Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version
chetayante, te ev samayasAran chetayante .
rayamih paramArthashchetyatAn nityameka .
nna khalu samayasArAduttaran kinchidasti ..244..
bhAvArtha : — vyavahAranayakA viShay to bhedarUp ashuddhadravya hai, isaliye vah paramArtha nahIn hai; nishchayanayakA viShay abhedarUp shuddhadravya hai, isaliye vahI paramArtha hai. isaliye, jo vyavahArako hI nishchay mAnakar pravartan karate hain ve samayasArakA anubhav nahIn karate; jo paramArthako paramArtha mAnakar pravartan karate hain ve hI samayasArakA anubhav karate hain (isaliye ve hI mokShako prApta karate hain)..414..
‘adhik kathanase kyA, ek paramArthakA hI anubhavan karo’ — is arthakA kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [atijalpai analpai durvikalpai alam alam ] bahut kathanase aur bahut durvikalponse bas hoo, bas hoo; [ih ] yahAn mAtra itanA hI kahanA hai ki [ayam paramArtha eka nityam chetyatAm ] is ekamAtra paramArthakA hI nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pUrNa- gnAn-visphU rti-mAtrAt samayasArAt uttaran khalu kinychit na asti ] kyonki nijarasake prasArase pUrNa jo gnAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr ( – paramAtmA) usase uchcha vAstavamen dUsarA kuchh bhI nahIn hai ( – samayasArake atirikta dUsarA kuchh bhI sArabhUt nahIn hai).
bhAvArtha : — pUrNagnAnasvarUp AtmAkA anubhav karanA chAhie; isake atirikta vAstavamen dUsarA kuchh bhI sArabhUt nahIn hai.244.
ab, antim gAthAmen yah samayasAr granthake abhyAs ityAdikA phal kahakar AchAryabhagavAn is granthako pUrNa karate hain; usakA sUchak shlok pahale kahA jA rahA hai : —
Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version
ya khalu samayasArabhUtasya bhagavata paramAtmanosya vishvaprakAshakatven vishva- samayasya pratipAdanAt svayam shabdabrahmAyamANan shAstramidamadhItya, vishvaprakAshanasamartha- paramArthabhUtachitprakAsharUpamAtmAnan nishchinvan arthatastattvatashcha parichchhidya, asyaivArthabhUte bhagavati ekasmin pUrNavignAnaghane paramabrahmaNi sarvArambheN sthAsyati chetayitA, sa sAkShAttatkShaN- ( – shuddha paramAtmAko, samayasArako) pratyakSha karatA huA, [idam ekam akShayan jagat-chakShu ] yah ek (advitIy) akShay jagat-chakShu ( – samayaprAbhRut) [pUrNatAm yAti ] pUrNatAko prApta hotA hai.
bhAvArtha : — yah samayaprAbhUt grantha vachanarUpase tathA gnAnarUpase — donon prakArase jagatako akShay (arthAt jisakA vinAsh na ho aise) advitIy netra samAn hain, kyonki jaise netra ghaTapaTAdiko pratyakSha dikhalAtA hai, usIprakAr samayaprAbhRut AtmAke shuddha svarUpako pratyakSha anubhavagochar dikhalAtA hai.245.
ab, bhagavAn kundakundAchAryadev is granthako pUrNa karate hain, isaliye usakI mahimAken rUpamen usake abhyAs ityAdikA phal is gAthAmen kahate hain : —
gAthArtha : — [ya chetayitA ] jo AtmA ( – bhavya jIv) [idan samayaprAbhRutam paThitvA ] is samayaprAbhRutako paDhakar, [arthatattvata gnAtvA ] artha aur tattvase jAnakar, [arthe sthAsyati ] usake arthamen sthit hogA, [sa ] vah [uttaman saukhyam bhaviShyati ] uttam saukhyasvarUp hogA.
TIkA : — samayasArabhUt is bhagavAn paramAtmAkA — jo ki vishvakA prakAshak honese vishvasamay hai usakA — pratipAdan karatA hai, isaliye jo svayam shabdabrahmake samAn hai aise is shAstrako jo AtmA bhalIbhAnti paDhakar, vishvako prakAshit karanemen samartha aise paramArthabhUt, chaitanya- prakAsharUp AtmAkA nishchay karatA huA (is shAstrako) arthase aur tattvase jAnakar, usIke
Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version
vijRumbhamANachidekarasanirbharasvabhAvasusthitanirAkulAtmarUpatayA paramAnandashabdavAchyamuttamamanAkulatva- lakShaNan saukhyan svayamev bhaviShyatIti .
pragaT honevAle ek chaitanyarasase paripUrNa svabhAvamen susthit aur nirAkul ( – AkulatA binAkA)
saukhyasvarUp svayam hI ho jAyegA.
bhAvArtha : — is shAstrakA nAm samayaprAbhRut hai. samayakA artha hai padArtha athavA samay arthAt AtmA. usakA kahanevAlA yah shAstra hai. aur AtmA to samasta padArthokA prakAshak hai. aise vishvaprakAshak AtmAko kahanevAlA honese yah samayaprAbhRut shabdabrahmake samAn hai; kyonki jo samasta padArthonkA kahanevAlA hotA hai use shabdabrahma kahA jAtA hai. dvAdashAngashAstra shabdabrahma hai aur is samayaprAbhRutashAstrako bhI shabdabrahmakI upamA dI gaI hai. yah shabdabrahma (arthAt samayaprAbhRutashAstra) parabrahmako (arthAt shuddha paramAtmAko) sAkShAt dikhAtA hai. jo is shAstrako paDhakar usake yathArtha arthamen sthit hogA, vah parabrahmako prApta karegA; aur usase jise ‘paramAnanda’ kahA jAtA hai aise, uttam, svAtmik, svAdhIn, bAdhArahit, avinAshI sukhako prApta karegA. isaliye he bhavya jIvon ! tum apane kalyANake liye isakA abhyAs karo, isakA shravaN karo, nirantar isIkA smaraN aur dhyAn karo, ki jisase avinAshI sukhakI prApti ho. aisA shrIguruonkA upadesh hai..415..
shlokArtha : — [iti idam Atmana tattvan gnAnamAtram avasthitam ] isaprakAr yah AtmAkA tattva (arthAt paramArthabhUtasvarUp) gnAnamAtra nishchit huA — [akhaNDam ] ki jo (AtmAkA) gnAnamAtratattva akhaNDa hai (arthAt anek gneyAkAronse aur pratipakShI karmonse yadyapi khaNDakhaNDa dikhAI detA hai tathApi gnAnamAtramen khaNDa nahIn hai), [ekam ] ek hai (arthAt akhaNDa honese ekarUp hai), [achalan ] achal hai (arthAt gnAnarUpase chalit nahIn hotA — gneyarUp nahIn hotA, [svasamvedyam ] svasamvedya hai (arthAt apanese hI gnAt hone yogya hai), [abAdhitam ] aur abAdhit hai (arthAt kisI mithyAyuktise bAdhA nahIn pAtA).
Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version
iti shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn samayasAravyAkhyAmAtmakhyAtau sarvavishuddhagnAnprarUpaka navamongka ..
ananta dharma hain; kintu unamen kitane hI to sAdhAraN hain, isaliye ve ativyAptiyukta hain, unase AtmAko pahichAnA nahIn jA sakatA; aur kuchh (dharma) paryAyAshrit hain — kisI avasthAmen hote hain aur kisI avasthAmen nahIn hote, isaliye ve avyAptiyukta hain, unase bhI AtmA nahIn pahichAnA jA sakatA. chetanatA yadyapi AtmAkA (ativyApti aur avyApti rahit) lakShaN hai, tathApi vah shaktimAtra hai, adRuShTa hai; usakI vyakti darshan aur gnAn hai. us darshan aur gnAnamen bhI gnAn sAkAr hai, pragaT anubhavagochar hai; isaliye usake dvArA hI AtmA pahichAnA jA sakatA hai. isaliye yahAn is gnAnako hI pradhAn karake AtmAkA tattva kahA hai.
yahAn aisA nahIn samajhanA chAhie ki ‘AtmAko gnAnamAtra tattvavAlA kahA hai, isaliye itanA hI paramArtha hai aur anya dharma mithyA hai, ve AtmAmen nahIn hain, aisA sarvathA ekAnta grahaN karanese to mithyAdRuShTitva A jAtA hai, vignAnAdvaitavAdI bauddhonkA aur vedAntiyonkA mat A jAtA hai; isaliye aisA ekAnta bAdhAsahit hai. aise ekAnta abhiprAyase koI munivrat bhI pAle aur AtmAkA — gnAnamAtrakA — dhyAn bhI kare, to bhI mithyAtva nahIn kaT sakatA; manda kaShAyonke kAraN bhale hI svarga prApta ho jAye, kintu mokShakA sAdhan to nahIn hotA. isaliye syAdvAdase yathArtha samajhanA chAhie.246.
mUrat amUrat je Anadravya lokamAnhi ve bhI gnAnarUp nAhIn nyAre na abhAvako;
yahai jAni gnAnI jIv ApakUn bhajai sadIv gnAnarUp sukhatUp An na lagAvako,
karma-karmaphalarUp chetanAkUn dUri TAri gnAnachetanA abhyAs kare shuddha bhAvako.
Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version
(yahAn tak bhagavat-kundakundAchAryakI 415 gAthAonkA vivechan TIkAkAr shrI amRutachandrAchAryadevane kiyA hai, aur us vivechanamen kalasharUp tathA sUchanikArUpase 246 kAvya kahe hain. ab TIkAkAr AchAryadev vichArate hain ki — is shAstramen gnAnako pradhAn karake AtmAko gnAnamAtra kahate Aye hain, isaliye koI yah tarka kare ki — ‘jainamat to syAdvAd hai; tab kyA AtmAko gnAnamAtra kahanese ekAnta nahIn ho jAtA ? arthAt syAdvAdake sAth virodh nahIn AtA ? aur ek hI gnAnamen upAyatattva tathA upeyatattva — donon kaise ghaTit hote hain ?’ aise tarkakA nirAkaraN karaneke liye TIkAkAr AchAryadev yahAn samayasArakI ‘AtmakhyAti’ TIkAke antamen parishiShTa rUpase kuchh kahate hain. usamen pratham shlok isaprakAr hai : —
shlokArtha : — [atra ] yahAn [syAdvAd-shuddhi-arthan ] syAdvAdakI shuddhike liye [vastu- tattva-vyavasthiti ] vastutattvakI vyavasthA [cha ] aur [upAy-upey-bhAva ] (ek hI gnAnamen upAy – upeyatva kaise ghaTit hotA hai yah batalAneke liye) upAy-upeyabhAvakA [manAk bhUya api ] jarA phi rase bhI [chintyate ] vichAr karate hain.
bhAvArtha : — vastukA svarUp sAmAnyavisheShAtmak anek-dharmasvarUp honese vah syAdvAdase hI siddha kiyA jA sakatA hai. isaprakAr syAdvAdakI shuddhatA ( – pramANikatA, satyatA, nirdoShatA, nirmalatA, advitIyatA) siddha karaneke liye is parishiShTamen vastusvarUpakA vichAr kiyA jAtA hai. (isamen yah bhI batAyA jAyegA ki is shAstramen AtmAko gnAnamAtra kahA hai phi ra bhI syAdvAdake sAth virodh nahIn AtA.) aur dUsare, ek hI gnAnamen sAdhakatva tathA sAdhyatva kaise ban sakatA hai yah samajhAneke liye gnAnake upAy-upeyabhAvakA arthAt sAdhakasAdhyabhAvakA bhI is parishiShTamen vichAr kiyA jAyegA.247.
Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version
syAdvAdo hi samastavastutattvasAdhakamekamaskhalitan shAsanamarhatsarvagnasya . sa tu sarvamanekAntAtmakamityanushAsti, sarvasyApi vastunonekAntasvabhAvatvAt . atra tvAtmavastuni gnAnamAtratayA anushAsyamAnepi na tatparikopa, gnAnamAtrasyAtmavastuna svayamevAnekAnta- tvAt . tatra yadev tattadevAtat, yadevaikan tadevAnekan, yadev sattadevAsat, yadev nityan tadevAnityamityekavastuvastutvaniShpAdakaparasparaviruddhashakti dvayaprakAshanamanekAnta . tatsvAtmavastuno gnAnamAtratvepyantashchakachakAyamAnagnAnasvarUpeN tattvAt, bahirunmiShadanantagneyatApannasvarUpAti- riktapararUpeNAtattvAt, sahakramapravRuttAnantachidanshasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt, avibhAgaik- dravyavyAptasahakramapravRuttAnantachidansharUpaparyAyairanekatvAt, svadravyakShetrakAlabhAvabhavanashakti svabhAvavattven sattvAt, paradravyakShetrakAlabhAvAbhavanashakti svabhAvavattvenAsattvAt, anAdinidhanAvibhAgaik-
syAdvAd samasta vastuonke svarUpako siddha karanevAlA, arhat sarvagnakA ek askhalit ( – nirbAdh) shAsan hai. vah (syAdvAd) ‘sab anekAntAtmak hai’ isaprakAr upadesh karatA hai, kyonki samasta vastu anekAnta-svabhAvavAlI hai. (‘sarva vastuain anekAntasvarUp hain’ isaprakAr jo syAdvAd kahatA hai so vah asatyArtha kalpanAse nahIn kahatA, parantu jaisA vastukA anekAnta svabhAv hai vaisA hI kahatA hai.)
yahAn AtmA nAmak vastuko gnAnamAtratAse upadesh karane par bhI syAdvAdakA kop nahIn hai; kyonki gnAnamAtra Atmavastuko svayamev anekAntAtmakatva hai. vahAn (anekAntakA aisA svarUp hai ki), jo (vastu) tat hai vahI atat hai, jo (vastu) ek hai vahI anek hai, jo sat hai vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai — isaprakAr ‘‘ek vastumen vastutvakI niShpAdak paraspar viruddha do shaktiyonkA prakAshit honA anekAnta hai.’’ isalie apanI Atmavastuko bhI, gnAnamAtratA hone par bhI, tattva-atattva, ekatva-anekatva, sattva-asattva, aur nityatva- anityatvapanA prakAshatA hI hai; kyonki — usake ( – gnAnamAtra Atmavastuke) antarangamen chakachakit prakAshate gnAnasvarUpake dvArA tatpanA hai, aur bAhar pragaT hote ananta, gneyatvako prApta, svarUpase bhinna aise pararUpake dvArA ( – gnAnasvarUpase bhinna aise paradravyake rUp dvArA – ) atatpanA hai (arthAt gnAn us-rUp nahIn hai); sahabhUt ( – sAth hI) pravartamAn aur kramasha pravartamAn ananta chaitanya – anshoke samudAyarUp avibhAg dravyake dvArA ekatva hai, aur avibhAg ek dravyase vyApta, sahabhUt pravartamAn tathA kramasha pravartamAn ananta chaitanya-ansharUp ( – chaitanyake ananta anshonrUp) paryAyonke dvArA anekatva hai; apane dravya-kShetra-kAl-bhAvarUpase honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA (arthAt aise svabhAvavAlI honese) sattva hai, aur parake dravya-kShetra-kAl-bhAvarUp na honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA asattva hai; anAdinidhan avibhAg ek vRuttirUpase pariNatapaneke dvArA nityatva hai, aur kramasha
Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version
vRuttipariNatatven nityatvAt, kramapravRuttaikasamayAvachchhinnAnekavRuttyanshapariNatatvenAnityatvAt, tadatattvamekAnekatvan sadasattvan nityAnityatvan cha prakAshat ev .
nanu yadi gnAnamAtratvepi Atmavastuna svayamevAnekAnta prakAshate, tarhi kimarthamarhadbhistatsAdhanatvenAnushAsyatenekAnta ? agnAninAn gnAnamAtrAtmavastuprasiddhayarthamiti brUma . na khalvanekAntamantareN gnAnamAtramAtmavastvev prasidhyati . tathA hi — ih hi svabhAvat ev bahubhAvanirbhare vishve sarvabhAvAnAn svabhAvenAdvaitepi dvaitasya niSheddhumashakyatvAt samastamev vastu svapararUpapravRuttivyAvRuttibhyAmubhayabhAvAdhyAsitamev . tatra yadAyan gnAnamAtro bhAva sheShabhAvai sah svarasabharapravRuttagnAtRugneyasambandhatayAnAdigneyapariNamanAt gnAnatattvan pararUpeN pratipadyAgnAnI bhUtvA nAshamupaiti, tadA svarUpeN tattvan dyotayitvA gnAtRutven pariNamanAjgnAnI kurvannanekAnta ev tamudgamayati 1 . yadA tu sarvan vai khalvidamAtmeti agnAnatattvan svarUpeN pratipadya vishvopAdAnenAtmAnan pravartamAn, ek samayakI maryAdAvAle anek vRutti-anshon-rUpase pariNatapaneke dvArA anityatva hai. (isaprakAr gnAnamAtra Atmavastuko bhI, tat-atatpanA ityAdi do-do viruddha shaktiyAn svayamev prakAshit hotI hain, isaliye anekAnta svayamev prakAshit hotA hai.)
(prashna — ) yadi Atmavastuko, gnAnamAtratA hone par bhI, svayamev anekAnta prakAshatA hai, tab phi ra arhanta bhagavAn usake sAdhanake rUpamen anekAntakA (-syAdvAdakA) upadesh kyon dete hain ?
(uttar — ) agnAniyonke gnAnamAtra AtmavastukI prasiddhi karaneke liye upadesh dete hain aisA ham kahate hain. vAstavamen anekAnta ( – syAdvAd) ke binA gnAnamAtra Atmavastu hI prasiddha nahIn ho sakatI. isIko isaprakAr samajhAte hain : —
svabhAvase hI bahutase bhAvonse bhare hue is vishvamen sarva bhAvonkA svabhAvase advait hone par bhI, dvaitakA niShedh karanA ashakya honese samasta vastusvarUpamen pravRutti aur pararUpase vyAvRuttike dvArA donon bhAvonse adhyAsit hai (arthAt samasta vastu svarUpamen pravartamAn honese aur pararUpase bhinna rahanese pratyek vastumen donon bhAv rah rahe hain). vahAn, jab yah gnAnamAtra bhAv (-AtmA), sheSh (bAkIke) bhAvonke sAth nij rasake bhArase pravartit gnAtA – gneyake sambandhake kAraN aur anAdi kAlase gneyonke pariNamanake kAraN gnAnatattvako pararUp mAnakar (arthAt gneyarUpase angIkAr karake) agnAnI hotA huA nAshako prApta hotA hai, tab (use gnAnamAtra bhAvakA) sva-rUpase ( – gnAnarUpase) tatpanA prakAshit karake (arthAt gnAn gnAnarUpase hI hai aisA pragaT karake), gnAtArUpase pariNamanake kAraN gnAnI karatA huA, anekAnta hI ( – syAdvAd hI) usakA uddhAr karatA hai — nAsh nahIn hone detA.1.
Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version
nAshayati, tadA pararUpeNAtattvan dyotayitvA vishvAdbhinnan gnAnan darshayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 2 . yadAnekagneyAkArai khaNDitasakalaikagnAnAkAro nAshamupaiti, tadA dravyeNaikatvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 3 . yadA tvekagnAnAkAropAdAnAyAnekagneyAkAr- tyAgenAtmAnan nAshayati, tadA paryAyairanekatvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 4 . yadA gnAyamAnaparadravyapariNamanAd gnAtRudravyan paradravyatven pratipadya nAshamupaiti, tadA svadravyeN sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 5 . yadA tu sarvadravyANi ahameveti paradravyan gnAtRudravyatven pratipadyAtmAnan nAshayati, tadA paradravyeNAsattvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 6 . yadA parakShetragatagneyArthapariNamanAt parakShetreN gnAnan sat pratipadya
aur jab vah gnAnamAtra bhAv ‘vAstavamen yah sab AtmA hai’ isaprakAr agnAnatattvako sva- rUpase (gnAnasvarUpase) mAnakar — angIkAr karake vishvake grahaN dvArA apanA nAsh karatA hai ( – sarva jagatako nijarUp mAnakar usakA grahaN karake jagatse bhinna aise apaneko naShTa karatA hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) pararUpase atatpanA prakAshit karake (arthAt gnAn pararUp nahIn hai yah pragaT karake) vishvase bhinna gnAnako dikhAtA huA, anekAnta hI use apanA ( – gnAnamAtra bhAvakA) nAsh nahIn karane detA.2.
jab yah gnAnamAtra bhAv anek gneyAkAronke dvArA ( – gneyonke AkAron dvArA) apanA sakal (akhaNDa, sampUrNa) ek gnAn-AkAr khaNDit ( – khaNDakhaNDarUp) huA mAnakar nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) dravyase ekatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jIvit rakhatA hai — naShTa nahIn hone detA.3.
aur jab yah gnAnamAtra bhAv ek gnAn-AkArakA grahaN karaneke liye anek gneyAkAronke tyAg dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt gnAnamen jo anek gneyonke AkAr Ate hain unakA tyAg karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) paryAyonse anekatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.4.
jab yah gnAnamAtra bhAv, jAnanemen AnevAle aise paradravyonke pariNamanake kAraN gnAtRudravyako paradravyarUpase mAnakar — angIkAr karake nAshako prApta hotA hai tab, (us gnAnamAtra bhAvakA) svadravyase sattva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahIn hone detA.5.
aur jab vah gnAnamAtra bhAv ‘sarva dravya main hI hUn (arthAt sarva dravya AtmA hI hain)’ isaprakAr paradravyako gnAtRudravyarUpase mAnakar — angIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) paradravyase asattva prakAshit karatA huA, (arthAt AtmA paradravyarUpase nahIn hai, isaprakAr pragaT karatA huA) anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.6.
Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version
nAshamupaiti, tadA svakShetreNAstitvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 7 . yadA tu svakShetre bhavanAy parakShetragatagneyAkAratyAgen gnAnan tuchchhIkurvannAtmAnan nAshayati, tadA svakShetra ev gnAnasya parakShetragatagneyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakShetreN nAstitvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 8 . yadA pUrvAlambitArthavinAshakAle gnAnasyAsattvan pratipadya nAshamupaiti, tadA svakAlen sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 9 . yadA tvarthAlamban- kAl ev gnAnasya sattvan pratipadyAtmAnan nAshayati, tadA parakAlenAsattvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 10 . yadA gnAyamAnaparabhAvapariNamanAt gnAyakabhAvan parabhAvatven pratipadya nAshamupaiti, tadA svabhAven sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 11 . yadA tu sarve bhAvA ahameveti parabhAvan gnAyakabhAvatven pratipadyAtmAnan nAshayati, tadA parabhAvenA-
jab yah gnAnamAtra bhAv parakShetragat (-parakShetramen rahe hue) gney padArthonke pariNamanake kAraN parakShetrase gnAnako sat mAnakar — angIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) svakShetrase astitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahIn hone detA.7.
aur jab yah gnAnamAtra bhAv svakShetramen honeke liye ( – rahaneke liye, pariNamaneke lie), parakShetragat gneyonke AkAronke tyAg dvArA (arthAt gnAnamen jo parakShetramen rahe hue gnenyokA AkAr AtA hai unakA tyAg karake) gnAnako tuchchha karatA huA apanA nAsh karatA hai, tab svakShetramen rahakar hI parakShetragat gneyonke AkArarUpase pariNaman karanekA gnAnakA svabhAv honese (us gnAnamAtra bhAvakA) parakShetrase nAstitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.8.
jab yah gnAnamAtra bhAv pUrvAlambit padArthoke vinAshakAlamen ( – pUrvamen jinakA Alamban kiyA thA aise gney padArthoke vinAshake samay) gnAnakA asatpanA mAnakar — angIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) svakAlase (-gnAnake kAlase) satpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahIn hone detA.9.
aur jab vah gnAnamAtra bhAv padArthonke Alamban kAlamen hI ( – mAtra gney padArthonko jAnate samay hI) gnAnakA satpanA mAnakar — angIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) parakAlase ( – gneyake kAlase) asatpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.10.
jab yah gnAnamAtra bhAv, jAnanemen Ate hue parabhAvonke pariNamanake kAraN, gnAyakasvabhAvako parabhAvarUpase mAnakar — angIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) sva- bhAvase satpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahIn hone detA.11.
Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version
sattvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 12 . yadAnityagnAnavisheShai khaNDitanityagnAnasAmAnyo nAshamupaiti, tadA gnAnasAmAnyarUpeN nityatvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 13 . yadA tu nityagnAnasAmAnyopAdAnAyAnityagnAnavisheShatyAgenAtmAnan nAshayati, tadA gnAnavisheSharUpeNAnityatvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 14 .
vishrAntan pararUp ev parito gnAnan pasho sIdati .
rdUronmagnaghanasvabhAvabharata pUrNan samunmajjati ..248..
mAnakar — angIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) parabhAvase asatpanA prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.12.
jab yah gnAnamAtra bhAv anityagnAnavisheShonke dvArA apanA nitya gnAnasAmAnya khaNDit huA mAnakar nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) gnAnasAmAnyarUpase nityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai — naShTa nahIn hone detA.13.
aur jab yah gnAnamAtra bhAv nitya gnAnasAmAnyakA grahaN karaneke liye anitya gnAnavisheShonke tyAgake dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt gnAnake visheShonkA tyAg karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) gnAnavisheSharUpase anityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.14.
(yahAn tat-atatke 2 bhang, ek-anekake 2 bhang, sat-asatke dravya-kShetra-kAl-bhAvase 8 bhang, aur nitya-aninyake 2 bhang — isaprakAr sab milAkar 14 bhang hue. in chaudah bhangommen yah batAyA hai ki — ekAntase gnAnamAtra AtmAkA abhAv hotA hai aur anekAntase AtmA jIvit rahatA hai; arthAt ekAntase AtmA jis svarUp hai us svarUp nahIn samajhA jAtA, svarUpamen pariNamit nahIn hotA, aur anekAntase vah vAstavik svarUpase samajhA jAtA hai, svarUpamen pariNamit hotA hai.)
Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version
rvishvAdbhinnamavishvavishvaghaTitan tasya svatattvan spRushet ..249..
[ujjhit-nij-pravyakti-riktIbhavad ] apanI vyakti (pragaTatA) ko chhoD denese rikta ( – shUnya) huA, [parita pararUpe ev vishrAntan ] sampUrNatayA pararUpamen hI vishrAnt (arthAt pararUpake U par hI AdhAr rakhatA huA) aise [pasho gnAnan ] pashukA gnAn ( – pashuvat ekAntavAdIkA gnAn) [sIdati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdina tat puna ] aur syAdvAdIkA gnAn to, [‘yat tat tat ih svarUpata tat’ iti ] ‘jo tat hai vah svarUpase tat hai (arthAt pratyek tattvako — vastuko svarUpase tatpanA hai)’ aisI mAnyatAke kAraN [dUraunmagna-ghan-svabhAv-bharata ] atyanta pragaT hue gnAnaghanarUp svabhAvake bhArase, [pUrNan samunmajjati ] sampUrNa udit (pragaT) hotA hai.
bhAvArtha : — koI sarvathA ekAntavAdI to yah mAnatA hai ki — ghaTagnAn ghaTake AdhArase hI hotA hai, isaliye gnAn sab prakArase gneyon par hI AdhAr rakhatA hai. aisA mAnanevAle ekAntavAdIke gnAnako to gney pI gaye hain, gnAn svayam kuchh nahIn rahA. syAdvAdI to aisA mAnate hain ki — gnAn apane svarUpase tatsvarUp (gnAnasvarUp) hI hai, gneyAkAr hone par bhI gnAnatvako nahIn chhoDatA. aisI yathArtha anekAnta samajhake kAraN syAdvAdIko gnAn (arthAt gnAnasvarUp AtmA) pragaT prakAshit hotA hai.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekantavAdI agnAnI, [‘vishvan gnAnam’ iti pratarkya ] ‘vishva gnAn hai (arthAt sarva gneyapadArtha AtmA hain)’ aisA vichAr karake [sakalan svatattva- AshayA dRuShTavA ] sabako ( – samasta vishvako) nijatattvakI AshAse dekhakar [vishvamaya bhUtvA ] vishvamay ( – samasta gneyapadArthamay) hokar, [pashu iv svachchhandam AcheShTate ] pashukI bhAnti svachchhandatayA cheShTA karatA hai — pravRutta hotA hai; [puna ] aur [syAdvAdadarshI ] syAdvAdakA dekhanevAlA to yah mAnatA hai ki — [‘yat tat tat pararUpata na tat’ iti ] ‘jo tat hai vah pararUpase tat nahIn hai (arthAt pratyek tattvako svarUpase tatpanA hone par bhI pararUpase atatpanA hai),’ isaliye [vishvAt bhinnam avishvavishvaghaTitan ] vishvase bhinna aise tathA vishvase ( – vishvake nimittase)
Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version
jgneyAkAravishIrNashakti rabhitastruTayanpashurnashyati .
nnekan gnAnamabAdhitAnubhavanan pashyatyanekAntavit ..250..
rachit hone par bhI vishvarUp na honevAle aise (arthAt samasta gney vastuonke AkArarUp hone par bhI samasta gney vastuse bhinna aise) [tasya svatattvan spRushet ] apane svatattvakA sparsha — anubhav karatA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI yah mAnatA hai ki — vishva (samasta vastuain) gnAnarUp arthAt nijarUp hai. isaprakAr nijako aur vishvako abhinna mAnakar, apaneko vishvamay mAnakar, ekAntavAdI, pashukI bhAnti hey-upAdeyake vivekake binA sarvatra svachchhandatayA pravRutti karatA hai. syAdvAdI to yah mAnatA hai ki — jo vastu apane svarUpase tatsvarUp hai, vahI vastu parake svarUpase atatsvarUp hai; isaliye gnAn apane svarUpase tatsvarUp hai, parantu par gneyonke svarUpase atatsvarUp hai arthAt par gneyonke AkArarUp hone par bhI unase bhinna hai.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [bAhya-artha-grahaN- svabhAv-bharata ] bAhya padArthonko grahaN karaneke (gnAnake) svabhAvakI atishayatAke kAraN, [viShvag-vichitra-ullasat-gneyAkAr-vishIrNa-shakti ] chAron or (sarvatra) pragaT honevAle anek prakArake gneyAkAronse jisakI shakti vishIrNa ( – chhinna-bhinna) ho gaI aisA hokar (arthAt anek gneyonke AkAr gnAnamen gnAt hone par gnAnakI shaktiko chhinna-bhinna — khanD-khanDarUp — ho gaI mAnakar) [abhita truTayan ] sampUrNatayA khaNDa-khaNDarUp hotA huA (arthAt khanD-khanDarUp — anekarUp — hotA huA) [nashyati ] naShTa ho jAtA hai; [anekAntavit ] aur anekAntakA jAnakAr to, [sadA api uditayA ek – dravyatayA ] sadaiv udit ( – prakAshamAn) ek dravyatvake kAraN [bhedabhraman dhvansayan ] bhedake bhramako naShTa karatA huA (arthAt gneyonke bhedase gnAnamen sarvathA bhed paD jAtA hai aise bhramako nAsh karatA huA), [ekam abAdhit-anubhavanan gnAnam ] jo ek hai ( – sarvathA anek nahIn hai) aur jisakA anubhavan nirbAdh hai aise gnAnako [pashyati ] dekhatA hai — anubhav karatA hai .
Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version
nnekAkArachikIrShayA sphu Tamapi gnAnan pashurnechchhati .
paryAyaistadanekatAn parimRushan pashyatyanekAntavit ..251..
bhAvArtha : — gnAn hai vah gneyonke AkArarUp pariNamit honese anek dikhAI detA hai, isaliye sarvathA ekAntavAdI us gnAnako sarvathA anek — khaNDa-khaNDarUp — dekhatA huA gnAnamay aise nijakA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to gnAnako, gneyAkAr hone par bhI, sadA udayamAn dravyatvake dvArA ek dekhatA hai .
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [gneyAkAr-kalangka- mechak-chiti prakShAlanan kalpayan ] gneyAkArarUpI kalangkase (anekAkArarUp) malin aise chetanamen prakShAlanakI kalpanA karatA huA (arthAt chetanakI anekAkArarUp malinatAko dho DAlanekI kalpanA karatA huA), [ekAkAr-chikIrShayA sphu Tam api gnAnan na ichchhati ] ekAkAr karanekI ichchhAse gnAnako — yadyapi vah gnAn anekAkArarUpase pragaT hai tathApi — nahIn chAhatA (arthAt gnAnako sarvathA ekAkAr mAnakar gnAnakA abhAv karatA hai); [anekAntavit ] aur anekAntakA jAnanevAlA to, [paryAyai tad-anekatAn parimRushan ] paryAyonse gnAnakI anekatAko jAnatA (anubhavatA) huA, [vaichitrye api avichitratAm upagatan gnAnam ] vichitra hone par bhI avichitratAko prApta (arthAt anekarUp hone par bhI ekarUp) aise gnAnake [svata kShAlitan ] svata kShAlit (svayamev dhoyA huA shuddha) [pashyati ] anubhav karatA hai
bhAvArtha : — ekAntavAdI gneyAkArarUp (anekAkArarUp) gnAnako malin jAnakar, use dhokar — usamense gneyAkAronko dUr karake, gnAnako gneyAkAronse rahit ek-AkArarUp karaneko chAhatA huA, gnAnakA nAsh karatA hai; aur anekAntI to satyArtha vastusvabhAvako jAnatA hai, isaliye gnAnakA svarUpase hI anekAkArapanA mAnatA hai.
Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version
svadravyAnavalokanen parita shUnya pashurnashyati .
syAdvAdI tu vishuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati ..252..
svadravyabhramata pashu kil paradravyeShu vishrAmyati .
jAnannirmalashuddhabodhamahimA svadravyamevAshrayet ..253..
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [pratyakSha-Alikhit- sphu Ta-sthir-paradravya-astitA-vanychita ] pratyakSha 1Alikhit aise pragaT (sthUl) aur sthir ( – nishchal) paradravyonke astitvase ThagAyA huA, [svadravya anavalokanen parita shUnya ] svadravyako ( – svadravyake astitvako) nahIn dekhatA honese sampUrNatayA shUnya hotA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [svadravya-astitayA nipuNan nirUpya ] AtmAko svadravyarUpase astipanese nipuNatayA dekhatA hai, isaliye [sadya samunmajjatA vishuddha-bodh-mahasA pUrNa bhavan ] tatkAl pragaT vishuddha gnAnaprakAshake dvArA pUrNa hotA huA [jIvati ] jItA hai — nAshako prApta nahIn hotA.
bhAvArtha : — ekAntI bAhya paradravyako pratyakSha dekhakar usake astitvako mAnatA hai, parantu apane Atmadravyako indriyapratyakSha nahIn dekhatA, isaliye use shUnya mAnakar AtmAkA nAsh karatA hai. syAdvAdI to gnAnarUpI tejase apane AtmAkA svadravyase astitva avalokan karatA hai, isaliye jItA hai — apanA nAsh nahIn karatA.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [durvAsanAvAsita ] durvAsanAse (-kunayakI vAsanAse) vAsit hotA huA, [puruShan sarvadravyamayan prapadya ] AtmAko sarvadravyamay mAnakar, [svadravya-bhramata paradravyeShu kil vishrAmyati ] (paradravyommen) svadravyake bhramase 1Alikhit = Alekhan kiyA huA; chitrit; sparshit; gnAt.
Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version
sIdatyev bahi patantamabhita pashyanpumAnsan pashu .
stiShThatyAtmanikhAtabodhyaniyatavyApArashakti rbhavan ..254..
paradravyommen vishrAnta karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [samastavastuShu paradravyAtmanA nAstitAn jAnan ] samasta vastuommen paradravyasvarUpase nAstitvako jAnatA huA, [nirmal-shuddha-bodh-mahimA ] jisakI shuddhagnAnamahimA nirmal hai aisA vartatA huA, [svadravyam ev Ashrayet ] svadravyakA hI Ashray karatA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI AtmAko sarvadravyamay mAnakar, AtmAmen jo paradravyakI apekShAse nAstitva hai usakA lop karatA hai; aur syAdvAdI to samasta padArthomen paradravyakI apekShAse nAstitva mAnakar nij dravyamen ramatA hai.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [bhinna-kShetra-niShaNNa- bodhya-niyat-vyApAr-niShTha ] bhinna kShetramen rahe hue gneyapadArthommen jo gney-gnAyak sambandharUp nishchit vyApAr hai usamen pravartatA huA, [pumAnsam abhita bahi patantam pashyan ] AtmAko sampUrNatayA bAhar (parakShetramen) paDatA dekhakar ( – svakShetrase AtmAkA astitva na mAnakar) [sadA sIdati ev ] sadA nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdake jAnanevAle to [svakShetra-astitayA niruddha-rabhasa ] svakShetrase astitvake kAraN jisakA veg rukA huA hai aisA hotA huA (arthAt svakShetramen vartatA huA), [Atma-nikhAt-bodhya-niyat-vyApAr-shakti bhavan ] AtmAmen hI AkArarUp hue gneyommen nishchit vyApArakI shaktivAlA hokar, [tiShThati ] TikatA hai — jItA hai (nAshako prApta nahIn hotA).
bhAvArtha : — ekAntavAdI bhinna kShetramen rahe hue gney padArthonko jAnaneke kAryamen pravRutta hone par AtmAko bAhar paDatA hI mAnakar, (svakShetrase astitva na mAnakar), apaneko naShTa karatA hai; aur syAdvAdI to, ‘parakShetramen rahe hue gneyonko jAnatA huA apane kShetramen rahA huA AtmA svakShetrase astitva dhAraN karatA hai’ aisA mAnatA huA TikatA hai — nAshako prApta nahIn hotA.
Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version
tuchchhIbhUy pashu praNashyati chidAkArAn sahArthairvaman .
tyaktArthopi na tuchchhatAmanubhavatyAkArakarShI parAn ..255..
sIdatyev na kinchanApi kalayannatyantatuchchha pashu .
pUrNastiShThati bAhyavastuShu muhurbhUtvA vinashyatsvapi ..256..
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [svakShetra – sthitaye pRuthagvidh-parakShetra-sthit-artha-ujjhanAt ] svakShetramen rahaneke liye bhinna-bhinna parakShetramen rahe hue gney padArthonko chhoDanese, [arthai sah chid AkArAn vaman ] gney padArthonke sAth chaitanyake AkAronkA bhI vaman karatA huA (arthAt gney padArthonke nimittase chaitanyamen jo AkAr hotA hai unako bhI chhoDatA huA) [tuchchhIbhUy ] tuchchha hokar [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svadhAmani vasan ] svakShetramen rahatA huA, [parakShetre nAstitAn vidan ] parakShetramen apanA nAstitva jAnatA huA [tyakta-artha api ] (parakShetramen rahe hue) gney padArthonko chhoDatA huA bhI [parAn AkArakarShI ] vah par padArthommense chaitanyake AkAronko khInchatA hai (arthAt gneyapadArthonke nimittase honevAle chaitanyake AkAronko nahIn chhoDatA) [tuchchhatAm anubhavati na ] isaliye tuchchhatAko prApta nahIn hotA
bhAvArtha : — ‘parakShetramen rahe hue gney padArthonke AkArarUp chaitanyake AkAr hote hain, unhen yadi main apanA banAUngA to svakShetramen hI rahaneke sthAn par parakShetramen bhI vyApta ho jAUngA’ aisA mAnakar agnAnI ekAntavAdI parakShetramen rahe hue gney padArthonke sAth hI sAth chaitanyake AkAronko bhI chhoD detA hai; isaprakAr svayam chaitanyake AkAronse rahit tuchchha hotA hai, nAshako prApta hotA hai. aur syAdvAdI to svakShetramen rahatA huA, parakShetramen apane nAstitvako jAnatA huA, gney padArthonko chhoDakar bhI chaitanyake AkAronko nahIn chhoDatA; isaliye vah tuchchha nahIn hotA, naShTa nahIn hotA.
Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version
rgneyAlambanalAlasen manasA bhrAmyan pashurnashyati .
stiShThatyAtmanikhAtanityasahajagnAnaikapunjIbhavan ..257..
bodhya-nAsh-samaye gnAnasya nAshan vidan ] pUrvAlambit gney padArthonke nAshake samay gnAnakA bhI nAsh jAnatA huA, [na kinychan api kalayan ] aur isaprakAr gnAnako kuchh bhI (vastu) na jAnatA huA (arthAt gnAnavastukA astitva hI nahIn mAnatA huA), [atyantatuchchha ] atyanta tuchchha hotA huA [sIdati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdakA gnAtA to [asya nij-kAlata astitvan kalayan ] AtmAkA nij kAlase astitva jAnatA huA, [bAhyavastuShu muhu bhUtvA vinashyatsu api ] bAhya vastuen bArambAr hokar nAshako prApta hotI hain, phi ra bhI [pUrNa tiShThati ] svayam pUrNa rahatA hai
bhAvArtha : — pahale jin gney padArthonko jAne the ve uttar kAlamen naShTa ho gaye; unhen dekhakar ekAntavAdI apane gnAnakA bhI nAsh mAnakar agnAnI hotA huA AtmAkA nAsh karatA hai. aur syAdvAdI to, gney padArthoke naShTa hone par bhI, apanA astitva apane kAlase hI mAnatA huA naShTa nahIn hotA.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt agnAnI ekAntavAdI, [artha-Alamban-kAle ev gnAnasya sattvan kalayan ] gneyapadArthonke Alamban kAlamen hI gnAnakA astitva jAnatA huA, [bahi gney-Alamban-lAlasen-manasA bhrAmyan ] bAhya gneyonke AlambanakI lAlasAvAle chittase (bAhar) bhramaN karatA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdakA gnAtA to [parakAlata asya nAstitvan kalayan ] par kAlase AtmAkA nAstitva jAnatA huA, [Atma- nikhAt-nitya-sahaj-gnAn-ek-punyjIbhavan ] AtmAmen dRuDhatayA rahA huA nitya sahaj gnAnake punjarUp vartatA huA [tiShThati ] TikatA hai — naShTa nahIn hotA.
bhAvArtha : — ekAntavAdI gneyonke AlambanakAlamen hI gnAnakA satpanA jAnatA hai, isaliye gneyonke Alambanamen manako lagAkar bAhar bhramaN karatA huA naShTa ho jAtA hai. syAdvAdI to par gneyonke kAlase apane nAstitvako jAnatA hai, apane hI kAlase apane astitvako jAnatA hai; isaliye gneyonse bhinna aisA gnAnake punjarUp vartatA huA nAshako prApta nahIn hotA.
Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version
nashyatyev pashu svabhAvamahimanyekAntanishchetana
sarvasmAnniyatasvabhAvabhavanagnAnAdvibhakto bhavan
syAdvAdI tu na nAshameti sahajaspaShTIkRutapratyaya ..258..
sarvatrApyanivArito gatabhaya svairan pashu krIDati .
dArUDha parabhAvabhAvavirahavyAlokaniShkampita ..259..
shlokArtha : — [pashu ] arthAt ekAntavAdI agnAnI, [parabhAv-bhAv-kalanAt ] parabhAvonke 1bhavanako hI jAnatA hai (isaprakAr parabhAvase hI apanA astitva mAnatA hai,) isaliye [nityan bahi-vastuShu vishrAnta ] sadA bAhya vastuommen vishrAm karatA huA, [svabhAv- mahimani ekAnta-nishchetana ] (apane) svabhAvakI mahimAmen atyanta nishchetan (jaD) vartatA huA, [nashyati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [niyat-svabhAv- bhavan-gnAnAt sarvasmAt vibhakta bhavan ] (apane) niyat svabhAvake bhavanasvarUp gnAnake kAraN sab (parabhAvon) se bhinna vartatA huA, [sahaj-spaShTIkRut-pratyaya ] jisane sahaj svabhAvakA pratItirUp gnAtRutva spaShTa — pratyakSha — anubhavarUp kiyA hai aisA hotA huA, [nAsham eti na ] nAshako prApta nahIn hotA.
bhAvArtha : — ekAntavAdI parabhAvonse hI apanA satpanA mAnatA hai, isaliye bAhya vastuommen vishrAm karatA huA, AtmAkA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to, gnAnabhAv gneyAkAr hone par bhI gnAnabhAvakA svabhAvase astitva jAnatA huA, AtmAkA nAsh nahIn karatA.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt agnAnI ekAntavAdI, [sarva-bhAv-bhavanan Atmani 1bhavan = astitva; pariNaman.
Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version
nirgnAnAtkShaNabhangasangapatita prAya pashurnashyati .
TankotkIrNaghanasvabhAvamahim gnAnan bhavan jIvati ..260..
adhyAsya shaddha-svabhAv-chyuta ] sarva bhAvarUp bhavanakA AtmAmen adhyAs karake (arthAt AtmA sarva gney padArthonke bhAvarUp hai, aisA mAnakar) shuddha svabhAvase chyut hotA huA, [anivArita sarvatra api svairan gatabhaya krIDati ] kisI parabhAvako sheSh rakhe binA sarva parabhAvommen svachchhandatApUrvak nirbhayatAse (nishankatayA) krIDA karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svasya svabhAvan bharAt ArUDha ] apane svabhAvamen atyanta ArUDh hotA huA, [parabhAv-bhAv-virah-vyAlok-niShkampita ] parabhAvarUp bhavanake abhAvakI dRuShTike kAraN (arthAt AtmA paradravyonke bhAvarUpase nahIn hai — aisA jAnatA honese) niShkampa vartatA huA, [vishuddha ev lasati ] shuddha hI virAjit rahatA hai
bhAvArtha : — ekAntavAdI sarva parabhAvonko nijarUp jAnakar apane shuddha svabhAvase chyut hotA huA sarvatra (sarva parabhAvommen) svechchhAchAritAse nishankatayA pravRutta hotA hai; aur syAdvAdI to, parabhAvonko jAnatA huA bhI, apane shuddha gnAnasvabhAvako sarva parabhAvonse bhinna anubhav karatA huA, shobhit hotA hai.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt ekAntavAdI agnAnI, [prAdurbhAv-virAm-mudrit- vahat-gnAn-ansh-nAnA-AtmanA nirgnAnAt ] utpAd-vyayase lakShit aise bahate ( – pariNamit hote) hue gnAnake ansharUp anekAtmakatAke dvArA hI (AtmAkA) nirNay arthAt gnAn karatA huA, [kShaNabhangga-sang-patita ] 1kShaNabhangake sangamen paDA huA, [prAya nashyati ] bahulatAse nAshako prApta hotA hai, [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [chid-AtmanA chid-vastu nitya-uditan parimRushan ] chaitanyAtmakatAke dvArA chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatA huA, [TankotkIrNa-ghan-svabhAv- mahim gnAnan bhavan ] TankotkIrNaghanasvabhAv (TankotkIrNa pinDarUp svabhAv) jisakI mahimA hai aise gnAnarUp vartatA huA, [jIvati ] jItA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI gneyonke AkArAnusAr gnAnako utpanna aur naShTa hotA huA dekhakar, 1kShaNabhang = kShaN-kShaNamen hotA huA nAsh; kShaNabhanguratA; anityatA.
Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version
vAnchhatyuchchhaladachchhachitpariNaterbhinnan pashu kinchan .
syAdvAdI tadanityatAn parimRushanshchidvastuvRuttikramAt ..261..
anitya paryAyonke dvArA AtmAko sarvathA anitya mAnatA huA, apaneko naShTa karatA hai; aur syAdvAdI to, yadyapi gnAn gneyAnusAr utpanna-vinaShTa hotA hai phi ra bhI, chaitanyabhAvakA nitya uday anubhav karatA huA jItA hai — nAshako prApta nahIn hotA.
shlokArtha : — [pashu ] pashu arthAt ekAntavAdI agnAnI, [TankotkIrNa vishuddhabodh- visar-AkAr-Atma-tattva-AshayA ] TankotkIrNa vishuddha gnAnake vistArarUp ek-AkAr (sarvathA nitya) AtmatattvakI AshAse, [uchchhalat-achchha-chitpariNate bhinnan kinychan vAnychhati ] uchhalatI huI nirmal chaitanyapariNatise bhinna kuchh (Atmatattvako) chAhatA hai (kintu aisA koI Atmatattva hai nahIn); [syAdvAdI ] aur syAdvAdI to, [chid-vastu-vRutti-kramAt tad- anityatAn parimRushan ] chaitanyavastukI vRuttike ( – pariNatike, paryAyake) kram dvArA usakI anityatAkA anubhav karatA huA, [nityam gnAnan anityatA parigame api ujjvalan AsAdayati ] nitya aise gnAnako anityatAse vyApta hone par bhI ujjval ( – nirmal) mAnatA hai — anubhav karatA hai.
bhAvArtha : — ekAntavAdI gnAnako sarvathA ekAkAr — nitya prApta karanekI vAnchhAse, utpanna honevAlI aur nAsh honevAlI chaitanyapariNatise pRuthak kuchh gnAnako chAhatA hai; parantu pariNAmake atirikta koI pRuthak pariNAmI to nahIn hotA. syAdvAdI to yah mAnatA hai ki — yadyapi dravyApekShAse gnAn nitya hai tathApi kramasha utpanna honevAlI aur naShTa honevAlI chaitanyapariNatike kramake kAraN gnAn anitya bhI hai; aisA hI vastusvabhAv hai.
hai — samajhA detA hai’ is arthakA kAvya kahA jAtA hai : —