Page 508 of 642
PDF/HTML Page 541 of 675
single page version
khalvanyashchetayitA chetayitu, kintu svasvAmyanshAvevAnyau . kimatra sAdhyan svasvAmyansh- vyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi gnAyaka, gnAyako gnAyak eveti nishchaya .
kinch seTikAtra tAvachchhavetaguNanirbharasvabhAvan dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaityan kuDayAdi paradravyam . athAtra kuDayAde paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA kin bhavati kin na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImAnsyate — yadi seTikA kuDayAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano gnAnan bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet; evan sati seTikAyA svadravyochchheda . na cha dravyAntarasankra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchchheda . tato na bhavati seTikA kuDayAde . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA ev seTikA bhavati . nanu katarAnyA seTikA seTikAyA yasyA seTikA bhavati ? na khalvanyA nahIn hai . (ab Age aur vichAr karate hain : — ) yadi chetayitA pudgalAdikA nahIn hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna aisA dUsarA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahIn hai, kintu ve do sva-svAmirUp ansh hI hain . yahAn sva-svAmirUp anshonke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuchh bhI sAdhya nahIn hai . tab phi ra gnAyak kisIkA nahIn hai, gnAyak gnAyak hI hai — yah nishchay hai .
(isaprakAr yahAn yah batAyA hai ki : ‘AtmA paradravyako jAnatA hai’ — yah vyavahArakathan hain; ‘AtmA apaneko jAnatA hai’ — is kathanamen bhI sva-svAmiansharUp vyavahAr hai; ‘gnAyak gnAyak hI hai’ — yah nishchay hai .)
aur (jisaprakAr gnAyakake sambandhamen dRuShTAnta-dArShTAntapUrvak kahA hai) isIprakAr darshakake sambandhamen kahA jAtA hai : — is jagatamen kalaI hai vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr-Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya (kalaIke dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha) hai . ab, ‘shvet karanevAlI kalaI, shvet karAne yogya dIvAr-Adi paradravyakI hai yA nahIn ?’ — isaprakAr un dononke tAttvik sambandhakA yahAn vichAr kiyA jAtA hai : — yadi kalaI dIvAr Adi paradravyakI ho to kyA ho yah pratham vichAr karate hain : — ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA gnAn honese gnAn vah AtmA hI hai; — aisA tAttvik sambandha jIvanta ( – vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr – AdikI ho to kalaI un dIvAr-Adi hI honI chAhie (arthAt kalaI dIvAr-Adi svarUp hI honI chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchchhed ho jAyagA . kintu dravyakA uchchhed to nahIn hotA, kyonki ek dravyakA anya dravyarUpamen sankramaN honekA to
Page 509 of 642
PDF/HTML Page 542 of 675
single page version
seTikA seTikAyA, kintu svasvAmyanshAvevAnyau . kimatra sAdhyan svasvAmyanshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchaya . yathAyan draShTAntastathAyan dArShTAntika — chetayitAtra tAvaddarshanaguNanirbharasvabhAvan dravyam . tasya tu vyavahAreN drashyan pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAde paradravyasya drashyasya darshakashchetayitA kin bhavati kin na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImAnsyate — yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano gnAnan bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; evan sati chetayitu svadravyochchheda . na cha dravyAntarasankra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchchheda . tato na bhavati chetayitA pudgalAde . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev chetayitA bhavati . nanu kataronyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na khalvanyashchetayitA chetayitu, kintu svasvAmyanshAvevAnyau . kimatra sAdhyan svasvAmyanshavyavahAreN ? na kimapi . pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isaliye (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahIn hai . (Age aur vichAr karate hain :) yadi kalaI dIvAr-AdikI nahIn hai to kalaI kisakI hai ? kalaIkI hI kalaI hai . (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah) kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahIn hai, kintu ve do sva-svAmirUp ansh hI hain . yahAn sva-svAmirUp anshonke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuchh bhI sAdhya nahIn hai . tab phi ra kalaI kisIkI nahIn hai, kalaI kalaI hI hai — yah nishchay hai . jaise yah dRuShTAnta hai, usIprakAr yah dArShTAnta hai : — is jagatamen chetayitA hai vah darshanaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . pudgalAdi paradravya vyavahArase use chetayitAkA dRushya hai . ab, ‘darshak (dekhanevAlA yA shraddhAn karanevAlA) chetayitA, dRushya (dekhane yogya yA shraddhAn karane yogya) jo pudgalAdikA paradravya usakA hai yA nahIn ?’ — isaprakAr un dononke tAttvik sambandhakA yahAn vichAr karate hain : — yadi chetayitA pudgalAdikA ho to kyA ho yah pahale vichAr karate hain : — ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA gnAn honese gnAn vah AtmA hI hai;’ — aisA tAttvik sambandha jIvanta honese, chetayitA yadi pudgalAdi ho to chetayitA pudgalAdi hI honA chAhiye . (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchchhed ho jAyagA . kintu dravyakA uchchhed to nahIn hotA, kyonki ek dravyakA anya dravyarUpamen sankramaN honekA to pahale hI niShedh kar diyA hai . isase (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA nahIn hai . (Age aur vichAr karate hain :) chetayitA yadi pudgalAdikA nahIn hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI
Page 510 of 642
PDF/HTML Page 543 of 675
single page version
tarhi na kasyApi darshaka, darshako darshak eveti nishchaya .
api cha seTikAtra tAvachchhavetaguNanirbharasvabhAvan dravyam . tasya tu vyavahAreN shvaityan kuDayAdi paradravyam . athAtra kuDayAde paradravyasya shvaityasya shvetayitrI seTikA kin bhavati kin na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImAnsyate — yadi seTikA kuDayAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano gnAnan bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati seTikA kuDayAderbhavantI kuDayAdirev bhavet, evan sati seTikAyA svadravyochchheda . na cha dravyAntarasankra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchchheda . tato na bhavati seTikA kuDayAde . yadi na bhavati seTikA kuDayAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA ev seTikA bhavati . nanu katarAnyA seTikA seTikAyA yasyA seTikA bhavati ? na khalvanyA chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna dUsarA aisA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahIn hai, kintu ve do sva-svAmirUp ansh hI hain . yahAn sva-svAmirUp anshonke vyavahArase kyA sAdhya hai? kuchh bhI sAdhya nahIn hai . tab phi ra darshak kisIkA nahIn hai, darshak darshak hI hai — yah nishchay hai .
(isaprakAr yahAn yah batAyA gayA hai ki : ‘AtmA paradravyako dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai’ — yah vyavahArakathan hai . ‘AtmA apaneko dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai’ — is kathanamen bhI sva-svAmi-ansharUp vyavahAr hai; ‘darshak darshak hI hai’ — yah nishchay hai .)
aur (jisaprakAr gnAyak tathA darshakake sambandhamen dRurShTAnta-dArShTAntase kahA hai) isIprakAr apohak (tyAg karanevAle)ke sambandhamen kahA jAtA hai; — is jagatamen kalaI hai vah shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlA dravya hai . dIvAr-Adi paradravya vyavahArase us kalaIkA shvaitya hai (arthAt kalaI dvArA shvet kiye jAne yogya padArtha hai) . ab, shvet karanevAlI kalaI, shvet kI jAne yogya jo dIvAr-Adi paradravya usakI hai yA nahIn ?’ — isaprakAr un dononke tAttvik sambandhakA yahAn vichAr kiyA jAtA hai : — yadi kalaI dIvAr-Adi paradravyakI ho to kyA ho so pahale vichAr karate hain : – ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA gnAn honese vah AtmA hI hai;’ — aisA tAttvik sambandha jIvanta (vidyamAn) honese, kalaI yadi dIvAr-AdikI ho to kalaI vah dIvAr-Adi hI honI chAhie (arthAt kalaI dIvAr-Adi svarUp hI honI chAhie); aisA hone par, kalaIke svadravyakA uchchhed ho jAyegA . parantu dravyakA uchchhed to nahIn hotA, kyonki ek dravyakA anya dravyarUpamen sankramaN honekA to pahale hI niShedh kiyA gayA hai . isaliye (yah siddha huA ki) kalaI dIvAr-AdikI nahIn hai . (Age aur vichAr karate hain :) yadi kalaI dIvAr-
Page 511 of 642
PDF/HTML Page 544 of 675
single page version
seTikA seTikAyA, kintu svasvAmyanshAvevAnyau . kimatra sAdhyan svasvAmyanshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishchaya . yathAyan draShTAntastathAyan dArShTAntik : — chetayitAtra tAvad gnAnadarshanaguNanirbharaparApohanAtmak- svabhAvan dravyam . tasya tu vyavahAreNApohyan pudgalAdi paradravyam . athAtra pudgalAde paradravyasyA- pohyasyApohakashchetayitA kin bhavati kin na bhavatIti tadubhayatattvasambandho mImAnsyate — yadi chetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadev bhavati yathAtmano gnAnan bhavadAtmaiv bhavatIti tattvasambandhe jIvati chetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdirev bhavet; evan sati chetayitu svadravyochchheda . na cha dravyAntarasankra masya pUrvamev pratiShiddhatvAddravyasyAstyuchchheda . tato na bhavati chetayitA pudgalAde . yadi na bhavati chetayitA pudgalAdestarhi kasya chetayitA bhavati ? chetayiturev chetayitA bhavati . nanu kataronyashchetayitA chetayituryasya chetayitA bhavati ? na khalvanyashchetayitA chetayitu, kintu svasvAmyanshAvevAnyau . kimatra AdikI nahIn hai to kalaI kisakI hai ? kalaIkI hI kalaI hai . (is) kalaIse bhinna aisI dUsarI kaunasI kalaI hai ki jisakI (yah) kalaI hai ? (is) kalaIse bhinna anya koI kalaI nahIn hai, kintu ve do sva-svAmirUp ansh hI hain . yahAn sva-svAmirUp anshonke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuchh bhI sAdhya nahIn hai . tab phi ra kalaI kisIkI nahIn hai, kalaI kalaI hI hai — yah nishchay hai . jaise yah dRuShTAnta hai, usIprakAr yah dArShTAnta diyA jAtA hai : — is jagatamen jo chetayitA hai vah, jisakA gnAnadarshanaguNase paripUrNa, parake apohanasvarUp (tyAgasvarUp) svabhAv hai aisA dravya hai . pudgalAdikA paradravya vyavahArase us chetayitAkA apohya (tyAjya) hai . ab, ‘apohak ( – tyAg karanevAlA) chetayitA, apohya (tyAjya) jo pudgalAdikA paradravya usakA hai yA nahIn ?’ — isaprakAr un dononke tAttvik sambandhakA yahAn vichAr kiyA jAtA hai : — yadi chetayitA pudgalAdikA ho to kyA ho yah pahale vichAr karate hain : ‘jisakA jo hotA hai vah vahI hotA hai, jaise AtmAkA gnAn honese gnAn vah AtmA hI hai :’ — aisA tAttvik sambandha jIvanta honese, chetayitA yadi pudgalAdikA ho to chetayitA pudgalAdi hI honA chAhie (arthAt chetayitA pudgalAdisvarUp hI honA chAhie); aisA hone par, chetayitAke svadravyakA uchchhed ho jAyegA . parantu dravyakA uchchhed to nahIn hotA, kyonki ek dravyakA anya dravyarUpamen sankramaN honekA pahale hI niShedh kiyA hai . isaliye (yah siddha huA ki) chetayitA pudgalAdikA nahIn hai . (Age aur vichAr karate hain :) yadi chetayitA pudgalAdikA nahIn hai to chetayitA kisakA hai ? chetayitAkA hI chetayitA hai . (is) chetayitAse bhinna aisA dUsarA kaunasA chetayitA hai ki jisakA (yah) chetayitA hai ? (is) chetayitAse bhinna anya koI chetayitA nahIn hai, kintu ve do sva-svAmirUp ansh hI hain . yahAn svasvAmirUp
Page 512 of 642
PDF/HTML Page 545 of 675
single page version
sAdhyan svasvAmyanshavyavahAreN ? na kimapi . tarhi na kasyApyapohaka, apohakopohak eveti nishchaya .
kuDayAdiparadravyan chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimittakenAtmana shvetaguNanirbhar- svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravyan seTikAnimittakenAtmana svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmana svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi gnAnaguN- nirbharasvabhAva svayam pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAna pudgalAdiparadravyan chAtmasvabhAvenA- pariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano gnAnaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAna pudgalAdiparadravyan chetayitRunimittakenAtmana svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmana svabhAven jAnAtIti vyavahriyate
anshonke vyavahArase kyA sAdhya hai ? kuchh bhI sAdhya nahIn hai . tab phi ra apohak ( – tyAg karanevAlA) kisIkA nahIn hai, apohak apohak hI hai — yah nishchay hai .
(isaprakAr yahAn yah batAyA gayA hai ki : ‘AtmA paradravyako tyAgatA hai’ — yah vyavahAr kathan hai ; ‘AtmA gnAnadarshanamay aise nijako grahaN karatA hai’ — aisA kahanemen bhI sva- svAmiansharUp vyavahAr hai; ‘apohak apohak hI hai’ — yah nishchay hai .)
svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karatI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hain aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotI huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane ( – dIvAr-Adike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hote hue dIvAr-Adi paradravyako, apane ( – kalaIke) svabhAvase shvet karatI hai, — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr gnAnaguNase paripUrNa svabhAvavAlA chetayitA bhI, svayam pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotA huA aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hain aise apane gnAnaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalAdike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hote hue pudgalAdi paradravyako, apane ( – chetayitAke – ) svabhAvase jAnatA hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai .
Page 513 of 642
PDF/HTML Page 546 of 675
single page version
kinch — yathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svayam kuDayAdiparadravyasvabhAvenA- pariNamamAnA kuDayAdiparadravyan chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimittakenAtmana shvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravyan seTikAnimittakenAtmana svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmana svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi darshanaguN- nirbharasvabhAva svayam pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAna pudgalAdiparadravyan chAtmasvabhAvenA- pariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano darshanaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAna pudgalAdiparadravyan chetayitRunimittakenAtmana svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmana svabhAven pashyatIti vyavahriyate
api cha — yathA cha saiv seTikA shvetaguNanirbharasvabhAvA svayam kuDayAdiparadravya- svabhAvenApariNamamAnA kuDayAdiparadravyan chAtmasvabhAvenApariNamayantI kuDayAdiparadravyanimitta- kenAtmana shvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDayAdiparadravyan seTikAnimittakenAtmana
aur (jisaprakAr gnAnaguNakA vyavahAr kahA hai) isIprakAr darshanaguNakA vyavahAr kahA jAtA hai : — jisaprakAr shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svayam dIvAr-Adi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hain aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane ( – divAr-Adike – ) svabhAvase pariNAm dvArA utpanna honevAle dIvAr-Adi paradravyako apane ( – kalaIke) svabhAvase shvet karatI hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr darshanaguNase paripUrNa svabhAvavAlA chetayitA bhI, svayam pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotA huA, aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hain aise apane darshanaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalAdike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna honevAle pudgalAdi paradravyako apane ( – chetayitAke – ) svabhAvase dekhatA hai athavA shraddhA karatA hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai .
aur (jisaprakAr gnAn-darshan guNakA vyavahAr kahA hai) isIprakAr chAritraguNakA vyavahAr kahA jAtA hai : — jaise shvetaguNase paripUrNa svabhAvavAlI vahI kalaI, svayam dIvAr-Adi paradravyake svabhAvarUp pariNamit na hotI huI aur dIvAr-Adi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtI huI, dIvAr-Adi paradravya jisako nimitta hai aise apane shvetaguNase paripUrNa svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotI huI, kalaI jisako nimitta hai aise apane ( – dIvAr-Adike — ) svabhAvake
Page 514 of 642
PDF/HTML Page 547 of 675
single page version
svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmana svabhAven shvetayatIti vyavahriyate, tathA chetayitApi gnAnadarshanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAva svayam pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAna pudgalAdi- paradravyan chAtmasvabhAvenApariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano gnAnadarshanaguNanirbhar- parApohanAtmakasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAna pudgalAdiparadravyan chetayitRunimittakenAtmana svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmana svabhAvenApohatIti vyavahriyate
evamayamAtmano gnAnadarshanachAritraparyAyANAn nishchayavyavahAraprakAra . evamevAnyeShAn sarveShAmapi paryAyANAn draShTavya . pariNAm dvArA utpanna honevAle dIvAr-Adi paradravyako apane ( – kalaI – )ke svabhAvase shvet karatI hai — aisA vyavahAr kiyA jAtA hai; isIprakAr jisakA gnAnadarshanaguNase paripUrNa, parake apohanasvarUp svabhAv hai aisA chetayitA bhI, svayam pudgalAdi paradravyake svabhAvarUp pariNamit nahIn hotA huA aur pudgalAdi paradravyako apane svabhAvarUp pariNamit na karAtA huA, pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai aise apane gnAnadarshanaguNase paripUrNa par-apohanAtmak ( – parake tyAgasvarUp) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna hotA huA, chetayitA jisako nimitta hai aise apane ( – pudgalAdike – ) svabhAvake pariNAm dvArA utpanna honevAle pudgalAdi paradravyako apane ( – chetayitAke – ) svabhAvase apohatA hai arthAt tyAg karatA hai — isaprakAr vyavahAr kiyA jAtA hai .
isaprakAr yah, AtmAke gnAn-darshan-chAritra paryAyonkA nishchay-vyavahAr prakAr hai . isIprakAr anya samasta paryAyonkA bhI nishchay-vyavahAr prakAr samajhanA chAhie .
