Page 68 of 642
PDF/HTML Page 101 of 675
single page version
jo indiye jiNittA NANasahAvAdhiyan muNadi Adan . tan khalu jidindiyan te bhaNanti je NichchhidA sAhU ..31..
ya khalu niravadhibandhaparyAyavashen pratyastamitasamastasvaparavibhAgAni nirmalabhedAbhyAsakaush- lopalabdhAntasphu TAtisUkShmachitsvabhAvAvaShTambhabalen sharIrapariNAmApannAni dravyendriyANi, prati- vishiShTasvasvaviShayavyavasAyitayA khaNDasha AkarShanti pratIyamAnAkhaNDaikachichchhaktitayA bhAvendriyANi, grAhyagrAhakalakShaNasambandhapratyAsattivashen sah samvidA parasparamekIbhUtAniv chichchhakte svayamevAnu-
nishchayaviShain sthit sAdhujan bhAShain jitendriy unhInko ..31..
gAthArtha : — [ya ] jo [indriyANi ] indriyonko [jitvA ] jItakar [gnAn- svabhAvAdhikan ] gnAnasvabhAvake dvArA anyadravyase adhik [AtmAnam ] AtmAko [jAnAti ] jAnatA hai [tan ] use, [ye nishchitA sAdhava ] jo nishchayanayamen sthit sAdhu hain [te ] ve, [khalu ] vAstavamen [jitendriyan ] jitendriy [bhaNanti ] kahate hain .
TIkA : — (jo dravyendriyon, bhAvendriyon tathA indriyonke viShayabhUt padArthonko — tInonko apanese alag karake samasta anyadravyonse bhinna apane AtmAkA anubhav karatA hai vah muni nishchayase jitendriy hai .) anAdi amaryAdarUp bandhaparyAyake vash jisamen samasta sva-parakA vibhAg asta ho gayA hai (arthAt jo AtmAke sAth aisI ekamek ho rahI hai ki bhed dikhAI nahIn detA) aisI sharIrapariNAmako prApta dravyendriyonko to nirmal bhedAbhyAsakI pravINatAse prApta antaranggamen pragaT atisUkShma chaitanyasvabhAvake avalambanake balase sarvathA apanese alag kiyA; so vah dravyendriyonko jItanA huA . bhinna-bhinna apane-apane viShayommen vyApArabhAvase jo viShayonko khaNDakhaNDa grahaN karatI hain (gnAnako khaNDakhaNDarUp batalAtI hain) aisI bhAvendriyonko, pratItimen AnevAlI akhaNDa ek chaitanyashaktitAke dvArA sarvathA apanese bhinna jAnA; so yah bhAvendriyonkA jItanA huA . grAhyagrAhakalakShaNavAle sambandhakI nikaTatAke kAraN jo apane samvedan (anubhav) ke sAth paraspar ek jaise hue dikhAI dete hain aise, bhAvendriyonke
Page 69 of 642
PDF/HTML Page 102 of 675
single page version
bhUyamAnAsangatayA bhAvendriyAvagRuhyamANAn sparshAdInindriyArthAnshcha sarvathA svata pRuthakkaraNen vijityoparatasamastagneyagnAyakasank radoShatvenaikatve TankotkIrNan vishvasyApyasyopari taratA pratyakSho- dyotatayA nityamevAntaprakAshamAnenAnapAyinA svatasiddhen paramArthasatA bhagavatA gnAnasvabhAven sarvebhyo dravyAntarebhya paramArthatotiriktamAtmAnan sanchetayate sa khalu jitendriyo jin ityekA nishchayastuti .
