn karoti ] cheShTArUp ka rma (apane pariNAmarUp ka rma)ko ka ratA hai [tathA cha ] aur [tasyA ananya bhavati ] usase ananya hai, [tathA ] usIprakAr [jIva api cha ] jIv bhI [ka rma ka roti ] (apane pariNAmarUp) ka rmako ka ratA hai [cha ] aur [tasmAt ananya bhavati ] usase ananya hai . [yathA ] jaise [cheShTAn kurvANa ] cheShTArUp ka rma ka ratA huA [shilpika tu ] shilpI [nityadukhita bhavati ] nitya dukhI hotA hai [tasmAt cha ] aur usase (dukhase) [ananya syAt ] ananya hai, [tathA ] usIprakAr [cheShTamAna ] cheShTA ka ratA huA (apane pariNAmarUp ka rmako ka ratA huA) [jIva ] jIv [dukhI ] dukhI hotA hai (aur dukhase ananya hai) .
TIkA : — jaise — shilpI (svarNakAr Adi kalAkAr) kuNDal Adi jo paradravyapariNAmAtmak karma karatA hai, hathauDA Adi paradravyapariNAmAtmak karaNonke dvArA karatA hai,
Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version
hastakuTTakAdibhi paradravyapariNAmAtmakai karaNai karoti, hastakuTTakAdIni paradravyapariNAmAtmakAni karaNAni gRuhNAti, grAmAdiparadravyapariNAmAtmakan kuNDalAdikarmaphalan bhunkte cha, natvanekadravyatven tatonyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiv tatra kartRukarmabhoktRu- bhogyatvavyavahAra; tathAtmApi puNyapApAdi pudgaladravyapariNAmAtmakan karma karoti, kAyavAngmanobhi pudgaladravyapariNAmAtmakai karaNai karoti, kAyavAngmanAnsi pudgaladravyapariNAmAtmakAni karaNAni gRuhNAti, sukhadukhAdi pudgaladravyapariNAmAtmakan puNyapApAdikarmaphalan bhunkte cha, na tvanekadravyatven tatonyatve sati tanmayo bhavati; tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiv tatra kartRukarmabhoktRubhogyatvavyavahAra . yathA cha sa ev shilpI chikIrShushcheShTArUpamAtmapariNAmAtmakan karma karoti, dukhalakShaNamAtmapariNAmAtmakan cheShTArUpakarmaphalan bhunkte cha, ekadravyatven tatonanyatve sati tanmayashcha bhavati; tata pariNAmapariNAmibhAven tatraiv kartRukarmabhoktRubhogyatvanishchaya; tathAtmApi chikIrShushcheShTArUpamAtmapariNAmAtmakan karma karoti, dukhalakShaNamAtmapariNAmAtmakan cheShTArUpakarmaphalan hathauDA Adi paradravyapariNAmAtmak karaNonko grahaN karatA hai aur kuNDal Adi karmakA jo grAmAdi paradravyapariNAmAtmak phal bhogatA hai, kintu anekadravyatvake kAraN unase (karma, karaN Adise) anya honese tanmay (karmakaraNAdimay) nahIn hotA; isaliye nimitta-naimittikabhAvamAtrase hI vahAn kartRukarmatvakA aur bhoktRubhogyatvakA vyavahAr hai; isIprakAr — AtmA bhI puNyapApAdi jo pudgaladravyapariNAmAtmak ( – pudgaladravyake pariNAmasvarUp) karma usako karatA hai, kAy-vachan- manarUp jo pudgaladravyapariNAmAtmak karaN unake dvArA karatA hai, kAy-vachan-manarUp jo pudgaladravyapariNAmAtmak karaN unako grahaN karatA hai aur puNyapApAdi karmakA jo sukh-dukhAdi pudgaladravyapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai, parantu anekadravyatvake kAraN unase anya honese tanmay nahIn hotA; isaliye nimitta-naimittikabhAvamAtrase hI vahAn kartRu-karmatvakA aur bhoktRu- bhogyatvakA vyavahAr hai
aur jaise — vahI shilpI, karanekA ichchhuk hotA huA, cheShTArUp (arthAt kuNDalAdi karaneke apane pariNAmarUp aur hastAdike vyApArarUp) aisA jo svapariNAmAtmak karma usako karatA hai, tathA dukhasvarUp aisA jo cheShTArUp karmakA svapariNAmAtmak phal usako bhogatA hai aur ekadravyatvake kAraN unase (karma aur karmaphalase) ananya honese tanmay (karmamay aur karmaphalamay) hai; isaliye pariNAm-pariNAmIbhAvase vahIn kartA-karmapanakA aur bhoktA -bhogyapanakA nishchay hai; usIprakAr — AtmA bhI, karanekA ichchhuk hotA huA, cheShTArUp ( – rAgAdipariNAmarUp aur pradeshonke vyApArarUp) aisA jo AtmapariNAmAtmak karma usako karatA
Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version
bhunkte cha, ekadravyatven tatonanyatve sati tanmayashcha bhavati; tata pariNAmapariNAmibhAven tatraiv kartRukarmabhoktRubhogyatvanishchaya .