bhAvArtha : — shuddhanayase AtmAkA ek chetanAmAtra svabhAv hai . usake pariNAm jAnanA, dekhanA, shraddhA karanA, nivRutta honA ityAdi hain . vahAn nishchayanayase vichAr kiyA jAye to AtmAko paradravyakA gnAyak nahIn kahA jA sakatA, darshak nahIn kahA jA sakatA, shraddhAn karanevAlA nahIn kahA jA sakatA, tyAg karanevAlA nahIn kahA jA sakatA; kyonki paradravyake aur AtmAke nishchayase koI bhI sambandha nahIn hai . jo gnAn, darshan, shraddhAn, tyAg ityAdi bhAv hain, ve svayam hI hain; bhAv-bhAvakakA bhed kahanA vah bhI vyavahAr hai, nishchayase bhAv aur bhAv karanevAlA bhed nahIn hai .
ab, vyavahAranayake sambandhamen . vyavahAranayase AtmAko paradravyakA gnAtA, draShTA, shraddhAn karanevAlA, tyAg karanevAlA kahA jAtA hai; kyonki paradravya aur AtmAke nimitta-naimittikabhAv hai . gnAnAdi bhAvonkA paradravya nimitta hotA hai, isaliye vyavahArIjan kahate hain ki — AtmA paradravyako jAnatA hai, paradravyako dekhatA hai, paradravyakA shraddhAn karatA hai, paradravyakA tyAg karatA hai .
isaprakAr nishchay-vyavahArake prakArako jAnakar yathAvat (jaisA kahA hai usIprakAr) shraddhAn karanA ..356 se 365..
Page 515 of 642
PDF/HTML Page 548 of 675
single page version
naikadravyagatan chakAsti kimapi dravyAntaran jAtuchit .
kin dravyAntarachumbanAkuladhiyastattvAchchyavante janA ..215..
manyaddravyan bhavati yadi vA tasya kin syAtsvabhAva .
rgnAnan gneyan kalayati sadA gneyamasyAsti naiv ..216..
shlokArtha : — [shuddha-dravya-nirUpaN-arpit-mate tattvan samutpashyata ] jisane shuddha dravyake nirUpaNamen buddhiko lagAyA hai, aur jo tattvakA anubhav karatA hai, us puruShako [ek- dravya-gatan kim-api dravya-antaran jAtuchit na chakAsti ] ek dravyake bhItar koI bhI anya dravya rahatA huA ka dApi bhAsit nahIn hotA . [yat tu gnAnan gneyam avaiti tat ayan shuddha-svabhAv-udaya ] gnAn gneyako jAnatA hai vah to yah gnAnake shuddha svabhAvakA uday hai . [janA ] jab ki aisA hai tab phi ra log [dravya-antar-chumban-Akul-dhiya ] gnAnako anya dravyake sAth sparsha honekI mAnyatAse Akul buddhivAle hote hue [tattvAt ] tattvase (shuddha svarUpase) [kin chyavante ] kyon chyut hote hain ?
bhAvArtha : — shuddhanayakI dRuShTise tattvakA svarUp vichAr karane par anya dravyakA anya dravyamen pravesh dikhAI nahIn detA . gnAnamen anya dravya pratibhAsit hote hain so to yah gnAnakI svachchhatAkA svabhAv hai; kahIn gnAn unhen sparsha nahIn karatA athavA ve gnAnako sparsha nahIn karate . aisA hone par bhI, gnAnamen anya dravyonkA pratibhAs dekhakar yah log aisA mAnate hue gnAnasvarUpase chyut hote hain ki ‘gnAnako paragneyonke sAth paramArtha sambandha hai’; yah unakA agnAn hai . un par karuNA karake AchAryadev kahate hain ki — yah log tattvase kyon chyut ho rahe hain ? .215.
Page 516 of 642
PDF/HTML Page 549 of 675
single page version
gnAnan gnAnan bhavati na punarbodhyatAn yAti bodhyam .
bhAvAbhAvau bhavati tirayan yen pUrNasvabhAva ..217..
nijarasarUp (-gnAnAdi svabhAvarUp) pariNaman hotA hai isaliye, [sheSham anyat-dravyan kin svabhAvasya bhavati ] kyA sheSh koI anyadravya us ( – gnAnAdi) svabhAvakA ho sakatA hai ? (nahIn .) [yadi vA svabhAva kin tasya syAt ] athavA kyA vah (gnAnAdi)svabhAv kisI anyadravyakA ho sakatA hai ? (nahIn . paramArthase ek dravyakA anya dravyake sAth sambandha nahIn hai .) [jyotsnArUpan bhuvan snapayati ] chAnndanIkA rUp pRithvIko ujjval ka ratA hai [bhUmi tasya na ev asti ] tathApi pRithvI chAndanIkI kadApi nahIn hotI; [gnAnan gneyan sadA kalayati ] isaprakAr gnAn gneyako sadA jAnatA hai [gneyam asya asti na ev ] tathApi gney gnAnakA kadApi nahIn hotA .
bhAvArtha : — shuddhanayakI dRuShTise dekhA jAye to kisI dravyakA svabhAv kisI anya dravyarUp nahIn hotA . jaise chAndanI pRithvIko ujjval karatI hai, kintu pRithvI chAndanIkI kinchitmAtra bhI nahIn hotI, isIprakAr gnAn gneyako jAnatA hai, kintu gney gnAnakA kinchitmAtra bhI nahIn hotA . AtmAkA gnAnasvabhAv hai, isaliye usakI svachchhatAmen gney svayamev jhalakatA hai, kintu gnAnamen un gneyonkA pravesh nahIn hotA .216.
shlokArtha : — [tAvat rAg-dveSh-dvayam udayate ] rAg-dveShakA dvandva tab tak udayako prApta hotA hai [yAvad etat gnAnan gnAnan na bhavati ] ki jab tak yah gnAn gnAnarUp na ho [puna bodhyam bodhyatAn na yAti ] aur gney gneyatvako prApta na ho . [tat idan gnAnan nyakkRut- agnAnabhAvan gnAnan bhavatu ] isaliye yah gnAn, agnAn-bhAvako dUr ka rake, gnAnarUp ho — [yen bhAv-abhAvau tirayan pUrNasvabhAva bhavati ] ki jisase bhAv-abhAv(rAg-dveSh)ko rokatA huA pUrNasvabhAv (pragaT) ho jAye .
bhAvArtha : — jab tak gnAn gnAnarUp na ho, gney gneyarUp na ho, tab tak rAg-dveSh utpanna hotA hai; isaliye yah gnAn, agnAnabhAvako dUr karake, gnAnarUp hoo, ki jisase gnAnamen jo bhAv aur abhAvarUp do avasthAain hotI hain ve miT jAyen aur gnAn pUrNasvabhAvako prApta ho jAye . yah prArthanA hai .217.
