Samaysar-Hindi (English transliteration). Kalash: 244-261 ; Gatha: 415 ; End; Parishistam; 14 bhangs of anekant quote; 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 32 of 34

 

Page 588 of 642
PDF/HTML Page 621 of 675
single page version

chetayante, te ev samayasAran chetayante .
(mAlinI)
alamalamatijalpairdurvikalpairanalpai-
rayamih paramArthashchetyatAn nityameka
.
svarasavisarapUrNagnAnavisphU rtimAtrA-
nna khalu samayasArAduttaran kinchidasti
..244..
(anuShTubh)
idamekan jagachchakShurakShayan yAti pUrNatAm .
vignAnaghanamAnandamayamadhyakShatAn nayat ..245..
hain, ve hI samayasArakA anubhav karate hain.
bhAvArtha :vyavahAranayakA viShay to bhedarUp ashuddhadravya hai, isaliye vah paramArtha nahIn
hai; nishchayanayakA viShay abhedarUp shuddhadravya hai, isaliye vahI paramArtha hai. isaliye, jo vyavahArako
hI nishchay mAnakar pravartan karate hain ve samayasArakA anubhav nahIn karate; jo paramArthako paramArtha
mAnakar pravartan karate hain ve hI samayasArakA anubhav karate hain (isaliye ve hI mokShako prApta karate
hain)
..414..
‘adhik kathanase kyA, ek paramArthakA hI anubhavan karo’is arthakA kAvya kahate
hain :
shlokArtha :[atijalpai analpai durvikalpai alam alam ] bahut kathanase aur bahut
durvikalponse bas hoo, bas hoo; [ih ] yahAn mAtra itanA hI kahanA hai ki [ayam paramArtha
eka nityam chetyatAm ]
is ekamAtra paramArthakA hI nirantar anubhav karo; [svaras-visar-pUrNa-
gnAn-visphU rti-mAtrAt samayasArAt uttaran khalu kinychit na asti ]
kyonki nijarasake prasArase pUrNa
jo gnAn usake sphu rAyamAn honemAtra jo samayasAr (
paramAtmA) usase uchcha vAstavamen dUsarA kuchh
bhI nahIn hai (samayasArake atirikta dUsarA kuchh bhI sArabhUt nahIn hai).
bhAvArtha :pUrNagnAnasvarUp AtmAkA anubhav karanA chAhie; isake atirikta vAstavamen
dUsarA kuchh bhI sArabhUt nahIn hai.244.
ab, antim gAthAmen yah samayasAr granthake abhyAs ityAdikA phal kahakar
AchAryabhagavAn is granthako pUrNa karate hain; usakA sUchak shlok pahale kahA jA rahA hai :
shlokArtha :[Anandamayam vignAnaghanam adhyakShatAm nayat ] Anandamay vignAnaghanako

Page 589 of 642
PDF/HTML Page 622 of 675
single page version

jo samayapAhuDamiNan paDhidUNan atthatachchado NAdun .
atthe ThAhI chedA so hohI uttaman sokkhan ..415..
ya samayaprAbhRutamidan paThitvA arthatattvato gnAtvA .
arthe sthAsyati chetayitA sa bhaviShyatyuttaman saukhyam ..415..
ya khalu samayasArabhUtasya bhagavata paramAtmanosya vishvaprakAshakatven vishva-
samayasya pratipAdanAt svayam shabdabrahmAyamANan shAstramidamadhItya, vishvaprakAshanasamartha-
paramArthabhUtachitprakAsharUpamAtmAnan nishchinvan arthatastattvatashcha parichchhidya, asyaivArthabhUte bhagavati
ekasmin pUrNavignAnaghane paramabrahmaNi sarvArambheN sthAsyati chetayitA, sa sAkShAttatkShaN-
(shuddha paramAtmAko, samayasArako) pratyakSha karatA huA, [idam ekam akShayan jagat-chakShu ] yah
ek (advitIy) akShay jagat-chakShu (samayaprAbhRut) [pUrNatAm yAti ] pUrNatAko prApta hotA hai.
bhAvArtha :yah samayaprAbhUt grantha vachanarUpase tathA gnAnarUpasedonon prakArase jagatako
akShay (arthAt jisakA vinAsh na ho aise) advitIy netra samAn hain, kyonki jaise netra ghaTapaTAdiko
pratyakSha dikhalAtA hai, usIprakAr samayaprAbhRut AtmAke shuddha svarUpako pratyakSha anubhavagochar
dikhalAtA hai
.245.
ab, bhagavAn kundakundAchAryadev is granthako pUrNa karate hain, isaliye usakI mahimAken
rUpamen usake abhyAs ityAdikA phal is gAthAmen kahate hain :
yah samayaprAbhRut paThan karake, jAn artha ru tattvase.
Thahare arathamen jIv jo, vah saukhya uttam pariName..415..
gAthArtha :[ya chetayitA ] jo AtmA (bhavya jIv) [idan samayaprAbhRutam paThitvA ]
is samayaprAbhRutako paDhakar, [arthatattvata gnAtvA ] artha aur tattvase jAnakar, [arthe sthAsyati ]
usake arthamen sthit hogA, [sa ] vah [uttaman saukhyam bhaviShyati ] uttam saukhyasvarUp hogA
.
TIkA :samayasArabhUt is bhagavAn paramAtmAkAjo ki vishvakA prakAshak honese
vishvasamay hai usakApratipAdan karatA hai, isaliye jo svayam shabdabrahmake samAn hai aise is
shAstrako jo AtmA bhalIbhAnti paDhakar, vishvako prakAshit karanemen samartha aise paramArthabhUt, chaitanya-
prakAsharUp AtmAkA nishchay karatA huA (is shAstrako) arthase aur tattvase jAnakar, usIke

Page 590 of 642
PDF/HTML Page 623 of 675
single page version

vijRumbhamANachidekarasanirbharasvabhAvasusthitanirAkulAtmarUpatayA paramAnandashabdavAchyamuttamamanAkulatva-
lakShaNan saukhyan svayamev bhaviShyatIti
.
(anuShTubh)
itIdamAtmanastattvan gnAnamAtramavasthitam .
akhaNDamekamachalan svasamvedyamabAdhitam ..246..
arthabhUt bhagavAn ek pUrNavignAnaghan parabrahmamen sarva udyamase sthit hogA, vah AtmA, sAkShAt tatkShaN
pragaT honevAle ek chaitanyarasase paripUrNa svabhAvamen susthit aur nirAkul (
AkulatA binAkA)
honese jo (saukhya) ‘paramAnanda’ shabdase vAchya hai, uttam hai aur anAkulatA-lakShaNayukta hai aise
saukhyasvarUp svayam hI ho jAyegA
.
bhAvArtha :is shAstrakA nAm samayaprAbhRut hai. samayakA artha hai padArtha athavA samay
arthAt AtmA. usakA kahanevAlA yah shAstra hai. aur AtmA to samasta padArthokA prakAshak hai.
aise vishvaprakAshak AtmAko kahanevAlA honese yah samayaprAbhRut shabdabrahmake samAn hai; kyonki jo
samasta padArthonkA kahanevAlA hotA hai use shabdabrahma kahA jAtA hai
. dvAdashAngashAstra shabdabrahma hai aur
is samayaprAbhRutashAstrako bhI shabdabrahmakI upamA dI gaI hai. yah shabdabrahma (arthAt samayaprAbhRutashAstra)
parabrahmako (arthAt shuddha paramAtmAko) sAkShAt dikhAtA hai. jo is shAstrako paDhakar usake yathArtha
arthamen sthit hogA, vah parabrahmako prApta karegA; aur usase jise ‘paramAnanda’ kahA jAtA hai aise,
uttam, svAtmik, svAdhIn, bAdhArahit, avinAshI sukhako prApta karegA
. isaliye he bhavya jIvon !
tum apane kalyANake liye isakA abhyAs karo, isakA shravaN karo, nirantar isIkA smaraN aur
dhyAn karo, ki jisase avinAshI sukhakI prApti ho
. aisA shrIguruonkA upadesh hai..415..
ab, is sarvavishuddhagnAnake adhikArakI pUrNatAkA kalasharUp shlok kahate hain :
shlokArtha :[iti idam Atmana tattvan gnAnamAtram avasthitam ] isaprakAr yah AtmAkA
tattva (arthAt paramArthabhUtasvarUp) gnAnamAtra nishchit huA[akhaNDam ] ki jo (AtmAkA)
gnAnamAtratattva akhaNDa hai (arthAt anek gneyAkAronse aur pratipakShI karmonse yadyapi khaNDakhaNDa
dikhAI detA hai tathApi gnAnamAtramen khaNDa nahIn hai), [ekam ] ek hai (arthAt akhaNDa honese
ekarUp hai), [achalan ] achal hai (arthAt gnAnarUpase chalit nahIn hotA
gneyarUp nahIn hotA,
[svasamvedyam ] svasamvedya hai (arthAt apanese hI gnAt hone yogya hai), [abAdhitam ] aur abAdhit
hai (arthAt kisI mithyAyuktise bAdhA nahIn pAtA)
.
bhAvArtha :yahAn AtmAkA nij svarUp gnAn hI kahA hai isakA kAraN yah haiAtmAmen

Page 591 of 642
PDF/HTML Page 624 of 675
single page version

iti shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn samayasAravyAkhyAmAtmakhyAtau sarvavishuddhagnAnprarUpaka
navamongka ..
❀ ❀ ❀
ananta dharma hain; kintu unamen kitane hI to sAdhAraN hain, isaliye ve ativyAptiyukta hain, unase AtmAko
pahichAnA nahIn jA sakatA; aur kuchh (dharma) paryAyAshrit hain
kisI avasthAmen hote hain aur kisI
avasthAmen nahIn hote, isaliye ve avyAptiyukta hain, unase bhI AtmA nahIn pahichAnA jA sakatA.
chetanatA yadyapi AtmAkA (ativyApti aur avyApti rahit) lakShaN hai, tathApi vah shaktimAtra hai,
adRuShTa hai; usakI vyakti darshan aur gnAn hai
. us darshan aur gnAnamen bhI gnAn sAkAr hai, pragaT
anubhavagochar hai; isaliye usake dvArA hI AtmA pahichAnA jA sakatA hai. isaliye yahAn is gnAnako
hI pradhAn karake AtmAkA tattva kahA hai.
yahAn aisA nahIn samajhanA chAhie ki ‘AtmAko gnAnamAtra tattvavAlA kahA hai, isaliye itanA
hI paramArtha hai aur anya dharma mithyA hai, ve AtmAmen nahIn hain, aisA sarvathA ekAnta grahaN karanese
to mithyAdRuShTitva A jAtA hai, vignAnAdvaitavAdI bauddhonkA aur vedAntiyonkA mat A jAtA hai; isaliye
aisA ekAnta bAdhAsahit hai
. aise ekAnta abhiprAyase koI munivrat bhI pAle aur AtmAkA
gnAnamAtrakAdhyAn bhI kare, to bhI mithyAtva nahIn kaT sakatA; manda kaShAyonke kAraN bhale hI
svarga prApta ho jAye, kintu mokShakA sAdhan to nahIn hotA. isaliye syAdvAdase yathArtha samajhanA
chAhie.246.
(savaiyA)
saravavishuddhagnAnarUp sadA chidAnanda karatA na bhogatA na paradravyabhAvako,
mUrat amUrat je Anadravya lokamAnhi ve bhI gnAnarUp nAhIn nyAre na abhAvako;
yahai jAni gnAnI jIv ApakUn bhajai sadIv gnAnarUp sukhatUp An na lagAvako,
karma-karmaphalarUp chetanAkUn dUri TAri gnAnachetanA abhyAs kare shuddha bhAvako
.
isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr
paramAgamakI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak
TIkAmen sarvavishuddhagnAnkA prarUpak nauvAn ank samApta huA.

Page 592 of 642
PDF/HTML Page 625 of 675
single page version

[parishiShTam]
(anuShTubh)
atra syAdvAdashuddhayarthan vastutattvavyavasthiti .
upAyopeyabhAvashcha manAgbhUyopi chintyate ..247..
[parishiShTa]
(yahAn tak bhagavat-kundakundAchAryakI 415 gAthAonkA vivechan TIkAkAr shrI
amRutachandrAchAryadevane kiyA hai, aur us vivechanamen kalasharUp tathA sUchanikArUpase 246
kAvya kahe hain
. ab TIkAkAr AchAryadev vichArate hain kiis shAstramen gnAnako pradhAn
karake AtmAko gnAnamAtra kahate Aye hain, isaliye koI yah tarka kare ki‘jainamat to
syAdvAd hai; tab kyA AtmAko gnAnamAtra kahanese ekAnta nahIn ho jAtA ? arthAt syAdvAdake
sAth virodh nahIn AtA ? aur ek hI gnAnamen upAyatattva tathA upeyatattva
donon kaise ghaTit
hote hain ?’ aise tarkakA nirAkaraN karaneke liye TIkAkAr AchAryadev yahAn samayasArakI
‘AtmakhyAti’ TIkAke antamen parishiShTa rUpase kuchh kahate hain
. usamen pratham shlok isaprakAr
hai :
shlokArtha :[atra ] yahAn [syAdvAd-shuddhi-arthan ] syAdvAdakI shuddhike liye [vastu-
tattva-vyavasthiti ] vastutattvakI vyavasthA [cha ] aur [upAy-upey-bhAva ] (ek hI gnAnamen
upAy
upeyatva kaise ghaTit hotA hai yah batalAneke liye) upAy-upeyabhAvakA [manAk bhUya
api ] jarA phi rase bhI [chintyate ] vichAr karate hain.
bhAvArtha :vastukA svarUp sAmAnyavisheShAtmak anek-dharmasvarUp honese vah
syAdvAdase hI siddha kiyA jA sakatA hai. isaprakAr syAdvAdakI shuddhatA (pramANikatA,
satyatA, nirdoShatA, nirmalatA, advitIyatA) siddha karaneke liye is parishiShTamen vastusvarUpakA
vichAr kiyA jAtA hai
. (isamen yah bhI batAyA jAyegA ki is shAstramen AtmAko gnAnamAtra
kahA hai phi ra bhI syAdvAdake sAth virodh nahIn AtA.) aur dUsare, ek hI gnAnamen sAdhakatva
tathA sAdhyatva kaise ban sakatA hai yah samajhAneke liye gnAnake upAy-upeyabhAvakA arthAt
sAdhakasAdhyabhAvakA bhI is parishiShTamen vichAr kiyA jAyegA
.247.
(ab, pratham AchAryadev vastusvarUpake vichAr dvArA syAdvAd
ko siddha karate hain :)

Page 593 of 642
PDF/HTML Page 626 of 675
single page version

syAdvAdo hi samastavastutattvasAdhakamekamaskhalitan shAsanamarhatsarvagnasya . sa tu
sarvamanekAntAtmakamityanushAsti, sarvasyApi vastunonekAntasvabhAvatvAt . atra tvAtmavastuni
gnAnamAtratayA anushAsyamAnepi na tatparikopa, gnAnamAtrasyAtmavastuna svayamevAnekAnta-
tvAt
. tatra yadev tattadevAtat, yadevaikan tadevAnekan, yadev sattadevAsat, yadev nityan
tadevAnityamityekavastuvastutvaniShpAdakaparasparaviruddhashakti dvayaprakAshanamanekAnta . tatsvAtmavastuno
gnAnamAtratvepyantashchakachakAyamAnagnAnasvarUpeN tattvAt, bahirunmiShadanantagneyatApannasvarUpAti-
riktapararUpeNAtattvAt, sahakramapravRuttAnantachidanshasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt, avibhAgaik-
dravyavyAptasahakramapravRuttAnantachidansharUpaparyAyairanekatvAt, svadravyakShetrakAlabhAvabhavanashakti svabhAvavattven
sattvAt, paradravyakShetrakAlabhAvAbhavanashakti svabhAvavattvenAsattvAt, anAdinidhanAvibhAgaik-
75
syAdvAd samasta vastuonke svarUpako siddha karanevAlA, arhat sarvagnakA ek askhalit
(nirbAdh) shAsan hai. vah (syAdvAd) ‘sab anekAntAtmak hai’ isaprakAr upadesh karatA hai,
kyonki samasta vastu anekAnta-svabhAvavAlI hai. (‘sarva vastuain anekAntasvarUp hain’ isaprakAr jo
syAdvAd kahatA hai so vah asatyArtha kalpanAse nahIn kahatA, parantu jaisA vastukA anekAnta svabhAv
hai vaisA hI kahatA hai
.)
yahAn AtmA nAmak vastuko gnAnamAtratAse upadesh karane par bhI syAdvAdakA kop nahIn hai;
kyonki gnAnamAtra Atmavastuko svayamev anekAntAtmakatva hai. vahAn (anekAntakA aisA svarUp
hai ki), jo (vastu) tat hai vahI atat hai, jo (vastu) ek hai vahI anek hai, jo sat hai vahI
asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai
isaprakAr ‘‘ek vastumen vastutvakI niShpAdak paraspar
viruddha do shaktiyonkA prakAshit honA anekAnta hai.’’ isalie apanI Atmavastuko bhI,
gnAnamAtratA hone par bhI, tattva-atattva, ekatva-anekatva, sattva-asattva, aur nityatva-
anityatvapanA prakAshatA hI hai; kyonki
usake (gnAnamAtra Atmavastuke) antarangamen
chakachakit prakAshate gnAnasvarUpake dvArA tatpanA hai, aur bAhar pragaT hote ananta, gneyatvako prApta,
svarUpase bhinna aise pararUpake dvArA (
gnAnasvarUpase bhinna aise paradravyake rUp dvArA) atatpanA
hai (arthAt gnAn us-rUp nahIn hai); sahabhUt (sAth hI) pravartamAn aur kramasha pravartamAn
ananta chaitanyaanshoke samudAyarUp avibhAg dravyake dvArA ekatva hai, aur avibhAg ek dravyase
vyApta, sahabhUt pravartamAn tathA kramasha pravartamAn ananta chaitanya-ansharUp (chaitanyake ananta
anshonrUp) paryAyonke dvArA anekatva hai; apane dravya-kShetra-kAl-bhAvarUpase honekI shaktirUp jo
svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA (arthAt aise svabhAvavAlI honese) sattva hai, aur parake
dravya-kShetra-kAl-bhAvarUp na honekI shaktirUp jo svabhAv hai us svabhAvavAnapaneke dvArA
asattva hai; anAdinidhan avibhAg ek vRuttirUpase pariNatapaneke dvArA nityatva hai, aur kramasha

Page 594 of 642
PDF/HTML Page 627 of 675
single page version

vRuttipariNatatven nityatvAt, kramapravRuttaikasamayAvachchhinnAnekavRuttyanshapariNatatvenAnityatvAt,
tadatattvamekAnekatvan sadasattvan nityAnityatvan cha prakAshat ev
.
nanu yadi gnAnamAtratvepi Atmavastuna svayamevAnekAnta prakAshate, tarhi
kimarthamarhadbhistatsAdhanatvenAnushAsyatenekAnta ? agnAninAn gnAnamAtrAtmavastuprasiddhayarthamiti
brUma
. na khalvanekAntamantareN gnAnamAtramAtmavastvev prasidhyati . tathA hiih hi svabhAvat ev
bahubhAvanirbhare vishve sarvabhAvAnAn svabhAvenAdvaitepi dvaitasya niSheddhumashakyatvAt samastamev vastu
svapararUpapravRuttivyAvRuttibhyAmubhayabhAvAdhyAsitamev
. tatra yadAyan gnAnamAtro bhAva sheShabhAvai sah
svarasabharapravRuttagnAtRugneyasambandhatayAnAdigneyapariNamanAt gnAnatattvan pararUpeN pratipadyAgnAnI bhUtvA
nAshamupaiti, tadA svarUpeN tattvan dyotayitvA gnAtRutven pariNamanAjgnAnI kurvannanekAnta ev
tamudgamayati 1
. yadA tu sarvan vai khalvidamAtmeti agnAnatattvan svarUpeN pratipadya vishvopAdAnenAtmAnan
pravartamAn, ek samayakI maryAdAvAle anek vRutti-anshon-rUpase pariNatapaneke dvArA anityatva hai.
(isaprakAr gnAnamAtra Atmavastuko bhI, tat-atatpanA ityAdi do-do viruddha shaktiyAn svayamev
prakAshit hotI hain, isaliye anekAnta svayamev prakAshit hotA hai
.)
(prashna) yadi Atmavastuko, gnAnamAtratA hone par bhI, svayamev anekAnta prakAshatA
hai, tab phi ra arhanta bhagavAn usake sAdhanake rUpamen anekAntakA (-syAdvAdakA) upadesh kyon
dete hain ?
(uttar) agnAniyonke gnAnamAtra AtmavastukI prasiddhi karaneke liye upadesh dete hain
aisA ham kahate hain. vAstavamen anekAnta (syAdvAd) ke binA gnAnamAtra Atmavastu hI prasiddha
nahIn ho sakatI. isIko isaprakAr samajhAte hain :
svabhAvase hI bahutase bhAvonse bhare hue is vishvamen sarva bhAvonkA svabhAvase advait hone
par bhI, dvaitakA niShedh karanA ashakya honese samasta vastusvarUpamen pravRutti aur pararUpase
vyAvRuttike dvArA donon bhAvonse adhyAsit hai (arthAt samasta vastu svarUpamen pravartamAn honese
aur pararUpase bhinna rahanese pratyek vastumen donon bhAv rah rahe hain)
. vahAn, jab yah gnAnamAtra
bhAv (-AtmA), sheSh (bAkIke) bhAvonke sAth nij rasake bhArase pravartit gnAtAgneyake
sambandhake kAraN aur anAdi kAlase gneyonke pariNamanake kAraN gnAnatattvako pararUp mAnakar
(arthAt gneyarUpase angIkAr karake) agnAnI hotA huA nAshako prApta hotA hai, tab (use
gnAnamAtra bhAvakA) sva-rUpase (
gnAnarUpase) tatpanA prakAshit karake (arthAt gnAn gnAnarUpase
hI hai aisA pragaT karake), gnAtArUpase pariNamanake kAraN gnAnI karatA huA, anekAnta hI
(
syAdvAd hI) usakA uddhAr karatA hainAsh nahIn hone detA.1.

Page 595 of 642
PDF/HTML Page 628 of 675
single page version

nAshayati, tadA pararUpeNAtattvan dyotayitvA vishvAdbhinnan gnAnan darshayannanekAnta ev nAshayitun na
dadAti 2
. yadAnekagneyAkArai khaNDitasakalaikagnAnAkAro nAshamupaiti, tadA dravyeNaikatvan
dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 3 . yadA tvekagnAnAkAropAdAnAyAnekagneyAkAr-
tyAgenAtmAnan nAshayati, tadA paryAyairanekatvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 4 .
yadA gnAyamAnaparadravyapariNamanAd gnAtRudravyan paradravyatven pratipadya nAshamupaiti, tadA svadravyeN
sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 5
. yadA tu sarvadravyANi ahameveti paradravyan
gnAtRudravyatven pratipadyAtmAnan nAshayati, tadA paradravyeNAsattvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun
na dadAti 6
. yadA parakShetragatagneyArthapariNamanAt parakShetreN gnAnan sat pratipadya
aur jab vah gnAnamAtra bhAv ‘vAstavamen yah sab AtmA hai’ isaprakAr agnAnatattvako sva-
rUpase (gnAnasvarUpase) mAnakarangIkAr karake vishvake grahaN dvArA apanA nAsh karatA hai
(sarva jagatako nijarUp mAnakar usakA grahaN karake jagatse bhinna aise apaneko naShTa karatA hai),
tab (us gnAnamAtra bhAvakA) pararUpase atatpanA prakAshit karake (arthAt gnAn pararUp nahIn hai yah
pragaT karake) vishvase bhinna gnAnako dikhAtA huA, anekAnta hI use apanA (
gnAnamAtra bhAvakA)
nAsh nahIn karane detA.2.
jab yah gnAnamAtra bhAv anek gneyAkAronke dvArA (gneyonke AkAron dvArA) apanA sakal
(akhaNDa, sampUrNa) ek gnAn-AkAr khaNDit (khaNDakhaNDarUp) huA mAnakar nAshako prApta
hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) dravyase ekatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use
jIvit rakhatA hai
naShTa nahIn hone detA.3.
aur jab yah gnAnamAtra bhAv ek gnAn-AkArakA grahaN karaneke liye anek gneyAkAronke
tyAg dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt gnAnamen jo anek gneyonke AkAr Ate hain unakA tyAg
karake apaneko naShTa karatA hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) paryAyonse anekatva prakAshit karatA
huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA
.4.
jab yah gnAnamAtra bhAv, jAnanemen AnevAle aise paradravyonke pariNamanake kAraN gnAtRudravyako
paradravyarUpase mAnakarangIkAr karake nAshako prApta hotA hai tab, (us gnAnamAtra bhAvakA)
svadravyase sattva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hainaShTa nahIn hone detA.5.
aur jab vah gnAnamAtra bhAv ‘sarva dravya main hI hUn (arthAt sarva dravya AtmA hI hain)’
isaprakAr paradravyako gnAtRudravyarUpase mAnakarangIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us
gnAnamAtra bhAvakA) paradravyase asattva prakAshit karatA huA, (arthAt AtmA paradravyarUpase nahIn hai,
isaprakAr pragaT karatA huA) anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA
.6.

Page 596 of 642
PDF/HTML Page 629 of 675
single page version

nAshamupaiti, tadA svakShetreNAstitvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 7 . yadA tu svakShetre
bhavanAy parakShetragatagneyAkAratyAgen gnAnan tuchchhIkurvannAtmAnan nAshayati, tadA svakShetra
ev gnAnasya parakShetragatagneyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakShetreN nAstitvan dyotayannanekAnta
ev nAshayitun na dadAti 8
. yadA pUrvAlambitArthavinAshakAle gnAnasyAsattvan pratipadya
nAshamupaiti, tadA svakAlen sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 9 . yadA tvarthAlamban-
kAl ev gnAnasya sattvan pratipadyAtmAnan nAshayati, tadA parakAlenAsattvan dyotayannanekAnta
ev nAshayitun na dadAti 10
. yadA gnAyamAnaparabhAvapariNamanAt gnAyakabhAvan parabhAvatven
pratipadya nAshamupaiti, tadA svabhAven sattvan dyotayannanekAnta ev tamujjIvayati 11 . yadA
tu sarve bhAvA ahameveti parabhAvan gnAyakabhAvatven pratipadyAtmAnan nAshayati, tadA parabhAvenA-
jab yah gnAnamAtra bhAv parakShetragat (-parakShetramen rahe hue) gney padArthonke pariNamanake kAraN
parakShetrase gnAnako sat mAnakarangIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA)
svakShetrase astitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hainaShTa nahIn hone detA.7.
aur jab yah gnAnamAtra bhAv svakShetramen honeke liye (rahaneke liye, pariNamaneke lie),
parakShetragat gneyonke AkAronke tyAg dvArA (arthAt gnAnamen jo parakShetramen rahe hue gnenyokA AkAr AtA
hai unakA tyAg karake) gnAnako tuchchha karatA huA apanA nAsh karatA hai, tab svakShetramen rahakar hI
parakShetragat gneyonke AkArarUpase pariNaman karanekA gnAnakA svabhAv honese (us gnAnamAtra bhAvakA)
parakShetrase nAstitva prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA
.8.
jab yah gnAnamAtra bhAv pUrvAlambit padArthoke vinAshakAlamen (pUrvamen jinakA Alamban
kiyA thA aise gney padArthoke vinAshake samay) gnAnakA asatpanA mAnakarangIkAr karake
nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) svakAlase (-gnAnake kAlase) satpanA
prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hai
naShTa nahIn hone detA.9.
aur jab vah gnAnamAtra bhAv padArthonke Alamban kAlamen hI (mAtra gney padArthonko jAnate
samay hI) gnAnakA satpanA mAnakarangIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us gnAnamAtra
bhAvakA) parakAlase (gneyake kAlase) asatpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use apanA
nAsh nahIn karane detA.10.
jab yah gnAnamAtra bhAv, jAnanemen Ate hue parabhAvonke pariNamanake kAraN, gnAyakasvabhAvako
parabhAvarUpase mAnakarangIkAr karake nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) sva-
bhAvase satpanA prakAshit karatA huA anekAnta hI use jilAtA hainaShTa nahIn hone detA.11.
aur jab vah gnAnamAtra bhAv ‘sarva bhAv main hI hUn’ isaprakAr parabhAvako gnAyakabhAvarUpase

Page 597 of 642
PDF/HTML Page 630 of 675
single page version

sattvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 12 . yadAnityagnAnavisheShai
khaNDitanityagnAnasAmAnyo nAshamupaiti, tadA gnAnasAmAnyarUpeN nityatvan dyotayannanekAnta
ev tamujjIvayati 13
. yadA tu nityagnAnasAmAnyopAdAnAyAnityagnAnavisheShatyAgenAtmAnan
nAshayati, tadA gnAnavisheSharUpeNAnityatvan dyotayannanekAnta ev nAshayitun na dadAti 14 .
bhavanti chAtra shlokA
(shArdUlavikrIDit)
bAhyArthai paripItamujjhitanijapravyakti riktIbhavad
vishrAntan pararUp ev parito gnAnan pasho sIdati
.
yattattattadih svarUpat iti syAdvAdinastatpun-
rdUronmagnaghanasvabhAvabharata pUrNan samunmajjati
..248..
mAnakarangIkAr karake apanA nAsh karatA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) parabhAvase asatpanA
prakAshit karatA huA, anekAnta hI use apanA nAsh nahIn karane detA.12.
jab yah gnAnamAtra bhAv anityagnAnavisheShonke dvArA apanA nitya gnAnasAmAnya khaNDit huA
mAnakar nAshako prApta hotA hai, tab (us gnAnamAtra bhAvakA) gnAnasAmAnyarUpase nityatva prakAshit
karatA huA, anekAnta hI use jilAtA hai
naShTa nahIn hone detA.13.
aur jab yah gnAnamAtra bhAv nitya gnAnasAmAnyakA grahaN karaneke liye anitya gnAnavisheShonke
tyAgake dvArA apanA nAsh karatA hai (arthAt gnAnake visheShonkA tyAg karake apaneko naShTa karatA
hai), tab (us gnAnamAtra bhAvakA) gnAnavisheSharUpase anityatva prakAshit karatA huA, anekAnta hI
use apanA nAsh nahIn karane detA
.14.
(yahAn tat-atatke 2 bhang, ek-anekake 2 bhang, sat-asatke dravya-kShetra-kAl-bhAvase
8 bhang, aur nitya-aninyake 2 bhangisaprakAr sab milAkar 14 bhang hue. in chaudah bhangommen
yah batAyA hai kiekAntase gnAnamAtra AtmAkA abhAv hotA hai aur anekAntase AtmA jIvit
rahatA hai; arthAt ekAntase AtmA jis svarUp hai us svarUp nahIn samajhA jAtA, svarUpamen
pariNamit nahIn hotA, aur anekAntase vah vAstavik svarUpase samajhA jAtA hai, svarUpamen pariNamit
hotA hai
.)
yahAn nimna prakArase (chaudah bhangonke kalasharUp) chaudah kAvya bhI kahe jA rahe hain
(unamense pahale, pratham bhangakA kalasharUp kAvya isaprakAr hai :)
shlokArtha :[bAhya-arthai paripItam ] bAhya padArthonke dvArA sampUrNatayA piyA gayA,

Page 598 of 642
PDF/HTML Page 631 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
vishvan gnAnamiti pratarkya sakalan draShTvA svatattvAshayA
bhUtvA vishvamaya pashu pashuriv svachchhandamAcheShTate .
yattattatpararUpato na taditi syAdvAdadarshI pun-
rvishvAdbhinnamavishvavishvaghaTitan tasya svatattvan spRushet
..249..
[ujjhit-nij-pravyakti-riktIbhavad ] apanI vyakti (pragaTatA) ko chhoD denese rikta (shUnya)
huA, [parita pararUpe ev vishrAntan ] sampUrNatayA pararUpamen hI vishrAnt (arthAt pararUpake U par hI
AdhAr rakhatA huA) aise [pasho gnAnan ] pashukA gnAn (
pashuvat ekAntavAdIkA gnAn) [sIdati ]
nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdina tat puna ] aur syAdvAdIkA gnAn to, [‘yat tat tat ih
svarUpata tat’ iti ]
‘jo tat hai vah svarUpase tat hai (arthAt pratyek tattvako
vastuko svarUpase
tatpanA hai)’ aisI mAnyatAke kAraN [dUraunmagna-ghan-svabhAv-bharata ] atyanta pragaT hue
gnAnaghanarUp svabhAvake bhArase, [pUrNan samunmajjati ] sampUrNa udit (pragaT) hotA hai
.
bhAvArtha :koI sarvathA ekAntavAdI to yah mAnatA hai kighaTagnAn ghaTake AdhArase
hI hotA hai, isaliye gnAn sab prakArase gneyon par hI AdhAr rakhatA hai. aisA mAnanevAle
ekAntavAdIke gnAnako to gney pI gaye hain, gnAn svayam kuchh nahIn rahA. syAdvAdI to aisA mAnate hain
kignAn apane svarUpase tatsvarUp (gnAnasvarUp) hI hai, gneyAkAr hone par bhI gnAnatvako nahIn
chhoDatA. aisI yathArtha anekAnta samajhake kAraN syAdvAdIko gnAn (arthAt gnAnasvarUp AtmA)
pragaT prakAshit hotA hai.
isaprakAr svarUpase tatpanekA bhang kahA hai.248.
(ab, dUsare bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekantavAdI agnAnI, [‘vishvan gnAnam’ iti
pratarkya ] ‘vishva gnAn hai (arthAt sarva gneyapadArtha AtmA hain)’ aisA vichAr karake [sakalan svatattva-
AshayA dRuShTavA ]
sabako (
samasta vishvako) nijatattvakI AshAse dekhakar [vishvamaya bhUtvA ]
vishvamay (samasta gneyapadArthamay) hokar, [pashu iv svachchhandam AcheShTate ] pashukI bhAnti
svachchhandatayA cheShTA karatA haipravRutta hotA hai; [puna ] aur [syAdvAdadarshI ] syAdvAdakA dekhanevAlA
to yah mAnatA hai ki[‘yat tat tat pararUpata na tat’ iti ] ‘jo tat hai vah pararUpase tat
nahIn hai (arthAt pratyek tattvako svarUpase tatpanA hone par bhI pararUpase atatpanA hai),’ isaliye
[vishvAt bhinnam avishvavishvaghaTitan ] vishvase bhinna aise tathA vishvase (
vishvake nimittase)

Page 599 of 642
PDF/HTML Page 632 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
bAhyArthagrahaNasvabhAvabharato viShvagvichitrollas-
jgneyAkAravishIrNashakti rabhitastruTayanpashurnashyati
.
ekadravyatayA sadApyuditayA bhedabhraman dhvansay-
nnekan gnAnamabAdhitAnubhavanan pashyatyanekAntavit
..250..
rachit hone par bhI vishvarUp na honevAle aise (arthAt samasta gney vastuonke AkArarUp hone par
bhI samasta gney vastuse bhinna aise) [tasya svatattvan spRushet ] apane svatattvakA sparsha
anubhav
karatA hai.
bhAvArtha :ekAntavAdI yah mAnatA hai kivishva (samasta vastuain) gnAnarUp arthAt
nijarUp hai. isaprakAr nijako aur vishvako abhinna mAnakar, apaneko vishvamay mAnakar,
ekAntavAdI, pashukI bhAnti hey-upAdeyake vivekake binA sarvatra svachchhandatayA pravRutti karatA hai.
syAdvAdI to yah mAnatA hai kijo vastu apane svarUpase tatsvarUp hai, vahI vastu parake svarUpase
atatsvarUp hai; isaliye gnAn apane svarUpase tatsvarUp hai, parantu par gneyonke svarUpase atatsvarUp
hai arthAt par gneyonke AkArarUp hone par bhI unase bhinna hai
.
isaprakAr pararUpase atatpanekA bhang kahA hai.249.
(ab, tIsare bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [bAhya-artha-grahaN-
svabhAv-bharata ] bAhya padArthonko grahaN karaneke (gnAnake) svabhAvakI atishayatAke kAraN,
[viShvag-vichitra-ullasat-gneyAkAr-vishIrNa-shakti ] chAron or (sarvatra) pragaT honevAle anek
prakArake gneyAkAronse jisakI shakti vishIrNa (
chhinna-bhinna) ho gaI aisA hokar (arthAt anek
gneyonke AkAr gnAnamen gnAt hone par gnAnakI shaktiko chhinna-bhinnakhanD-khanDarUpho gaI
mAnakar) [abhita truTayan ] sampUrNatayA khaNDa-khaNDarUp hotA huA (arthAt khanD-khanDarUp
anekarUphotA huA) [nashyati ] naShTa ho jAtA hai; [anekAntavit ] aur anekAntakA
jAnakAr to, [sadA api uditayA ekdravyatayA ] sadaiv udit (prakAshamAn) ek dravyatvake
kAraN [bhedabhraman dhvansayan ] bhedake bhramako naShTa karatA huA (arthAt gneyonke bhedase gnAnamen sarvathA
bhed paD jAtA hai aise bhramako nAsh karatA huA), [ekam abAdhit-anubhavanan gnAnam ] jo ek
hai (
sarvathA anek nahIn hai) aur jisakA anubhavan nirbAdh hai aise gnAnako [pashyati ] dekhatA
haianubhav karatA hai .

Page 600 of 642
PDF/HTML Page 633 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
gneyAkArakalank mechakachiti prakShAlanan kalpay-
nnekAkArachikIrShayA sphu Tamapi gnAnan pashurnechchhati
.
vaichitryepyavichitratAmupagatan gnAnan svatakShAlitan
paryAyaistadanekatAn parimRushan pashyatyanekAntavit
..251..
bhAvArtha :gnAn hai vah gneyonke AkArarUp pariNamit honese anek dikhAI detA hai,
isaliye sarvathA ekAntavAdI us gnAnako sarvathA anek khaNDa-khaNDarUpdekhatA huA gnAnamay
aise nijakA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to gnAnako, gneyAkAr hone par bhI, sadA udayamAn
dravyatvake dvArA ek dekhatA hai
.
isaprakAr ekatvakA bhang kahA hai .250.
(ab, chauthe bhangakA phalasharUp kAvya kahA jAtA hai)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [gneyAkAr-kalangka-
mechak-chiti prakShAlanan kalpayan ] gneyAkArarUpI kalangkase (anekAkArarUp) malin aise chetanamen
prakShAlanakI kalpanA karatA huA (arthAt chetanakI anekAkArarUp malinatAko dho DAlanekI
kalpanA karatA huA), [ekAkAr-chikIrShayA sphu Tam api gnAnan na ichchhati ] ekAkAr karanekI
ichchhAse gnAnako
yadyapi vah gnAn anekAkArarUpase pragaT hai tathApinahIn chAhatA (arthAt
gnAnako sarvathA ekAkAr mAnakar gnAnakA abhAv karatA hai); [anekAntavit ] aur anekAntakA
jAnanevAlA to, [paryAyai tad-anekatAn parimRushan ] paryAyonse gnAnakI anekatAko jAnatA
(anubhavatA) huA, [vaichitrye api avichitratAm upagatan gnAnam ] vichitra hone par bhI avichitratAko
prApta (arthAt anekarUp hone par bhI ekarUp) aise gnAnake [svata kShAlitan ] svata kShAlit
(svayamev dhoyA huA shuddha) [pashyati ] anubhav karatA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI gneyAkArarUp (anekAkArarUp) gnAnako malin jAnakar, use
dhokarusamense gneyAkAronko dUr karake, gnAnako gneyAkAronse rahit ek-AkArarUp karaneko
chAhatA huA, gnAnakA nAsh karatA hai; aur anekAntI to satyArtha vastusvabhAvako jAnatA hai, isaliye
gnAnakA svarUpase hI anekAkArapanA mAnatA hai
.
isaprakAr anekatvakA bhang kahA hai.251.
(ab, pAnchaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)

Page 601 of 642
PDF/HTML Page 634 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
pratyakShAlikhitasphu TasthiraparadravyAstitAvanchita
svadravyAnavalokanen parita shUnya pashurnashyati
.
svadravyAstitayA nirUpya nipuNan sadya samunmajjatA
syAdvAdI tu vishuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati
..252..
(shArdUlavikrIDit)
sarvadravyamayan prapadya puruShan durvAsanAvAsita
svadravyabhramata pashu kil paradravyeShu vishrAmyati
.
syAdvAdI tu samastavastuShu paradravyAtmanA nAstitAn
jAnannirmalashuddhabodhamahimA svadravyamevAshrayet
..253..
1Alikhit = Alekhan kiyA huA; chitrit; sparshit; gnAt.
76
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [pratyakSha-Alikhit-
sphu Ta-sthir-paradravya-astitA-vanychita ] pratyakSha 1Alikhit aise pragaT (sthUl) aur sthir
(nishchal) paradravyonke astitvase ThagAyA huA, [svadravya anavalokanen parita shUnya ] svadravyako
(svadravyake astitvako) nahIn dekhatA honese sampUrNatayA shUnya hotA huA [nashyati ] nAshako prApta
hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [svadravya-astitayA nipuNan nirUpya ] AtmAko
svadravyarUpase astipanese nipuNatayA dekhatA hai, isaliye [sadya samunmajjatA vishuddha-bodh-mahasA
pUrNa bhavan ]
tatkAl pragaT vishuddha gnAnaprakAshake dvArA pUrNa hotA huA [jIvati ] jItA hai
nAshako prApta nahIn hotA.
bhAvArtha :ekAntI bAhya paradravyako pratyakSha dekhakar usake astitvako mAnatA hai, parantu
apane Atmadravyako indriyapratyakSha nahIn dekhatA, isaliye use shUnya mAnakar AtmAkA nAsh karatA
hai
. syAdvAdI to gnAnarUpI tejase apane AtmAkA svadravyase astitva avalokan karatA hai, isaliye
jItA haiapanA nAsh nahIn karatA.
isaprakAr svadravya-apekShAse astitvakA (-satpanekA) bhang kahA hai.252.
(ab, chhaTThe bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [durvAsanAvAsita ]
durvAsanAse (-kunayakI vAsanAse) vAsit hotA huA, [puruShan sarvadravyamayan prapadya ] AtmAko
sarvadravyamay mAnakar, [svadravya-bhramata paradravyeShu kil vishrAmyati ] (paradravyommen) svadravyake bhramase

Page 602 of 642
PDF/HTML Page 635 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
bhinnakShetraniShaNNabodhyaniyatavyApAraniShTha sadA
sIdatyev bahi patantamabhita pashyanpumAnsan pashu
.
svakShetrAstitayA niruddharabhasa syAdvAdavedI pun-
stiShThatyAtmanikhAtabodhyaniyatavyApArashakti rbhavan
..254..
paradravyommen vishrAnta karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to, [samastavastuShu paradravyAtmanA nAstitAn
jAnan ]
samasta vastuommen paradravyasvarUpase nAstitvako jAnatA huA, [nirmal-shuddha-bodh-mahimA ]
jisakI shuddhagnAnamahimA nirmal hai aisA vartatA huA, [svadravyam ev Ashrayet ] svadravyakA hI
Ashray karatA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI AtmAko sarvadravyamay mAnakar, AtmAmen jo paradravyakI apekShAse
nAstitva hai usakA lop karatA hai; aur syAdvAdI to samasta padArthomen paradravyakI apekShAse nAstitva
mAnakar nij dravyamen ramatA hai
.
isaprakAr paradravyakI apekShAse nAstitvakA (asatpanekA) bhang kahA hai.253.
(ab, sAtaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [bhinna-kShetra-niShaNNa-
bodhya-niyat-vyApAr-niShTha ] bhinna kShetramen rahe hue gneyapadArthommen jo gney-gnAyak sambandharUp nishchit
vyApAr hai usamen pravartatA huA, [pumAnsam abhita bahi patantam pashyan ] AtmAko sampUrNatayA
bAhar (parakShetramen) paDatA dekhakar (
svakShetrase AtmAkA astitva na mAnakar) [sadA sIdati ev ]
sadA nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdake jAnanevAle to [svakShetra-astitayA
niruddha-rabhasa ]
svakShetrase astitvake kAraN jisakA veg rukA huA hai aisA hotA huA (arthAt
svakShetramen vartatA huA), [Atma-nikhAt-bodhya-niyat-vyApAr-shakti bhavan ] AtmAmen hI
AkArarUp hue gneyommen nishchit vyApArakI shaktivAlA hokar, [tiShThati ] TikatA hai
jItA hai
(nAshako prApta nahIn hotA).
bhAvArtha :ekAntavAdI bhinna kShetramen rahe hue gney padArthonko jAnaneke kAryamen pravRutta hone
par AtmAko bAhar paDatA hI mAnakar, (svakShetrase astitva na mAnakar), apaneko naShTa karatA hai;
aur syAdvAdI to, ‘parakShetramen rahe hue gneyonko jAnatA huA apane kShetramen rahA huA AtmA svakShetrase
astitva dhAraN karatA hai’ aisA mAnatA huA TikatA hai
nAshako prApta nahIn hotA.
isaprakAr svakShetrase astitvakA bhang kahA hai.254.
(ab, AThaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)

Page 603 of 642
PDF/HTML Page 636 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
svakShetrasthitaye pRuthagvidhaparakShetrasthitArthojjhanAt
tuchchhIbhUy pashu praNashyati chidAkArAn sahArthairvaman
.
syAdvAdI tu vasan svadhAmani parakShetre vidannAstitAn
tyaktArthopi na tuchchhatAmanubhavatyAkArakarShI parAn
..255..
(shArdUlavikrIDit)
pUrvAlambitabodhyanAshasamaye gnAnasya nAshan vidan
sIdatyev na kinchanApi kalayannatyantatuchchha pashu
.
astitvan nijakAlatosya kalayan syAdvAdavedI puna
pUrNastiShThati bAhyavastuShu muhurbhUtvA vinashyatsvapi
..256..
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [svakShetrasthitaye
pRuthagvidh-parakShetra-sthit-artha-ujjhanAt ] svakShetramen rahaneke liye bhinna-bhinna parakShetramen rahe hue gney
padArthonko chhoDanese, [arthai sah chid AkArAn vaman ] gney padArthonke sAth chaitanyake AkAronkA
bhI vaman karatA huA (arthAt gney padArthonke nimittase chaitanyamen jo AkAr hotA hai unako bhI
chhoDatA huA) [tuchchhIbhUy ] tuchchha hokar [praNashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur
syAdvAdI to [svadhAmani vasan ] svakShetramen rahatA huA, [parakShetre nAstitAn vidan ] parakShetramen apanA
nAstitva jAnatA huA [tyakta-artha api ] (parakShetramen rahe hue) gney padArthonko chhoDatA huA bhI
[parAn AkArakarShI ] vah par padArthommense chaitanyake AkAronko khInchatA hai (arthAt gneyapadArthonke
nimittase honevAle chaitanyake AkAronko nahIn chhoDatA) [tuchchhatAm anubhavati na ] isaliye
tuchchhatAko prApta nahIn hotA
.
bhAvArtha :‘parakShetramen rahe hue gney padArthonke AkArarUp chaitanyake AkAr hote hain, unhen
yadi main apanA banAUngA to svakShetramen hI rahaneke sthAn par parakShetramen bhI vyApta ho jAUngA’ aisA
mAnakar agnAnI ekAntavAdI parakShetramen rahe hue gney padArthonke sAth hI sAth chaitanyake AkAronko
bhI chhoD detA hai; isaprakAr svayam chaitanyake AkAronse rahit tuchchha hotA hai, nAshako prApta hotA hai
.
aur syAdvAdI to svakShetramen rahatA huA, parakShetramen apane nAstitvako jAnatA huA, gney padArthonko
chhoDakar bhI chaitanyake AkAronko nahIn chhoDatA; isaliye vah tuchchha nahIn hotA, naShTa nahIn hotA
.
isaprakAr parakShetrakI apekShAse nAstitvakA bhang kahA hai.255.
(ab, navaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt sarvathA ekAntavAdI agnAnI, [pUrva-Alambit-

Page 604 of 642
PDF/HTML Page 637 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
arthAlambanakAl ev kalayan gnAnasya sattvan bahi-
rgneyAlambanalAlasen manasA bhrAmyan pashurnashyati
.
nAstitvan parakAlatosya kalayan syAdvAdavedI pun-
stiShThatyAtmanikhAtanityasahajagnAnaikapunjIbhavan
..257..
bodhya-nAsh-samaye gnAnasya nAshan vidan ] pUrvAlambit gney padArthonke nAshake samay gnAnakA bhI nAsh
jAnatA huA, [na kinychan api kalayan ] aur isaprakAr gnAnako kuchh bhI (vastu) na jAnatA
huA (arthAt gnAnavastukA astitva hI nahIn mAnatA huA), [atyantatuchchha ] atyanta tuchchha hotA
huA [sIdati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdakA gnAtA to [asya
nij-kAlata astitvan kalayan ]
AtmAkA nij kAlase astitva jAnatA huA, [bAhyavastuShu muhu
bhUtvA vinashyatsu api ]
bAhya vastuen bArambAr hokar nAshako prApta hotI hain, phi ra bhI [pUrNa tiShThati ]
svayam pUrNa rahatA hai
.
bhAvArtha :pahale jin gney padArthonko jAne the ve uttar kAlamen naShTa ho gaye; unhen dekhakar
ekAntavAdI apane gnAnakA bhI nAsh mAnakar agnAnI hotA huA AtmAkA nAsh karatA hai. aur
syAdvAdI to, gney padArthoke naShTa hone par bhI, apanA astitva apane kAlase hI mAnatA huA naShTa
nahIn hotA
.
isaprakAr svakAlakI apekShAse astitvakA bhang kahA hai.256.
(ab, dashaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt agnAnI ekAntavAdI, [artha-Alamban-kAle ev
gnAnasya sattvan kalayan ] gneyapadArthonke Alamban kAlamen hI gnAnakA astitva jAnatA huA, [bahi
gney-Alamban-lAlasen-manasA bhrAmyan ]
bAhya gneyonke AlambanakI lAlasAvAle chittase (bAhar)
bhramaN karatA huA [nashyati ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdavedI puna ] aur syAdvAdakA gnAtA
to [parakAlata asya nAstitvan kalayan ] par kAlase AtmAkA nAstitva jAnatA huA, [Atma-
nikhAt-nitya-sahaj-gnAn-ek-punyjIbhavan ]
AtmAmen dRuDhatayA rahA huA nitya sahaj gnAnake
punjarUp vartatA huA [tiShThati ] TikatA hai
naShTa nahIn hotA.
bhAvArtha :ekAntavAdI gneyonke AlambanakAlamen hI gnAnakA satpanA jAnatA hai, isaliye
gneyonke Alambanamen manako lagAkar bAhar bhramaN karatA huA naShTa ho jAtA hai. syAdvAdI to par
gneyonke kAlase apane nAstitvako jAnatA hai, apane hI kAlase apane astitvako jAnatA hai;
isaliye gneyonse bhinna aisA gnAnake punjarUp vartatA huA nAshako prApta nahIn hotA
.
isaprakAr parakAlakI apekShAse nAstitvakA bhang kahA hai.257.

Page 605 of 642
PDF/HTML Page 638 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
vishrAnta parabhAvabhAvakalanAnnityan bahirvastuShu
nashyatyev pashu svabhAvamahimanyekAntanishchetana
sarvasmAnniyatasvabhAvabhavanagnAnAdvibhakto bhavan
syAdvAdI tu na nAshameti sahajaspaShTIkRutapratyaya
..258..
(shArdUlavikrIDit)
adhyAsyAtmani sarvabhAvabhavanan shuddhasvabhAvachyuta
sarvatrApyanivArito gatabhaya svairan pashu krIDati
.
syAdvAdI tu vishuddha ev lasati svasya svabhAvan bharA-
dArUDha parabhAvabhAvavirahavyAlokaniShkampita
..259..
1bhavan = astitva; pariNaman.
(ab, gyArahaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] arthAt ekAntavAdI agnAnI, [parabhAv-bhAv-kalanAt ]
parabhAvonke 1bhavanako hI jAnatA hai (isaprakAr parabhAvase hI apanA astitva mAnatA hai,)
isaliye [nityan bahi-vastuShu vishrAnta ] sadA bAhya vastuommen vishrAm karatA huA, [svabhAv-
mahimani ekAnta-nishchetana ]
(apane) svabhAvakI mahimAmen atyanta nishchetan (jaD) vartatA
huA, [nashyati ev ] nAshako prApta hotA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [niyat-svabhAv-
bhavan-gnAnAt sarvasmAt vibhakta bhavan ]
(apane) niyat svabhAvake bhavanasvarUp gnAnake kAraN
sab (parabhAvon) se bhinna vartatA huA, [sahaj-spaShTIkRut-pratyaya ] jisane sahaj svabhAvakA
pratItirUp gnAtRutva spaShTa
pratyakShaanubhavarUp kiyA hai aisA hotA huA, [nAsham eti na ]
nAshako prApta nahIn hotA.
bhAvArtha :ekAntavAdI parabhAvonse hI apanA satpanA mAnatA hai, isaliye bAhya
vastuommen vishrAm karatA huA, AtmAkA nAsh karatA hai; aur syAdvAdI to, gnAnabhAv gneyAkAr
hone par bhI gnAnabhAvakA svabhAvase astitva jAnatA huA, AtmAkA nAsh nahIn karatA
.
isaprakAr svabhAvakI (apane bhAvakI) apekShAse astitvakA bhang kahA hai.258.
(ab, bArahaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt agnAnI ekAntavAdI, [sarva-bhAv-bhavanan Atmani

Page 606 of 642
PDF/HTML Page 639 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
prAdurbhAvavirAmamudritavahajgnAnAnshanAnAtmanA
nirgnAnAtkShaNabhangasangapatita prAya pashurnashyati
.
syAdvAdI tu chidAtmanA parimRushanshchidvastu nityoditan
TankotkIrNaghanasvabhAvamahim gnAnan bhavan jIvati
..260..
1kShaNabhang = kShaN-kShaNamen hotA huA nAsh; kShaNabhanguratA; anityatA.
adhyAsya shaddha-svabhAv-chyuta ] sarva bhAvarUp bhavanakA AtmAmen adhyAs karake (arthAt AtmA sarva
gney padArthonke bhAvarUp hai, aisA mAnakar) shuddha svabhAvase chyut hotA huA, [anivArita sarvatra api
svairan gatabhaya krIDati ]
kisI parabhAvako sheSh rakhe binA sarva parabhAvommen svachchhandatApUrvak nirbhayatAse
(nishankatayA) krIDA karatA hai; [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [svasya svabhAvan bharAt ArUDha ]
apane svabhAvamen atyanta ArUDh hotA huA, [parabhAv-bhAv-virah-vyAlok-niShkampita ]
parabhAvarUp bhavanake abhAvakI dRuShTike kAraN (arthAt AtmA paradravyonke bhAvarUpase nahIn hai
aisA
jAnatA honese) niShkampa vartatA huA, [vishuddha ev lasati ] shuddha hI virAjit rahatA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI sarva parabhAvonko nijarUp jAnakar apane shuddha svabhAvase chyut
hotA huA sarvatra (sarva parabhAvommen) svechchhAchAritAse nishankatayA pravRutta hotA hai; aur syAdvAdI to,
parabhAvonko jAnatA huA bhI, apane shuddha gnAnasvabhAvako sarva parabhAvonse bhinna anubhav karatA huA,
shobhit hotA hai
.
isaprakAr parabhAvakI apekShAse nAstitvakA bhang kahA hai.259.
(ab, terahaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt ekAntavAdI agnAnI, [prAdurbhAv-virAm-mudrit-
vahat-gnAn-ansh-nAnA-AtmanA nirgnAnAt ] utpAd-vyayase lakShit aise bahate (pariNamit hote)
hue gnAnake ansharUp anekAtmakatAke dvArA hI (AtmAkA) nirNay arthAt gnAn karatA huA,
[kShaNabhangga-sang-patita ]
1kShaNabhangake sangamen paDA huA, [prAya nashyati ] bahulatAse nAshako prApta
hotA hai, [syAdvAdI tu ] aur syAdvAdI to [chid-AtmanA chid-vastu nitya-uditan parimRushan ]
chaitanyAtmakatAke dvArA chaitanyavastuko nitya-udit anubhav karatA huA, [TankotkIrNa-ghan-svabhAv-
mahim gnAnan bhavan ]
TankotkIrNaghanasvabhAv (TankotkIrNa pinDarUp svabhAv) jisakI mahimA hai aise
gnAnarUp vartatA huA, [jIvati ] jItA hai
.
bhAvArtha :ekAntavAdI gneyonke AkArAnusAr gnAnako utpanna aur naShTa hotA huA dekhakar,

Page 607 of 642
PDF/HTML Page 640 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
TankotkIrNavishuddhabodhavisarAkArAtmatattvAshayA
vAnchhatyuchchhaladachchhachitpariNaterbhinnan pashu kinchan
.
gnAnan nityamanityatAparigamepyAsAdayatyujjvalan
syAdvAdI tadanityatAn parimRushanshchidvastuvRuttikramAt
..261..
anitya paryAyonke dvArA AtmAko sarvathA anitya mAnatA huA, apaneko naShTa karatA hai; aur syAdvAdI
to, yadyapi gnAn gneyAnusAr utpanna-vinaShTa hotA hai phi ra bhI, chaitanyabhAvakA nitya uday anubhav karatA
huA jItA hai
nAshako prApta nahIn hotA.
isaprakAr nityatvakA bhang kahA hai.260.
(ab, chaudahaven bhangakA kalasharUp kAvya kahate hain :)
shlokArtha :[pashu ] pashu arthAt ekAntavAdI agnAnI, [TankotkIrNa vishuddhabodh-
visar-AkAr-Atma-tattva-AshayA ] TankotkIrNa vishuddha gnAnake vistArarUp ek-AkAr
(sarvathA nitya) AtmatattvakI AshAse, [uchchhalat-achchha-chitpariNate bhinnan kinychan
vAnychhati ]
uchhalatI huI nirmal chaitanyapariNatise bhinna kuchh (Atmatattvako) chAhatA hai (kintu
aisA koI Atmatattva hai nahIn); [syAdvAdI ] aur syAdvAdI to, [chid-vastu-vRutti-kramAt tad-
anityatAn parimRushan ]
chaitanyavastukI vRuttike (
pariNatike, paryAyake) kram dvArA usakI
anityatAkA anubhav karatA huA, [nityam gnAnan anityatA parigame api ujjvalan AsAdayati ]
nitya aise gnAnako anityatAse vyApta hone par bhI ujjval (
nirmal) mAnatA haianubhav
karatA hai.
bhAvArtha :ekAntavAdI gnAnako sarvathA ekAkArnitya prApta karanekI vAnchhAse,
utpanna honevAlI aur nAsh honevAlI chaitanyapariNatise pRuthak kuchh gnAnako chAhatA hai; parantu
pariNAmake atirikta koI pRuthak pariNAmI to nahIn hotA
. syAdvAdI to yah mAnatA hai ki
yadyapi dravyApekShAse gnAn nitya hai tathApi kramasha utpanna honevAlI aur naShTa honevAlI
chaitanyapariNatike kramake kAraN gnAn anitya bhI hai; aisA hI vastusvabhAv hai
.
isaprakAr anityatvakA bhang kahA gayA.261.
‘pUrvokta prakArase anekAnt, agnAnase mUDh jIvonko gnAnamAtra Atmatattva prasiddha kar detA
haisamajhA detA hai’ is arthakA kAvya kahA jAtA hai :