sa bhavati nAparasya pariNAmin ev bhavet .
sthitirih vastuno bhavatu kartRu tadev tata ..211..
tathApyaparavastuno vishati nAnyavastvantaram .
svabhAvachalanAkula kimih mohita klishyate ..212..
ekadravyatvake kAraN unase ananya honese tanmay hai; isaliye pariNAm-pariNAmIbhAvase vahIn kartA-
karmapanakA aur bhoktA-bhogyapanakA nishchay hai ..349 se 355..
shlokArtha : — [nanu pariNAm ev kil vinishchayata karma ] vAstavamen pariNAm hI nishchayase ka rma hai, aur [sa pariNAmin ev bhavet, aparasya na bhavati ] pariNAm apane AshrayabhUt pariNAmIkA hI hotA hai, anyakA nahIn (kyonki pariNAm apane apane dravyake Ashrit hain, anyake pariNAmakA anya Ashray nahIn hotA); [ih karma kartRushUnyam na bhavati ] aur ka rma ka rtAke binA nahIn hotA, [cha vastuna ekatayA sthiti ih na ] tathA vastukI ekarUp (kUTastha) sthiti nahIn hotI (kyonki vastu dravyaparyAyasvarUp honese sarvathA nityatva bAdhAsahit hai); [tata tad ev kartRu bhavatu ] isaliye vastu svayam hI apane pariNAmarUp ka rmakI ka rtA hai ( – yah nishchayasiddhAnt hai)
shlokArtha : — [svayam sphu Tat-ananta-shakti : ] jisako svayam anant shakti prakAshamAn hai, aisI vastu [bahi yadyapi luThati ] anya vastuke bAhar yadyapi loTatI hai [tathApi anya-vastu
Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version
yen ten khalu vastu vastu tat .
kin karoti hi bahirluThannapi ..213..
sakalam ev vastu svabhAv-niyatam iShyate ] kyonki samasta vastuen apane apane svabhAvamen nishchit
hain, aisA mAnA jAtA hai . (AchAryadev ka hate hain ki – ) [ih ] aisA hone par bhI, [mohita ] mohit
klishyate ] kyon klesh pAtA hai ?
bhAvArtha : — vastusvabhAv to niyamase aisA hai ki kisI vastumen koI vastu nahIn milatI . aisA hone par bhI, yah mohI prANI, ‘paragneyonke sAth apaneko pAramArthik sambandha hai’ aisA mAnakar, klesh pAtA hai, yah mahA agnAn hai .212.
shlokArtha : — [ih cha ] is lok men [yen ekam vastu anyavastuna na ] ek vastu anya vastukI nahIn hai, [ten khalu vastu tat vastu ] isaliye vAstavamen vastu vastu hI hai — [ayam nishchaya ] yah nishchay hai . [ka apara ] aisA honese koI anya vastu [aparasya bahi luThan api hi ] anya vastuke bAhar loTatI huI bhI [kin karoti ] usakA kyA kar sakatI hai ?
bhAvArtha : — vastukA svabhAv to aisA hai ki ek vastu anya vastuko nahIn badalA sakatI . yadi aisA na ho to vastukA vastutva hI na rahe . isaprakAr jahAn ek vastu anyako pariNamit nahIn kar sakatI, vahAn ek vastune anyakA kyA kiyA ? kuchh nahIn . chetan-vastuke sAth pudgal ekakShetrAvagAharUpase rah rahe hain tathApi ve chetanako jaD banAkar apanerUpamen pariNamit nahIn kar sake; tab phi ra pudgalane chetanakA kyA kiyA ? kuchh bhI nahIn .
isase yah samajhanA chAhie ki — vyavahArase paradravyonkA aur AtmAkA gney-gnAyak sambandha hone par bhI paradravya gnAyakakA kuchh bhI nahIn kar sakate aur gnAyak paradravyakA kuchh bhI nahIn kar sakatA .213.
Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version
kinchanApi pariNAmina svayam .
shlokArtha : — [vastu ] ek vastu [svayam pariNAmina anya-vastuna ] svayam pariNamit hotI huI anya vastukA [kinchan api kurute ] kuchh bhI ka ra sakatI hai — [yat tu ] aisA jo mAnA jAtA hai, [tat vyAvahArik-daRushA ev matam ] vah vyavahAradRuShTise hI mAnA jAtA hai . [nishchayAt ] nishchayase [ih anyat kim api na asti ] is lok men anya vastuko anya vastu kuchh bhI nahIn (arthAt ek vastuko anya vastuke sAth kuchh bhI sambandha nahIn) hai .
bhAvArtha : — ek dravyake pariNamanamen anya dravyako nimitta dekhakar yah kahanA ki ‘anya dravyane yah kiyA’, vah vyavahAranayakI dRuShTise hI (ka hA jAtA) hai; nishchayase to us dravyamen anya dravyane kuchh bhI nahIn kiyA hai . vastuke paryAyasvabhAvake kAraN vastukA apanA hI ek avasthAse dUsarI avasthArUp pariNaman hotA hai; usamen anya vastu apanA kuchh bhI nahIn milA sakatI .
isase yah samajhanA chAhiye ki — paradravyarUp gney padArtha unake bhAvase pariNamit hote hain aur gnAyak AtmA apane bhAvarUp pariNaman karatA hai; ve ek-dUsarekA paraspar kuchh nahIn kar sakate . isaliye yah vyavahArase hI mAnA jAtA hai ki ‘gnAyak paradravyonko jAnatA hai’; nishchayase gnAyak to bas gnAyak hI hai .214.
(‘khaDiyA miTTI arthAt potanekA chUnA yA kalaI to khaDiyA miTTI hI hai’ — yah nishchay hai; ‘khaDiyA-svabhAvarUpase pariNamit khaDiyA dIvAl-svabhAvarUp pariNamit dIvAlako saphe da karatI hai’ yah kahanA bhI vyavahArakathan hai . isIprakAr ‘gnAyak to gnAyak hI hai’ — yah nishchay hai; ‘gnAyakasvabhAvarUp pariNamit gnAyak paradravyasvabhAvarUp pariNat paradravyonko jAnatA hai’ yah kahanA bhI vyavahArakathan hai .) aise nishchay-vyavahAr kathanako ab gAthAon dvArA dRuShTAntapUrvak spaShTa kahate hain : —
Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version
Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version
gAthArtha : — (yadyapi vyavahArase paradravyonkA aur AtmAkA gney-gnAyak , dRushya-darshak , tyAjya-tyAjak ityAdi sambandha hai, tathApi nishchayase to isaprakAr hai : — ) [yathA ] jaise [seTikA tu ] khaDiyA miTTI yA potanekA chUnA yA kalaI [parasya na ] parakI ( – dIvAl AdikI) nahIn hai, [seTikA ] kalaI [sA cha seTikA bhavati ] vah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr [gnAyaka tu ] gnAyak (jAnanevAlA, AtmA) [parasya na ] parakA (paradravyakA) nahIn hai, [gnAyaka ] gnAyak [sa tu gnAyaka ] vah to gnAyak hI hai . [yathA ] jaise [seTikA tu ] kalaI [parasya na ] parakI nahIn hai, [seTikA ] kalaI [sA cha seTikA bhavati ] vah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr
Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version
tu darshaka ] vah to darshak hI hai . [yathA ] jaise [seTikA tu ] kalaI [parasya na ] parakI
( – paradravyakA) nahIn hai, [sanyata ] sanyat [sa tu sanyata ] yah to sanyat hI hai . [yathA ] jaise
yah to kalaI hI hai, [tathA ] usIprakAr [darshanan tu ] darshan arthAt shraddhAn [parasya na ] parakA nahIn
hai, [darshanan tat tu darshanam ] darshan vah to darshan hI hai arthAt shraddhAn vah to shraddhAn hI hai .
[evan tu ] isaprakAr [gnAnadarshanacharitre ] gnAn-darshan-chAritramen [nishchayanayasya bhAShitam ] nishchayanayakA ka than hai . [tasya cha ] aur us sambandhamen [samAsen ] sankShepase [vyavahAranayasya vaktavyan ] vyavahAranayakA ka than [shRuNu ] suno .