dvArA grahaN kiye hue, indriyonke viShayabhUt sparshAdi padArthonko, apanI chaitanyashaktikI svayamev anubhavamen AnevAlI asangatAke dvArA sarvathA apanese alag kiyA; so yah indriyonke viShayabhUt padArthonkA jItanA huA . isaprakAr jo (muni) dravyendriyon, bhAvendriyon tathA indriyonke viShayabhUt padArthonko (tInonko) jItakar, gneyagnAyak-sankar nAmak doSh AtA thA so sab dUr honese ekatvamen TankotkIrNa aur gnAnasvabhAvake dvArA sarva anyadravyonse paramArthase bhinna aise apane AtmAkA anubhav karatA hai vah nishchayase jitendriy jin hai . (gnAnasvabhAv anya achetan dravyommen nahIn hai, isalie usake dvArA AtmA sabase adhik, bhinna hI hai .) kaisA hai yah gnAnasvabhAv ? is vishvake (samasta padArthonke) U par tiratA huA (unhen jAnatA huA bhI unarUp na hotA huA), pratyakSha udyotapanese sadA antaranggamen prakAshamAn, avinashvar, svatasiddha aur paramArthasat — aisA bhagavAn gnAnasvabhAv hai ..31..
gnAyakasvarUp svayam AtmAkA — un dononkA anubhav, viShayonkI Asaktise, ekasA thA; jab bhedagnAnase bhinnatva gnAt kiyA tab vah gneyagnAyak-sankaradoSh dUr huA aisA yahAn jAnanA .)
paramArtha-vignAyak puruShane un hi jitamohI kahA ..32..
Page 70 of 642
PDF/HTML Page 103 of 675
single page version
yo hi nAm phaladAnasamarthatayA prAdurbhUy bhAvakatven bhavantamapi dUrat ev tadanuvRutterAtmano bhAvyasya vyAvartanen haThAnmohan nyakkRutyoparatasamastabhAvyabhAvakasank radoShatvenaikatve TankotkIrNan vishvasyApyasyopari taratA pratyakShodyotatayA nityamevAntaprakAshamAnenAnapAyinA svatasiddhen paramArthasatA bhagavatA gnAnasvabhAven dravyAntarasvabhAvabhAvibhya sarvebhyo bhAvAntarebhya paramArtha- totiriktamAtmAnan sanchetayate sa khalu jitamoho jin iti dvitIyA nishchayastuti .
evamev cha mohapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAy- sUtrANyekAdash panchAnAn shrotrachakShurghrANarasanasparshanasUtrANAmindriyasUtreN pRuthagvyAkhyA- tatvAdvayAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .
gAthArtha : — [ya tu ] jo muni [mohan ] mohako [jitvA ] jItakar [AtmAnam ] apane AtmAko [gnAnasvabhAvAdhikan ] gnAnasvabhAvake dvArA anyadravyabhAvonse adhik [jAnAti ] jAnatA hai [tan sAdhun ] us muniko [paramArthavignAyakA ] paramArthake jAnanevAle [jitamohan ] jitamoh [bruvanti ] kahate hain .
TIkA : — mohakarma phal denekI sAmarthyase pragaT udayarUp hokar bhAvakapanese pragaT hotA hai, tathApi tadanusAr jisakI pravRutti hai aisA jo apanA AtmA bhAvya, usako bhedagnAnake bal dvArA dUrase hI alag karanese isaprakAr balapUrvak mohakA tiraskAr karake, samasta bhAvyabhAvak- sankaradoSh dUr ho jAnese ekatvamen TankotkIrNa (nishchal) aur gnAnasvabhAvake dvArA anyadravyonke svabhAvonse honevAle sarva anyabhAvonse paramArthata bhinna apane AtmAkA jo (muni) anubhav karatA hai vah nishchayase jitamoh (jisane mohako jItA hai aisA) jin hain . kaisA hai vah gnAnasvabhAv ? is samasta lokake upar tiratA huA, pratyakSha udyotarUpase sadaiv antaranggamen prakAshamAn, avinAshI, apanese hI siddha aur paramArthasat aisA bhagavAn gnAnasvabhAv hai .
sthAn par rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy rakhakar gyArah sUtra vyAkhyAnarUp karanA aur shrotra, chakShu, ghrAN, rasan tathA sparshan — in pAnchake sUtronko indriyasUtrake dvArA alag vyAkhyAnarUp karanA; isaprakAr solah sUtronko bhinna-bhinna
Page 71 of 642
PDF/HTML Page 104 of 675
single page version
ih khalu pUrvaprakrAnten vidhAnenAtmano mohan nyakkRutya yathoditagnAnasvabhAvAtiriktA- tmasanchetanen jitamohasya sato yadA svabhAvabhAvabhAvanAsauShThavAvaShTambhAttatsantAnAtyantavinAshen punaraprAdurbhAvAy bhAvaka kShINo moha syAttadA sa ev bhAvyabhAvakabhAvAbhAvenaikatve TankotkIrNan vyAkhyAnarUp karanA aur is upadeshase anya bhI vichAr lenA .
bhAvArtha : — bhAvak mohake anusAr pravRutti karanese apanA AtmA bhAvyarUp hotA hai use bhedagnAnake balase bhinna anubhav karanevAlA jitamoh jin hai . yahAn aisA Ashay hai ki shreNI chaDhate hue jise mohakA uday anubhavamen na rahe aur jo apane balase upashamAdi karake AtmAnubhav karatA hai use jitamoh kahA hai . yahAn mohako jItA hai; usakA nAsh nahIn huA ..32..
paramArthavignAyak puruSh kShINamoh tab unako kahe ..33..
gAthArtha : — [jitamohasya tu sAdho ] jisane mohako jIt liyA hai aise sAdhuke [yadA ] jab [kShINa moha ] moh kShIN hokar sattAmense naShTa [bhavet ] hAe [tadA ] tab [nishchayavidbhi ] nishchayake jAnanevAle [khalu ] nishchayase [sa ] us sAdhuko [kShINamoha ] ‘kShINamoh’ nAmase [bhaNyate ] kahate hain .
TIkA : — is nishchayastutimen, pUrvokta vidhAnase AtmAmense mohakA tiraskAr karake, pUrvokta gnAnasvabhAvake dvArA anyadravyase adhik AtmAkA anubhav karanese jo jitamoh huA hai, use jab apane svabhAvabhAvakI bhAvanAkA bhalIbhAnti avalamban karanese mohakI santatikA aisA Atyantik vinAsh ho ki phi ra usakA uday na ho — isaprakAr bhAvakarUp moh kShIN ho, tab (bhAvak mohakA kShay honese AtmAke vibhAvarUp bhAvyabhAvakA bhI abhAv hotA hai, aur
Page 72 of 642
PDF/HTML Page 105 of 675
single page version
paramAtmAnamavApta kShINamoho jin iti tRutIyA nishchayastuti .
evamev cha mohapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAyashrotra- chakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .
nnu stotran vyavahAratosti vapuSha stutyA na tattattvata .
nnAtastIrthakarastavottarabalAdekatvamAtmAngayo ..27..
isaprakAr) bhAvyabhAvak bhAvakA abhAv honese ekatva honese TankotkIrNa (nishchal) paramAtmAko prApta huA vah ‘kShINamoh jin’ kahalAtA hai . yah tIsarI nishchayastuti hai .
yahAn bhI pUrva kathanAnusAr ‘moh’ padako badalakar rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan, sparsha — in padonko rakhakar solah sUtronkA vyAkhyAn karanA aur isaprakArake upadeshase anya bhI vichAr lenA .
bhAvArtha : — sAdhu pahale apane balase upasham bhAvake dvArA mohako jItakar, phi ra jab apanI mahA sAmarthyase mohako sattAmense naShTa karake gnAnasvarUp paramAtmAko prApta hotA hai tab vah kShINamoh jin kahalAtA hai ..33..
shlokArtha : — [kAyAtmano vyavahArata ekatvan ] sharIr aur AtmAke vyavahAranayase ekatva hai, [tu puna ] kintu [ nishchayAt na ] nishchayanayase nahIn hai; [vapuSha stutyA nu stotran vyavahArata asti ] isalie sharIrake stavanase AtmA-puruShakA stavan vyavahAranayase huA kahalAtA hai, [tattvata tat na ] nishchayanayase nahIn; [nishchayata ] nishchayase to [chitstutyA ev ] chaitanyake stavanase hI [chita stotran bhavati ] chaitanyakA stavan hotA hai . [sA evan bhavet ] us chaitanyakA stavan yahAn jitendriy, jitamoh, kShINamoh — ityAdirUpase kahA vaisA hai . [ata tIrthakarastavottarabalAt ] agnAnIne tIrthankarake stavanakA jo prashna kiyA thA usakA isaprakAr nayavibhAgase uttar diyA hai; jisake balase yah siddha huA ki [Atma-anggayo ekatvan na ] AtmA aur sharIramen nishchayase ekatva nahIn hai .27.
Page 73 of 642
PDF/HTML Page 106 of 675
single page version
nayavibhajanayuktyAtyantamuchchhAditAyAm .
svarasarabhasakRuShTa prasphu Tannek ev ..28..
ab phi ra, is arthake jAnanese bhedagnAnakI siddhi hotI hai is arthakA sUchak kAvya kahate hain : —
shlokArtha : — [parichit-tattvai ] jinhonne vastuke yathArtha svarUpako parichayarUp kiyA hai aise muniyonne [Atma-kAy-ekatAyAn ] jab AtmA aur sharIrake ekatvako [iti nay- vibhajan-yuktyA ] isaprakAr nayavibhAgako yuktike dvArA [atyantam uchchhAditAyAm ] jaDamUlase ukhAD phen kA hai — usakA atyanta niShedh kiyA hai, tab apane [sva-ras-rabhas-kRuShTa prasphu Tan eka ev ] nijarasake vegase AkRuShTa ho pragaT honevAle ek svarUp hokar [kasya ] kis puruShako vah [bodha ] gnAn [adya ev ] tatkAl hI [bodhan ] yathArthapaneko [na avatarati ] prApta na hogA ? avashya hI hogA .
bhAvArtha : — nishchayavyavahAranayake vibhAgase AtmA aur parakA atyanta bhed batAyA hai; use jAnakar, aisA kaun puruSh hai jise bhedagnAn na ho ? hotA hI hai; kyonki jab gnAn apane svarasase svayam apane svarUpako jAnatA hai, tab avashya hI vah gnAn apane AtmAko parase bhinna hI batalAtA hai . koI dIrghasansArI hI ho to usakI yahAn koI bAt nahIn hai .28.
isaprakAr, apratibuddhane jo yah kahAn thA ki — ‘‘hamArA to yah nishchay hai ki sharIr hI AtmA hai’’, usakA nirAkaraN kiyA .
isaprakAr yah agnAnI jIv anAdikAlIn mohake santAnase nirUpit AtmA aur sharIrake ekatvake sanskArase atyanta apratibuddha thA vah ab tattvagnAnasvarUp jyotikA pragaT uday honese aur netrake vikArIkI bhAnti (jaise kisI puruShakI Ankhommen vikAr thA tab use varNAdik anyathA dIkhate the aur jab netravikAr dUr ho gayA tab ve jyonke tyon — yathArtha dikhAI dene lage, isIprakAr) paTal samAn AvaraNakarmonke bhalIbhAnti ughaD jAnese pratibuddha ho gayA aur
Page 74 of 642
PDF/HTML Page 107 of 675
single page version
tattvagnAnajyotirnetravikArIv prakaTodghATitapaTalaShTasitipratibuddha (?) sAkShAt draShTAran svan svayamev hi vignAy shraddhAy cha tan chaivAnucharitukAma svAtmArAmasyAsyAnyadravyANAn pratyAkhyAnan kin syAditi pRuchchhannitthan vAchya —
yato hi dravyAntarasvabhAvabhAvinonyAnakhilAnapi bhAvAn bhagavajgnAtRudravyan svasvabhAv- bhAvAvyApyatayA paratven gnAtvA pratyAchaShTe, tato ya ev pUrvan jAnAti sa ev pashchAtpratyAchaShTe, sAkShAt draShTA Apako apanese hI jAnakar tathA shraddhAn karake, usIkA AcharaN karanekA ichchhuk hotA huA pUchhatA hai ki ‘is svAtmArAmako anya dravyonkA pratyAkhyAn (tyAganA) kyA hai ?’ usako AchArya isaprakAr kahate hain ki : —
isase niyamase jAnanA ki gnAn pratyAkhyAn hai ..34..
gAthArtha : — [yasmAt ] jisase [sarvAn bhAvAn ] ‘apanese atirikta sarva padArtha [parAn ] par hain ’ [iti gnAtvA ] aisA jAnakar [pratyAkhyAti ] pratyAkhyAn karatA hai — tyAg karatA hai, [tasmAt ] isaliye, [pratyAkhyAnan ] pratyAkhyAn [gnAnan ] gnAn hI hai [niyamAt ] aisA niyamase [gnAtavyam ] jAnanA . apane gnAnamen tyAgarUp avasthA hI pratyAkhyAn hai, dUsarA kuchh nahIn .
TIkA : — yah bhagavAn gnAtA-dravya (AtmA) hai vah anyadravyake svabhAvase honevAle anya samasta parabhAvonko, ve apane svabhAvabhAvase vyApta na honese pararUp jAnakar, tyAg detA hai; isalie jo pahale jAnatA hai vahI bAdamen tyAg karatA hai, anya to koI tyAg karanevAlA nahIn hai — isaprakAr AtmAmen nishchay karake, pratyAkhyAnake (tyAgake) samay pratyAkhyAn karane yogya parabhAvakI upAdhimAtrase pravartamAn tyAgake kartRutvakA nAm (AtmAko) hone par bhI, paramArthase dekhA jAye to parabhAvake tyAgakartRutvakA nAm apaneko nahIn hai, svayam to is nAmase
Page 75 of 642
PDF/HTML Page 108 of 675
single page version
na punaranya ityAtmani nishchitya pratyAkhyAnasamaye pratyAkhyeyopAdhimAtrapravartitakartRutvavyapadeshatvepi paramArthenAvyapadeshyagnAnasvabhAvAdaprachyavanAt pratyAkhyAnan gnAnamevetyanubhavanIyam .
yathA hi kashchitpuruSha sambhrAntyA rajakAtparakIyan chIvaramAdAyAtmIyapratipattyA paridhAy rahit hai, kyonki gnAnasvabhAvase svayam chhUTA nahIn hai, isalie pratyAkhyAn gnAn hI hai — aisA anubhav karanA chAhie .
bhAvArtha : — AtmAko parabhAvake tyAgakA kartRutva hai vah nAmamAtra hai . vah svayam to gnAnasvabhAv hai . paradravyako par jAnA, aur phi ra parabhAvakA grahaN na karanA vahI tyAg hai . isaprakAr, sthir huA gnAn hI pratyAkhyAn hai, gnAnake atirikta koI dUsarA bhAv nahIn hai ..34..
ab yahAn yah prashna hotA hai ki gnAtAkA pratyAkhyAn gnAn hI kahA hai, to usakA dRuShTAnta kyA hai ? usake uttaramen dRuShTAnta-dArShTAntarUp gAthA kahate hain : —
tyon aurake hain jAnakar parabhAv gnAnI parityaje ..35..
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise lokamen [ka api puruSha ] koI puruSh [paradravyam idam iti gnAtvA ] paravastuko ‘yah paravastu hai’ aisA jAne to aisA jAnakar [tyajati ] paravastukA tyAg karatA hai, [tathA ] usIprakAr [gnAnI ] gnAnI puruSh [sarvAn ] samasta [parabhAvAn ] paradravyonke bhAvonko [gnAtvA ] ‘yah parabhAv hai’ aisA jAnakar [vimunychati ] unako chhoD detA hai .
TIkA : — jisaprakAr — koI puruSh dhobIke gharase bhramavash dUsarekA vastra lAkar, use apanA samajhakar oDhakar so rahA hai aur apane Ap hI agnAnI ( – yah vastra dUsarekA hai aise gnAnase rahit) ho rahA hai; (kintu) jab dUsarA vyakti us vastrakA chhor (pallA) pakaDakar khInchatA
Page 76 of 642
PDF/HTML Page 109 of 675
single page version
shayAna svayamagnAnI sannanyen tadanchalamAlambya balAnnagnIkriyamANo mankShu pratibudhyasvArpay parivartitametadvastran mAmakamityasakRudvAkyan shRuNvannakhilaishchihnai suShThu parIkShya nishchitametatparakIyamiti gnAtvA gnAnI san munchati tachchIvaramachirAt, tathA gnAtApi sambhrAntyA parakIyAnbhAvA- nAdAyAtmIyapratipattyAtmanyadhyAsya shayAna svayamagnAnI san guruNA parabhAvavivekan kRutvaikIkriyamANo mankShu pratibudhyasvaika khalvayamAtmetyasakRuchchhrautan vAkyan shRuNvannakhilaishchihnai suShThu parIkShya nishchitamete parabhAvA iti gnAtvA gnAnI san munchati sarvAnparabhAvAnachirAt .
danavamaparabhAvatyAgadRuShTAntadRuShTi .
svayamiyamanubhUtistAvadAvirbabhUv ..29..
hai, yah merA hai so mujhe de de’, tab bArambAr kahe gaye is vAkyako sunatA huA vah, (us vastrake)
sarva chihnonse bhalIbhAnti parIkShA karake, ‘avashya yah vastra dUsarekA hI hai’ aisA jAnakar , gnAnI
hotA huA, us (dUsareke) vastrako shIghra hI tyAg detA hai . isIprakAr — gnAtA bhI bhramavash
apane Ap agnAnI ho rahA hai ; jab shrI guru parabhAvakA vivek (bhedagnAn) karake use ek
AtmabhAvarUp karate hain aur kahate hain ki ‘tU shIghra jAg, sAvadhAn ho, yah terA AtmA vAstavamen
ek (gnAnamAtra) hI hai, (anya sarva paradravyake bhAv hain )’, tab bArambAr kahe gaye is Agamake
vAkyako sunatA huA vah, samasta (sva-parake) chihnonse bhalIbhAnti parIkShA karake, ‘avashya yah
parabhAv hI hain, (main ek gnAnamAtra hI hUn)’ yah jAnakar, gnAnI hotA huA, sarva parabhAvonko shIghra
chhoD detA hai
.
bhAvArtha : — jab tak paravastuko bhUlase apanI samajhatA hai tab tak mamatva rahatA hai; aur jab yathArtha gnAn honese paravastuko dUsarekI jAnatA hai tab dUsarekI vastumen mamatva kaise rahegA ? arthAt nahIn rahe yah prasiddha hai ..35..
Page 77 of 642
PDF/HTML Page 110 of 675
single page version
ih khalu phaladAnasamarthatayA prAdurbhUy bhAvaken satA pudgaladravyeNAbhinirvartya- [anavam atyanta-vegAt yAvat vRuttim na avatarati ] purAnI na ho isaprakAr atyanta vegase jab tak pravRuttiko prApta na ho, [tAvat ] usase pUrva hI [jhaTiti ] tatkAl [sakal-bhAvai anyadIyai vimuktA ] sakal anyabhAvonse rahit [svayam iyam anubhUti ] svayam hI yah anubhUti to [AvirbabhUv ] pragaT ho gaI .
bhAvArtha : — yah parabhAvake tyAgakA dRuShTAnta kahA us par dRuShTi paDe usase pUrva, samasta anya bhAvonse rahit apane svarUpakA anubhav to tatkAl ho gayA; kyonki yah prasiddha hai ki vastuko parakI jAn leneke bAd mamatva nahIn rahatA .29.