Page 517 of 642
PDF/HTML Page 550 of 675
single page version
‘gnAn aur gney sarvathA bhinna hai, AtmAke darshanagnAnachAritrAdi koI guN paradravyommen nahIn hai’ aisA jAnaneke kAraN samyagdRuShTiko viShayonke prati rAg nahIn hotA; aur rAgadveShAdi jaD viShayommen bhI nahIn hote; ve mAtra agnAnadashAmen pravartamAn jIvake pariNAm hain . — is arthakI gAthAen ab kahate hain : —
Page 518 of 642
PDF/HTML Page 551 of 675
single page version
gAthArtha : — [darshanagnAnachAritram ] darshan-gnAn-chAritra [achetane viShaye tu ] achetan viShayamen [kinychit api ] kinchit mAtra bhI [na asti ] nahIn hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [teShu viShayeShu ] un viShayommen [kin hanti ] kyA ghAt karegA ?
[darshanagnAnachAritram ] darshan-gnAn-chAritra [achetane karmaNi tu ] achetan karmamen [kinychit api ] kinchit mAtra bhI [na asti ] nahIn hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [tatra karmaNi ] un ka rmamen [kin hanti ] kyA ghAt karegA ? (kuchh bhI ghAt nahIn kar sakatA .)
[darshanagnAnachAritram ] darshan-gnAn-chAritra [achetane kAye tu ] achetan kAyamen [kinychit api ] kinchit mAtra bhI [na asti ] nahIn hai, [tasmAt ] isaliye [chetayitA ] AtmA [teShu kAyeShu ] un kAyommen [kin hanti ] kyA ghAt karegA ? (kuchh bhI ghAt nahIn kar sakatA .)
[gnAnasya ] gnAnakA, [darshanasya cha ] darshanakA [tathA chAritrasya ] tathA chAritrakA [ghAta bhaNita ] ghAt ka hA hai, [tatra ] vahAn [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakA [ghAta tu ] ghAt [ka api ] kinchitmAtra bhI [na api nirdiShTa ] nahIn kahA hai . (arthAt darshan-gnAn-chAritrake ghAt hone par pudgaladravyakA ghAt nahIn hotA .)
Page 519 of 642
PDF/HTML Page 552 of 675
single page version
yaddhi yatra bhavati tattadghAte hanyat ev, yathA pradIpaghAte prakAsho hanyate; yatra cha yadbhavati tattadghAte hanyat ev, yathA prakAshaghAte pradIpo hanyate . yattu yatra na bhavati tattadghAte na hanyate, yathA ghaTaghAte ghaTapradIpo na hanyate; yatra cha yanna bhavati tattadghAte na hanyate, yathA ghaTapradIpaghAte ghaTo na hanyate . athAtmano dharmA darshanagnAnachAritrANi pudgaladravyaghAtepi na hanyante, na cha darshanagnAnachAritrANAn ghAtepi pudgaladravyan hanyate; evan darshanagnAnachAritrANi pudgaladravye na bhavantItyAyAti; anyathA tadghAte pudgaladravya-
(isaprakAr) [ye kechit ] jo koI [jIvasya guNA ] jIvake guN hain, [te khalu ] ve vAstavamen [pareShu dravyeShu ] par dravyamen [na santi ] nahIn hain; [tasmAt ] isaliye [samyagdRuShTe ] samyagdRuShTike [viShayeShu ] viShayonke prati [rAga tu ] rAg [na asti ] nahIn hai .
[cha ] aur [rAga dveSha moha ] rAg, dveSh aur moh [jIvasya ev ] jIvake hI [ananyapariNAmA ] ananya (ek rUp) pariNAm hain, [eten kAraNen tu ] is kAraNase [rAgAdaya ] rAgAdik [shabdAdiShu ] shabdAdi viShayommen (bhI) [na santi ] nahIn hain .
(rAgadveShAdi na to samyagdRuShTi AtmAmen hain aur na jaD viShayommen, ve mAtra agnAnadashAmen rahanevAle jIvake pariNAm hain .)
TIkA : — vAstavamen jo jisamen hotA hai vah usakA ghAt hone par naShTa hotA hI hai (arthAt AdhArakA ghAt hone par AdheyakA ghAt ho hI jAtA hai), jaise dIpakake ghAt hone par (usamen rahanevAlA) prakAsh naShTa ho jAtA hai; tathA jisamen jo hotA hai vah usakA nAsh hone par avashya naShTa ho jAtA hai (arthAt AdheyakA ghAt hone par AdhArakA ghAt ho jAtA hI hai), jaise prakAshakA ghAt hone par dIpakakA ghAt ho jAtA hai . aur jo jisamen nahIn hotA vah usakA ghAt hone par naShTa nahIn hotA, jaise ghaDekA nAsh hone par 1ghaT-pradIpakA nAsh nahIn hotA; tathA jisamen jo nahIn hotA vah usakA ghAt hone par naShTa nahIn hotA, jaise ghaT-pradIpakA ghAt hone par ghaTakA nAsh nahIn hotA . (isaprakArase nyAy kahA hai .) ab, AtmAke dharma — darshan, gnAn aur chAritra — pudgaladravyakA ghAt hone par bhI naShTa nahIn hote aur darshan-gnAn-chAritrakA ghAt hone par bhI 1ghaT-pradIp = ghaDemen rakhA huA dIpak . (paramArthata dIpak ghaDemen nahIn hai, ghaDemen to ghaDeke hI guN hain) .
Page 520 of 642
PDF/HTML Page 553 of 675
single page version
ghAtasya, pudgaladravyaghAte tadghAtasya durnivAratvAt . yat evan tato ye yAvanta kechanApi jIvaguNAste sarvepi paradravyeShu na santIti samyak pashyAma, anyathA atrApi jIvaguNaghAte pudgaladravyaghAtasya, pudgaladravyaghAte jIvaguNaghAtasya cha durnivAratvAt . yadyevan tarhi kuta samyagdraShTerbhavati rAgo viShayeShu ? na kutopi . tarhi rAgasya katarA khAni ? rAgadveShamohA hi jIvasyaivAgnAnamayA pariNAmA, tata paradravyatvAdviShayeShu na santi, agnAnAbhAvAtsamyagdraShTau tu na bhavanti . evan te viShayeShvasanta samyagdraShTerna bhavanto, na bhavantyev . pudgaladravyakA nAsh nahIn hotA (yah to spaShTa hai); isaliye isaprakAr yah siddha hotA hai ki – ‘darshan-gnAn-chAritra pudgaladravyamen nahIn hain’ kyonki, yadi aisA na ho to darshan-gnAn-chAritrakA ghAt hone par pudgaladravyakA ghAt, aur pudgaladravyake ghAt hone par darshan-gnAn-chAritrakA avashya hI ghAt honA chAhiye. aisA honese jIvake jo jitane guN hain ve sab paradravyommen nahIn hain yah is bhalIbhAnti dekhate-mAnate hain; kyonki, yadi aisA na ho to, yahAn bhI jIvake guNonkA ghAt hone par pudgaladravyakA ghAt, aur pudgaladravyake ghAt hone par jIvake guNakA ghAt honA anivArya ho jAy. (kintu aisA nahIn hotA, isase siddha huA ki jIvake koI guN pudgaladravyamen nahIn hain.)
prashna : — yadi aisA hai to samyagdRuShTiko viShayommen rAg kis kAraNase hotA hai ? uttar : — kisI bhI kAraNase nahIn hotA. (prashna : — ) tab phi ra rAgakI khAn (utpatti sthAn) kaunasI hai ? (uttar : — ) rAg-dveSh-moh, jIvake hI agnAnamay pariNAm hain (arthAt jIvakA agnAn hI rAgAdiko utpanna karanekI khAn hai); isaliye ve rAg-dveSh-moh, viShayommen nahIn hain, kyonki viShay paradravya hain, aur ve samyagdRuShTimen (bhI) nahIn hain kyonki usake agnAnakA abhAv hai; isaprakAr rAg- dveSh-moh, viShayommen na honese aur samyagdRuShTike (bhI) na honese, (ve) hain hI nahIn.
bhAvArtha : — AtmAke agnAnamay pariNAmarUp rAg-dveSh-moh utpanna hone par AtmAke darshan-gnAn-chAritrAdi guNonkA ghAt hotA hai, kintu guNonke ghAt hone par bhI achetan pudgaladravyakA ghAt nahIn hotA; aur pudgaladravyake ghAt hone par darshan-gnAn-chAritrAdikA ghAt nahIn hotA; isaliye jIvake koI bhI guN pudgaladravyamen nahIn hain. aisA jAnate hue samyagdRuShTiko achetan viShayommen rAgAdik nahIn hote. rAg-dveSh-moh, pudgaladravyamen nahIn hain, ve jIvake hI astitvamen agnAnase utpanna hote hain; jab agnAnakA abhAv ho jAtA hai arthAt samyagdRuShTi hotA hai, tab rAg-dveShAdi utpanna hote hain. isaprakAr rAg-dveSh-moh na to pudgaladravyamen hain aur na samyagdRuShTimen bhI hote hain, isaliye shuddhadravyadRuShTise dekhane par ve hain hI nahIn, aur paryAyadRuShTise dekhane par ve jIvako agnAn avasthAmen hain. aisA jAnanA chAhiye..366 se 371..
Page 521 of 642
PDF/HTML Page 554 of 675
single page version
tau vastutvapraNihitdrashA drashyamAnau na kinchit .
vyaktAtyantan svasvabhAven yasmAt ..219..
shlokArtha : — [ih gnAnam hi agnAnabhAvAt rAg-dveShau bhavati ] is jagatamen gnAn hI agnAnabhAvase rAgadveSharUp pariNamit hotA hai; [vastutva-praNihit-dashA dRushyamAnau to kinchit na ] vastutvamen sthApit ( – ekAgra kI gaI) dRuShTise dekhane par (arthAt dravyadRuShTise dekhane par), ve rAg -dveSh kuchh bhI nahIn hain ( – dravyarUp pRuthak vastu nahIn hain). [tata samyagdRuShTi tattvadRuShTayA tau sphu Tan kShapayatu ] isaliye (AchAryadev preraNA karate hain ki) samyagdRuShTi puruSh tattvadRuShTise unhen (rAg-dveShako) spaShTatayA kShay karo, [yen pUrNa-achal-archi sahajan gnAnajyoti jvalati ] ki jisase, pUrNa aur achal jisakA prakAsh hai aisI (daidIpyamAn) sahaj gnAnajyoti prakAshit ho.
bhAvArtha : — rAg-dveSh koI pRuthak dravya nahIn hai, ve (rAg-dveSharUp pariNAm) jIvake agnAnabhAvase hote hain; isaliye samyagdRuShTi hokar tattvadRuShTise dekhA jAye to ve (rAg-dveSh) kuchh bhI vastu nahIn hain aisA dikhAI detA hai, aur ghAtikarmonkA nAsh hokar kevalagnAn utpanna hotA hai..218..
ab, AgekI gAthAmen yah kahenge ki ‘anya dravya anya dravyako guN utpanna nahIn kar sakatA’ isakA sUchak kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [tattvadRuShTayA ] tattvadRuShTise dekhA jAye to, [rAg-dveSh-utpAdakan anyat dravyan kinchan api na vIkShyate ] rAg-dveShako utpanna karanevAlA anya dravya kinchitmAtra bhI dikhAI nahIn detA, [yasmAt sarva-dravya-utpatti svasvabhAven anta atyantan vyaktA chakAsti ] kyonki sarva dravyonkI utpatti apane svabhAvase hI hotI huI antarangamen atyanta pragaT (spaShTa) prakAshit hotI hai.