[yathA ] jaise [seTikA ] kalaI [Atmana svabhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] (dIvAl Adi) paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [gnAtA api ] gnAtA bhI [svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako [jAnAti ] jAnatA hai . [yathA ] jaise [seTikA ] kalaI [Atmana svabhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [jIva api ] jIv bhI [svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako
Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version
seTikAtra tAvachchhavetaguNanirbharasvabhAvan dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaityan kungyAdi paradravyam . athAtra kuDayAde paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA kin bhavati kin na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImAnsyate — yadi seTikA kuDayAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano gnAnan bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet; evan sati seTikAyA svadravyochchheda . na cha dravyAntarasankra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchchheda . tato na bhavati seTikA kuDayAde . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA ev seTikA bhavati . nanu katarAnyA seTikA seTikAyA [pashyati ] dekhatA hai . [yathA ] jaise [seTikA ] kalaI [Atmana svabhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [gnAtA api ] gnAtA bhI [svaken bhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako [vijahAti ] tyAgatA hai . [yathA ] jaise [seTikA ] kalaI [Atmana svabhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako [seTayati ] saphe da ka ratI hai, [tathA ] usIprakAr [samyagdRuShTi ] samyagdRuShTi [svabhAven ] apane svabhAvase [paradravyan ] paradravyako [shraddhatte ] shraddhAn karatA hai . [evan tu ] isaprakAr [gnAnadarshanacharitre ] gnAn-darshan-chAritramen [vyavahAranayasya vinishchaya ] vyavahAranayakA nirNay [bhaNita ] ka hA hai; [anyeShu paryAyeShu api ] anya paryAyommen bhI [evam ev gnAtavya ] isIprakAr jAnanA chAhie .
TIkA : — is jagatamen kalaI hai, vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr- Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya hai (arthAt kalaIke dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha hai) . ab, ‘shvet karanevAlI kalaI, shvet kI jAne yogya jo dIvAr-Adi paradravya usakI hai yA nahIn ?’ — isaprakAr un dononke tAttvik (pAramArthik) sambandhakA yahAn vichAr kiyA jAtA hai : — yadi kalaI dIvAr-Adi paradravyakI ho to kyA ho vah pratham vichAr karate hain : — ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA gnAn honese gnAn vah AtmA hI hai ( – pRuthak dravya nahIn);’ — aisA tAttvik sambandha jIvit (arthAt vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr-AdikI ho to kalaI vah dIvAr-Adi hI hogI (arthAt kalaI dIvAr-AdirUp hI honA chAhie, dIvAr- Adise pRuthak dravya nahIn honA chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchchhed (nAsh) ho
Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version
yasyA seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA seTikAyA, kintu svasvAmyanshAvevAnyau . kimatra sAdhyan svasvAmyanshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchaya . yathAyan draShTAntastathAyan dArShTAntik : — chetayitAtra tAvad gnAnaguNanirbharasvabhAvan dravyam . tasya tu vyavahAreN gneyan pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAde paradravyasya gneyasya gnAyakashchetayitA kin bhavati kin na bhavatIti tadubhayatattva- sambandho mImAnsyate — yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano gnAnan bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; evan sati chetayitu svadravyochchheda . na cha dravyAntar- sankra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchchheda . tato na bhavati chetayitA pudgalAde . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev chetayitA bhavati . nanu kataronyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na jAyegA . parantu dravyakA uchchhed to nahIn hotA, kyonki ek dravyakA anya dravyarUpamen sankramaN honekA to pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isase (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahIn hai . (ab Age aur vichAr karate hain :) yadi kalaI dIvAr-AdikI nahIn hai, to kalaI kisakI hai ? kalaIkI hI kalaI hai . (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah) kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahIn hai, kintu ve do sva-svAmirUp ansh hI hain . yahAn sva-svAmirUp anshonke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuchh bhI sAdhya nahIn hai . tab phi ra kalaI kisIkI nahIn hai, kalaI kalaI hI hai — yah nishchay hai . (isaprakAr dRuShTAnta kahA .) jaise yah dRuShTAnta hai, usIprakAr yahAn yah dArShTAnta hai : — is jagatamen chetayitA hai (chetanevAlA arthAt AtmA hai) vah gnAnaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . pudgalAdikA paradravya vyavahArase us chetayitAkA, (AtmAkA) gney ( – gnAt hone yogya) hai . ab, ‘gnAyak ( – jAnanevAlA) chetayitA, gney jo pudgalAdikA paradravya unakA hai yA nahIn ?’ — isaprakAr yahAn un dononke tAttvik sambandhakA vichAr karate hain : — yadi chetayitA pudgalAdikA ho to kyA ho isakA pratham vichAr karate hain : ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA gnAn honese gnAn vah AtmA hI hai; ‘ — aisA tAttvik sambandha jIvit ( – vidyamAn) honese, chetayitA yadi pudgalAdikA ho to chetayitA vah pudgalAdikA hI hove (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI honA chAhie, pudgalAdise bhinna dravya nahIn honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchchhed ho jAyegA . kintu dravyakA uchchhed to nahIn hotA, kyonki ek dravyakA anya dravyarUpamen sankramaN honekA to pahale hI niShedh kar diyA hai . isaliye (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA