Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
rayamih paramArthashchetyatAn nityameka
nna khalu samayasArAduttaran kinchidasti
mAnakar pravartan karate hain ve hI samayasArakA anubhav karate hain (isaliye ve hI mokShako prApta karate
hain)
eka nityam chetyatAm ] is ekamAtra paramArthakA hI nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pUrNa-
gnAn-visphU rti-mAtrAt samayasArAt uttaran khalu kinychit na asti ] kyonki nijarasake prasArase pUrNa
jo gnAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr (
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
paramArthabhUtachitprakAsharUpamAtmAnan nishchinvan arthatastattvatashcha parichchhidya, asyaivArthabhUte bhagavati
ekasmin pUrNavignAnaghane paramabrahmaNi sarvArambheN sthAsyati chetayitA, sa sAkShAttatkShaN-
pratyakSha dikhalAtA hai, usIprakAr samayaprAbhRut AtmAke shuddha svarUpako pratyakSha anubhavagochar
dikhalAtA hai
usake arthamen sthit hogA, [sa ] vah [uttaman saukhyam bhaviShyati ] uttam saukhyasvarUp hogA
prakAsharUp AtmAkA nishchay karatA huA (is shAstrako) arthase aur tattvase jAnakar, usIke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
lakShaNan saukhyan svayamev bhaviShyatIti
pragaT honevAle ek chaitanyarasase paripUrNa svabhAvamen susthit aur nirAkul (
saukhyasvarUp svayam hI ho jAyegA
samasta padArthonkA kahanevAlA hotA hai use shabdabrahma kahA jAtA hai
uttam, svAtmik, svAdhIn, bAdhArahit, avinAshI sukhako prApta karegA
dhyAn karo, ki jisase avinAshI sukhakI prApti ho
dikhAI detA hai tathApi gnAnamAtramen khaNDa nahIn hai), [ekam ] ek hai (arthAt akhaNDa honese
ekarUp hai), [achalan ] achal hai (arthAt gnAnarUpase chalit nahIn hotA
hai (arthAt kisI mithyAyuktise bAdhA nahIn pAtA)
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
pahichAnA nahIn jA sakatA; aur kuchh (dharma) paryAyAshrit hain
adRuShTa hai; usakI vyakti darshan aur gnAn hai
to mithyAdRuShTitva A jAtA hai, vignAnAdvaitavAdI bauddhonkA aur vedAntiyonkA mat A jAtA hai; isaliye
aisA ekAnta bAdhAsahit hai
mUrat amUrat je Anadravya lokamAnhi ve bhI gnAnarUp nAhIn nyAre na abhAvako;
yahai jAni gnAnI jIv ApakUn bhajai sadIv gnAnarUp sukhatUp An na lagAvako,
karma-karmaphalarUp chetanAkUn dUri TAri gnAnachetanA abhyAs kare shuddha bhAvako
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
kAvya kahe hain
sAth virodh nahIn AtA ? aur ek hI gnAnamen upAyatattva tathA upeyatattva
‘AtmakhyAti’ TIkAke antamen parishiShTa rUpase kuchh kahate hain
upAy
vichAr kiyA jAtA hai
sAdhakasAdhyabhAvakA bhI is parishiShTamen vichAr kiyA jAyegA
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
tvAt
riktapararUpeNAtattvAt, sahakramapravRuttAnantachidanshasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt, avibhAgaik-
dravyavyAptasahakramapravRuttAnantachidansharUpaparyAyairanekatvAt, svadravyakShetrakAlabhAvabhavanashakti svabhAvavattven
sattvAt, paradravyakShetrakAlabhAvAbhavanashakti svabhAvavattvenAsattvAt, anAdinidhanAvibhAgaik-
hai vaisA hI kahatA hai
asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai
anityatvapanA prakAshatA hI hai; kyonki
svarUpase bhinna aise pararUpake dvArA (
svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA (arthAt aise svabhAvavAlI honese) sattva hai, aur parake
dravya-kShetra-kAl-bhAvarUp na honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA
asattva hai; anAdinidhan avibhAg ek vRuttirUpase pariNatapaneke dvArA nityatva hai, aur kramasha
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
tadatattvamekAnekatvan sadasattvan nityAnityatvan cha prakAshat ev
brUma
svapararUpapravRuttivyAvRuttibhyAmubhayabhAvAdhyAsitamev
nAshamupaiti, tadA svarUpeN tattvan dyotayitvA gnAtRutven pariNamanAjgnAnI kurvannanekAnta ev
tamudgamayati 1
prakAshit hotI hain, isaliye anekAnta svayamev prakAshit hotA hai
dete hain ?
vyAvRuttike dvArA donon bhAvonse adhyAsit hai (arthAt samasta vastu svarUpamen pravartamAn honese
aur pararUpase bhinna rahanese pratyek vastumen donon bhAv rah rahe hain)
(arthAt gneyarUpase angIkAr karake) agnAnI hotA huA nAshako prApta hotA hai, tab (use
gnAnamAtra bhAvakA) sva-rUpase (
(
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
dadAti 2
sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 5
na dadAti 6
pragaT karake) vishvase bhinna gnAnako dikhAtA huA, anekAnta hI use apanA (
jIvit rakhatA hai
karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) paryAyonse anekatva prakAshit karatA
huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA
isaprakAr pragaT karatA huA) anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
ev gnAnasya parakShetragatagneyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakShetreN nAstitvan dyotayannanekAnta
ev nAshayitun na dadAti 8
ev nAshayitun na dadAti 10
hai unakA tyAg karake) gnAnako tuchchha karatA huA apanA nAsh karatA hai, tab svakShetramen rahakar hI
parakShetragat gneyonke AkArarUpase pariNaman karanekA gnAnakA svabhAv honese (us gnAnamAtra bhAvakA)
parakShetrase nAstitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA
prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
ev tamujjIvayati 13
vishrAntan pararUp ev parito gnAnan pasho sIdati
rdUronmagnaghanasvabhAvabharata pUrNan samunmajjati
karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai
hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) gnAnavisheSharUpase anityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI
use apanA nAsh nahIn karane detA
pariNamit nahIn hotA, aur anekAntase vah vAstavik svarUpase samajhA jAtA hai, svarUpamen pariNamit
hotA hai
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rvishvAdbhinnamavishvavishvaghaTitan tasya svatattvan spRushet
AdhAr rakhatA huA) aise [pasho gnAnan ] pashukA gnAn (
svarUpata tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarUpase tat hai (arthAt pratyek tattvako
gnAnaghanarUp svabhAvake bhArase, [pUrNan samunmajjati ] sampUrNa udit (pragaT) hotA hai
AshayA dRuShTavA ] sabako (
[vishvAt bhinnam avishvavishvaghaTitan ] vishvase bhinna aise tathA vishvase (
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jgneyAkAravishIrNashakti rabhitastruTayanpashurnashyati
nnekan gnAnamabAdhitAnubhavanan pashyatyanekAntavit
bhI samasta gney vastuse bhinna aise) [tasya svatattvan spRushet ] apane svatattvakA sparsha
hai arthAt par gneyonke AkArarUp hone par bhI unase bhinna hai
[viShvag-vichitra-ullasat-gneyAkAr-vishIrNa-shakti ] chAron or (sarvatra) pragaT honevAle anek
prakArake gneyAkAronse jisakI shakti vishIrNa (
bhed paD jAtA hai aise bhramako nAsh karatA huA), [ekam abAdhit-anubhavanan gnAnam ] jo ek
hai (
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekAkArachikIrShayA sphu Tamapi gnAnan pashurnechchhati
paryAyaistadanekatAn parimRushan pashyatyanekAntavit
dravyatvake dvArA ek dekhatA hai
prakShAlanakI kalpanA karatA huA (arthAt chetanakI anekAkArarUp malinatAko dho DAlanekI
kalpanA karatA huA), [ekAkAr-chikIrShayA sphu Tam api gnAnan na ichchhati ] ekAkAr karanekI
ichchhAse gnAnako
jAnanevAlA to, [paryAyai tad-anekatAn parimRushan ] paryAyonse gnAnakI anekatAko jAnatA
(anubhavatA) huA, [vaichitrye api avichitratAm upagatan gnAnam ] vichitra hone par bhI avichitratAko
prApta (arthAt anekarUp hone par bhI ekarUp) aise gnAnake [svata kShAlitan ] svata kShAlit
(svayamev dhoyA huA shuddha) [pashyati ] anubhav karatA hai
gnAnakA svarUpase hI anekAkArapanA mAnatA hai
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyAnavalokanen parita shUnya pashurnashyati
syAdvAdI tu vishuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati
svadravyabhramata pashu kil paradravyeShu vishrAmyati
jAnannirmalashuddhabodhamahimA svadravyamevAshrayet
svadravyarUpase astipanese nipuNatayA dekhatA hai, isaliye [sadya samunmajjatA vishuddha-bodh-mahasA
pUrNa bhavan ] tatkAl pragaT vishuddha gnAnaprakAshake dvArA pUrNa hotA huA [jIvati ] jItA hai
hai
sarvadravyamay mAnakar, [svadravya-bhramata paradravyeShu kil vishrAmyati ] (paradravyommen) svadravyake bhramase
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sIdatyev bahi patantamabhita pashyanpumAnsan pashu
stiShThatyAtmanikhAtabodhyaniyatavyApArashakti rbhavan
jAnan ] samasta vastuommen paradravyasvarUpase nAstitvako jAnatA huA, [nirmal-shuddha-bodh-mahimA ]
jisakI shuddhagnAnamahimA nirmal hai aisA vartatA huA, [svadravyam ev Ashrayet ] svadravyakA hI
Ashray karatA hai
mAnakar nij dravyamen ramatA hai
vyApAr hai usamen pravartatA huA, [pumAnsam abhita bahi patantam pashyan ] AtmAko sampUrNatayA
bAhar (parakShetramen) paDatA dekhakar (
niruddha-rabhasa ] svakShetrase astitvake kAraN jisakA veg rukA huA hai aisA hotA huA (arthAt
svakShetramen vartatA huA), [Atma-nikhAt-bodhya-niyat-vyApAr-shakti bhavan ] AtmAmen hI
AkArarUp hue gneyommen nishchit vyApArakI shaktivAlA hokar, [tiShThati ] TikatA hai
aur syAdvAdI to, ‘parakShetramen rahe hue gneyonko jAnatA huA apane kShetramen rahA huA AtmA svakShetrase
astitva dhAraN karatA hai’ aisA mAnatA huA TikatA hai
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tuchchhIbhUy pashu praNashyati chidAkArAn sahArthairvaman
tyaktArthopi na tuchchhatAmanubhavatyAkArakarShI parAn
sIdatyev na kinchanApi kalayannatyantatuchchha pashu
pUrNastiShThati bAhyavastuShu muhurbhUtvA vinashyatsvapi
padArthonko chhoDanese, [arthai sah chid AkArAn vaman ] gney padArthonke sAth chaitanyake AkAronkA
bhI vaman karatA huA (arthAt gney padArthonke nimittase chaitanyamen jo AkAr hotA hai unako bhI
chhoDatA huA) [tuchchhIbhUy ] tuchchha hokar [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur
syAdvAdI to [svadhAmani vasan ] svakShetramen rahatA huA, [parakShetre nAstitAn vidan ] parakShetramen apanA
nAstitva jAnatA huA [tyakta-artha api ] (parakShetramen rahe hue) gney padArthonko chhoDatA huA bhI
[parAn AkArakarShI ] vah par padArthommense chaitanyake AkAronko khInchatA hai (arthAt gneyapadArthonke
nimittase honevAle chaitanyake AkAronko nahIn chhoDatA) [tuchchhatAm anubhavati na ] isaliye
tuchchhatAko prApta nahIn hotA
mAnakar agnAnI ekAntavAdI parakShetramen rahe hue gney padArthonke sAth hI sAth chaitanyake AkAronko
bhI chhoD detA hai; isaprakAr svayam chaitanyake AkAronse rahit tuchchha hotA hai, nAshako prApta hotA hai
chhoDakar bhI chaitanyake AkAronko nahIn chhoDatA; isaliye vah tuchchha nahIn hotA, naShTa nahIn hotA
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rgneyAlambanalAlasen manasA bhrAmyan pashurnashyati
stiShThatyAtmanikhAtanityasahajagnAnaikapunjIbhavan
jAnatA huA, [na kinychan api kalayan ] aur isaprakAr gnAnako kuchh bhI (vastu) na jAnatA
huA (arthAt gnAnavastukA astitva hI nahIn mAnatA huA), [atyantatuchchha ] atyanta tuchchha hotA
huA [sIdati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdakA gnAtA to [asya
nij-kAlata astitvan kalayan ] AtmAkA nij kAlase astitva jAnatA huA, [bAhyavastuShu muhu
bhUtvA vinashyatsu api ] bAhya vastuen bArambAr hokar nAshako prApta hotI hain, phi ra bhI [pUrNa tiShThati ]
svayam pUrNa rahatA hai
nahIn hotA
gney-Alamban-lAlasen-manasA bhrAmyan ] bAhya gneyonke AlambanakI lAlasAvAle chittase (bAhar)
bhramaN karatA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdakA gnAtA
to [parakAlata asya nAstitvan kalayan ] par kAlase AtmAkA nAstitva jAnatA huA, [Atma-
nikhAt-nitya-sahaj-gnAn-ek-punyjIbhavan ] AtmAmen dRuDhatayA rahA huA nitya sahaj gnAnake
punjarUp vartatA huA [tiShThati ] TikatA hai
isaliye gneyonse bhinna aisA gnAnake punjarUp vartatA huA nAshako prApta nahIn hotA
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
nashyatyev pashu svabhAvamahimanyekAntanishchetana
sarvasmAnniyatasvabhAvabhavanagnAnAdvibhakto bhavan
syAdvAdI tu na nAshameti sahajaspaShTIkRutapratyaya
sarvatrApyanivArito gatabhaya svairan pashu krIDati
dArUDha parabhAvabhAvavirahavyAlokaniShkampita
mahimani ekAnta-nishchetana ] (apane) svabhAvakI mahimAmen atyanta nishchetan (jaD) vartatA
huA, [nashyati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [niyat-svabhAv-
bhavan-gnAnAt sarvasmAt vibhakta bhavan ] (apane) niyat svabhAvake bhavanasvarUp gnAnake kAraN
sab (parabhAvon) se bhinna vartatA huA, [sahaj-spaShTIkRut-pratyaya ] jisane sahaj svabhAvakA
pratItirUp gnAtRutva spaShTa
hone par bhI gnAnabhAvakA svabhAvase astitva jAnatA huA, AtmAkA nAsh nahIn karatA
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirgnAnAtkShaNabhangasangapatita prAya pashurnashyati
TankotkIrNaghanasvabhAvamahim gnAnan bhavan jIvati
gney padArthonke bhAvarUp hai, aisA mAnakar) shuddha svabhAvase chyut hotA huA, [anivArita sarvatra api
svairan gatabhaya krIDati ] kisI parabhAvako sheSh rakhe binA sarva parabhAvommen svachchhandatApUrvak nirbhayatAse
(nishankatayA) krIDA karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svasya svabhAvan bharAt ArUDha ]
apane svabhAvamen atyanta ArUDh hotA huA, [parabhAv-bhAv-virah-vyAlok-niShkampita ]
parabhAvarUp bhavanake abhAvakI dRuShTike kAraN (arthAt AtmA paradravyonke bhAvarUpase nahIn hai
parabhAvonko jAnatA huA bhI, apane shuddha gnAnasvabhAvako sarva parabhAvonse bhinna anubhav karatA huA,
shobhit hotA hai
[kShaNabhangga-sang-patita ]
chaitanyAtmakatAke dvArA chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatA huA, [TankotkIrNa-ghan-svabhAv-
mahim gnAnan bhavan ] TankotkIrNaghanasvabhAv (TankotkIrNa pinDarUp svabhAv) jisakI mahimA hai aise
gnAnarUp vartatA huA, [jIvati ] jItA hai
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vAnchhatyuchchhaladachchhachitpariNaterbhinnan pashu kinchan
syAdvAdI tadanityatAn parimRushanshchidvastuvRuttikramAt
to, yadyapi gnAn gneyAnusAr utpanna-vinaShTa hotA hai phi ra bhI, chaitanyabhAvakA nitya uday anubhav karatA
huA jItA hai
(sarvathA nitya) AtmatattvakI AshAse, [uchchhalat-achchha-chitpariNate bhinnan kinychan
vAnychhati ] uchhalatI huI nirmal chaitanyapariNatise bhinna kuchh (Atmatattvako) chAhatA hai (kintu
aisA koI Atmatattva hai nahIn); [syAdvAdI ] aur syAdvAdI to, [chid-vastu-vRutti-kramAt tad-
anityatAn parimRushan ] chaitanyavastukI vRuttike (
nitya aise gnAnako anityatAse vyApta hone par bhI ujjval (
pariNAmake atirikta koI pRuthak pariNAmI to nahIn hotA
chaitanyapariNatike kramake kAraN gnAn anitya bhI hai; aisA hI vastusvabhAv hai