Page 522 of 642
PDF/HTML Page 555 of 675
single page version
aNNadavieN aNNadaviyassa No kIrae guNuppAo . tamhA du savvadavvA uppajjante sahAveN ..372..
na cha jIvasya paradravyan rAgAdInutpAdayatIti shankyam; anyadravyeNAnyadravyaguNotpAd- karaNasyAyogAt; sarvadravyANAn svabhAvenaivotpAdAt . tathA hi — mRuttikA kumbhabhAvenotpadyamAnA kin kumbhakArasvabhAvenotpadyate, kin mRuttikAsvabhAven ? yadi kumbhakArasvabhAvenotpadyate tadA kumbhakaraNAhankAranirbharapuruShAdhiShThitavyApRutakarapuruShasharIrAkAra kumbha syAt . na cha tathAsti,
bhAvArtha : — rAg-dveSh chetanake hI pariNAm hain. anya dravya AtmAko rAg-dveSh utpanna nahIn karA sakatA; kyonki sarva dravyonkI utpatti apane apane svabhAvase hI hotI hai, anya dravyamen anya dravyake guNaparyAyonkI utpatti nahIn hotI..219..
gAthArtha : — [anyadravyeN ] anya dravyase [anyadravyasya ] anya dravyake [guNotpAda ] guNakI utpatti [na kriyate ] nahIn kI jA sakatI; [tasmAt tu ] isase (yah siddhAnta huA ki) [sarvadravyANi ] sarva dravya [svabhAven ] apane apane svabhAvase [utpadyante ] utpanna hote hain.
TIkA : — aur bhI aisI shankA nahIn karanI chAhiye ki – paradravya jIvako rAgAdi utpanna karate hain; kyonki anya dravyake dvArA anya dravyake guNonko utpanna karanekI ayogyatA hai; kyonki sarva dravyonkA svabhAvase hI utpAd hotA hai. yah bAt dRuShTAntapUrvak samajhAI jA rahI hai : —
miTTI ghaTabhAvarUpase utpanna hotI huI kumhArake svabhAvase utpanna hotI hai yA miTTIke ? yadi kumhArake svabhAvase utpanna hotI ho to jisamen ghaTako banAneke ahankArase bharA huA puruSh vidyamAn hai aur jisakA hAth (ghaDA banAnekA) vyApAr karatA hai, aise puruShake sharIrAkAr ghaT honA chAhiye. parantu aisA to nahIn hotA, kyonki anyadravyake svabhAvase kisI dravyake pariNAmakA utpAd dekhanemen nahIn AtA. yadi aisA hai to phi ra miTTI kumhArake
Page 523 of 642
PDF/HTML Page 556 of 675
single page version
dravyAntarasvabhAven dravyapariNAmotpAdasyAdarshanAt . yadyevan tarhi mRuttikA kumbhakArasvabhAven notpadyate, kintu mRuttikAsvabhAvenaiv, svasvabhAven dravyapariNAmotpAdasya darshanAt . evan cha sati mRuttikAyA svasvabhAvAnatikramAnna kumbhakAra kumbhasyotpAdak ev; mRuttikaiv kumbhakArasvabhAvamaspRushantI svasvabhAven kumbhabhAvenotpadyate . evan sarvANyapi dravyANi svapariNAmaparyAyeNotpadyamAnAni kin nimittabhUtadravyAntarasvabhAvenotpadyante, kin svasvabhAven ? yadi nimittabhUtadravyAntarasvabhAvenotpadyante tadA nimittabhUtaparadravyAkArastatpariNAma syAt . na cha tathAsti, dravyAntarasvabhAven dravyapariNamotpAdasyAdarshanAt . yadyevan tarhi na sarvadravyANi nimittabhUtaparadravyasvabhAvenotpadyante, kintu svasvabhAvenaiv, svasvabhAven dravyapariNAmotpAdasya darshanAt . evan cha sati sarvadravyANAn svasvabhAvAnatikramAnna nimittabhUtadravyAntarANi svapariNAmasyotpAdakAnyev; sarvadravyANyev nimittabhUtadravyAntarasvabhAvamaspRushanti svasvabhAven svapariNAmabhAvenotpadyante . ato na paradravyan jIvasya rAgAdInAmutpAdakamutpashyAmo yasmai kupyAma . svabhAvase utpanna nahIn hotI; parantu miTTIke svabhAvase hI utpanna hotI hai, kyonki (dravyake) apane svabhAvarUpase dravyake pariNAmakA utpAd dekhA jAtA hai. aisA honese, miTTI apane svabhAvako ullanghan nahIn karatI isaliye, kumhAr ghaDekA utpAdak hai hI nahIn; miTTI hI, kumhArake svabhAvako sparsha na karatI huI apane svabhAvase kumbhabhAvarUpase utpanna hotI hai.
isIprakAr — sabhI dravya svapariNAmaparyAyase (arthAt apane pariNAmabhAvarUpase) utpanna hote hue, nimittabhUt anyadravyonke svabhAvase utpanna hote hain ki apane svabhAvase ? yadi nimittabhUt anyadravyonke svabhAvase utpanna hote hon to unake pariNAm nimittabhUt anyadravyonke AkArake hone chAhie. parantu aisA to nahIn hotA, kyonki anyadravyake svabhAvarUpase kisI dravyake pariNAmakA utpAd dikhAI nahIn detA. jab ki aisA hai to sarva dravya nimittabhUt anyadravyonke svabhAvase utpanna nahIn hote, parantu apane svabhAvase hI utpanna hote hain, kyonki (dravyake) apane svabhAvarUpase dravyake pariNAmakA utpAd dekhanemen AtA hai. aisA honese, sarva dravya apane svabhAvako ullanghan na karate honese, nimittabhUt anya dravya apane (arthAt sarva dravyonke) pariNAmonke utpAdak hain hI nahIn; sarva dravya hI, nimittabhUt anyadravyake svabhAvako sparsha na karate hue, apane svabhAvase apane pariNAmabhAvarUpase utpanna hote hain.
Page 524 of 642
PDF/HTML Page 557 of 675
single page version
kataradapi pareShAn dUShaNan nAsti tatra .
bhavatu viditamastan yAtvabodhosmi bodha ..220..
isaliye (AchAryadev kahate hain ki) ham jIvake rAgAdikA utpAdak paradravyako nahIn dekhate ( – mAnate) ki jis par kop karen.
bhAvArtha : — AtmAko rAgAdi utpanna hote hain so ve apane hI ashuddha pariNAm hain. yadi nishchayanayase vichAr kiyA jAye to anyadravya rAgAdikA utpanna karanevAlA nahIn hai, anyadravya unakA nimittamAtra hai; kyonki anya dravyake anya dravya guNaparyAy utpanna nahIn karatA, yah niyam hai. jo yah mAnate hain – aisA ekAnta grahaN karate hain ki – ‘paradravya hI mujhamen rAgAdik utpanna karate hain’, ve nayavibhAgako nahIn samajhate, ve mithyAdRuShTi hain. yah rAgAdik jIvake sattvamen utpanna hote hain, paradravya to nimittamAtra hai – aisA mAnanA samyaggnAn hai. isaliye AchAryadev kahate hain ki — ham rAg-dveShakI utpattimen anya dravya par kyon kop karen ? rAg- dveShakA utpanna honA to apanA hI aparAdh hai..372..
shlokArtha : — [ih ] is AtmAmen [yat rAg-dveSh-doSh-prasUti bhavati ] jo rAgadveSharUp doShonkI utpatti hotI hai [tatra pareShAn katarat api dUShaNan nAsti ] usamen paradravyakA koI bhI doSh nahIn hai, [tatra svayam aparAdhI ayam abodha sarpati ] vahAn to svayam aparAdhI yah agnAn hI phai latA hai; — [viditam bhavatu ] isaprakAr vidit ho aur [abodha astan yAtu ] agnAn asta ho jAye; [bodha asmi ] main to gnAn hUn.
bhAvArtha : — agnAnI jIv paradravyase rAgadveShakI utpatti hotI huI mAnakar paradravya par krodh karatA hai ki – ‘yah paradravya mujhe rAg-dveSh utpanna karAtA hai, use dUr karUn’. aise agnAnI jIvako samajhAneke liye AchAryadev upadesh dete hain ki — rAg-dveShakI utpatti agnAnase AtmAmen hI hotI hai aur ve AtmAke hI ashuddha pariNAm hain. isaliye is agnAnako nAsh karo, samyaggnAn pragaT karo, AtmA gnAnasvarUp hai aisA anubhav karo; paradravyako rAg-dveShakA utpanna karanevAlA mAnakar us par kop na karo..220..
Page 525 of 642
PDF/HTML Page 558 of 675
single page version
(rathoddhatA) rAgajanmani nimittatAn par- dravyamev kalayanti ye tu te . uttaranti na hi mohavAhinIn shuddhabodhavidhurAndhabuddhaya ..221..
shlokArtha : — [ye tu rAg-janmani paradravyam ev nimittatAn kalayanti ] jo rAgakI utpattimen paradravyakA hI nimittatva ( – kAraNatva) mAnate hain, (apanA kuchh bhI kAraNatva nahIn mAnate,) [te shuddha-bodh-vidhur-andha-buddhaya ] ve — jinakI buddhi shuddhagnAnase rahit andh hai aise (arthAt jinakI buddhi shuddhanayake viShayabhUt shuddha AtmasvarUpake gnAnase rahit andh hai aise) — [moh-vAhinIn na hi uttaranti ] — mohanadIko pAr nahIn kar sakate.
bhAvArtha : — shuddhanayakA viShay AtmA ananta shaktivAn, chaitanyachamatkAramAtra, nitya, abhed, ek hai. vah apane hI aparAdhase rAgadveSharUp pariNamit hotA hai. aisA nahIn hai ki jisaprakAr nimittabhUt paradravya pariNamit karatA hai usIprakAr AtmA pariNamit hotA hai, aur usamen AtmAkA koI puruShArtha hI nahIn hai. jinhen AtmAke aise svarUpakA gnAn nahIn hai ve yah mAnate hain ki paradravya AtmAko jisaprakAr pariNaman karAtA hai usIprakAr AtmA pariNamit hotA hai. aisA mAnanevAle moharUpI nadIko pAr nahIn kar sakate (athavA moh- sainyako nahIn harA sakate), unake rAg-dveSh nahIn miTate; kyonki rAg-dveSh karanemen yadi apanA puruShArtha ho to vah unake miTAnemen bhI ho sakatA hai, kintu yadi dUsareke karAye hI rAg- dveSh hotA ho to par to rAg-dveSh karAyA hI kare, tab AtmA unhen kahAnse miTA sakegA? isaliye rAg-dveSh apane kiye hote hain aur apane miTAye miTate hain — isaprakAr kathanchit mAnanA so samyaggnAn hai..221..
sparsha, ras, gandh, varNa aur shabdAdirUp pariNamate pudgal AtmAse kahIn yah nahIn kahate hain ki ‘tU hamen jAn’, aur AtmA bhI apane sthAnase chhUTakar unhen jAnaneko nahIn jAtA. donon sarvathA svatantratayA apane apane svabhAvase hI pariNamit hote hain. isaprakAr AtmA parake prati udAsIn ( – sambandha rahit, taTastha) hai, tathApi agnAnI jIv sparshAdiko achchhe- bure mAnakar rAgI-dveShI hotA hai, yah usakA agnAn hai.
Page 526 of 642
PDF/HTML Page 559 of 675
single page version
Page 527 of 642
PDF/HTML Page 560 of 675
single page version
yah jAnakar bhI mUDh jIv pAve nahin upasham are ! shiv buddhiko pAyA nahIn vah par grahaN karanA chahe..382..
gAthArtha : — [bahukAni ] bahut prakArake [ninditasanstutavachanAni ] nindAke aur stutike vachanarUpamen [pudgalA ] pudgal [pariNamanti ] pariNamit hote hain; [tAni shrutvA puna ] unhen sunakar agnAnI jIv [ahan bhaNita ] ‘mujhase kahA’ aisA mAnakar [ruShyati tuShyati cha ] roSh aur santoSh karatA hai (arthAt krodh karatA hai aur prasanna hotA hai).