ab, ‘is anubhUtise parabhAvakA bhedagnAn kaise huA ?’ aisI AshankA karake, pahale to jo bhAvakabhAv — mohakarmake udayarUp bhAv, usake bhedagnAnakA prakAr kahate hain : —
1gAthArtha : — [budhyate ] jo yah jAne ki [moha mam ka api nAsti ] ‘moh merA koI bhI (sambandhI) nahIn hai, [eka upayoga ev aham ] ek upayog hI main hUn — [tan ] aise jAnaneko [samayasya ] siddhAntake athavA svaparasvarUpake [vignAyakA ] jAnanevAle [mohanirmamatvan ] mohase nirmamatva [bruvanti ] kahate hain .
TIkA : — nishchayase, (yah mere anubhavamen) phaladAnakI sAmarthyase pragaT hokar 1is gAthAkA dUsarA artha yah bhI hai ki : — ‘kinchitmAtra moh merA nahIn hai, main ek hUn’ aisA upayog hI
Page 78 of 642
PDF/HTML Page 111 of 675
single page version
mAnaShTankotkIrNaikagnAyakasvabhAvabhAvasya paramArthata parabhAven bhAvayitumashakyatvAtkatamopi na nAm mam mohosti . kinchaitatsvayamev cha vishvaprakAshachanchuravikasvarAnavaratapratApasampadA chichchhaktimAtreN svabhAvabhAven bhagavAnAtmaivAvabudhyate yatkilAhan khalveka tata samastadravyANAn paraspar- sAdhAraNAvagAhasya nivArayitumashakyatvAt majjitAvasthAyAmapi dadhikhaNDAvasthAyAmiv parisphu Tasvad- mAnasvAdabhedatayA mohan prati nirmamatvosmi, sarvadaivAtmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvAt . itItthan bhAvakabhAvaviveko bhUta . bhAvak rUp honevAle pudgaladravyase rachit moh merA kuchh bhI nahIn lagatA, kyonki TankotkIrNa ek gnAyakasvabhAvabhAvakA paramArthase parake bhAv dvArA 1bhAnA ashakya hai . aur yahAn svayamev, vishvako (samasta vastuonko) prakAshit karanemen chatur aur vikAsarUp aisI jisakI nirantar shAshvatI pratApasampadA hai aise chaitanyashaktimAtra svabhAvabhAvake dvArA, bhagavAn AtmA hI jAnatA hai ki — paramArthase main ek hUn isalie, yadyapi samasta dravyonke paraspar sAdhAraN avagAhakA ( – ekakShetrAvagAhakA) nivAraN karanA ashakya honese merA AtmA aur jaD, shrIkhaNDakI bhAnti, ekamek ho rahe hain tathApi, shrIkhaNDakI bhAnti, spaShTa anubhavamen AnevAle svAdake bhedake kAraN, main mohake prati nirmam hI hUn; kyonki sadaiv apane ekatvamen prApta honese samay (AtmapadArtha athavA pratyek padArtha) jyonkA tyon hI sthit rahatA hai . (dahI aur shakkar milAnese shrIkhanD banatA hai usamen dahI aur shakkar ek jaise mAlUm hote hain tathApi pragaTarUp khaTTe-mIThe svAdake bhedase bhinna-bhinna jAne jAte hain; isIprakAr dravyonke lakShaNabhedase jaD-chetanake bhinna-bhinna svAdake kAraN gnAt hotA hai ki mohakarmake udayakA svAd rAgAdik hai vah chaitanyake nijasvabhAvake svAdase bhinna hI hai .) isaprakAr bhAvakabhAv jo mohakA uday usase bhedagnAn huA .
bhAvArtha : — yah mohakarma jaD pudgaladravya hai; usakA uday kaluSh (malin) bhAvarUp hai; vah bhAv bhI, mohakarmakA bhAv honese, pudgalakA hI vikAr hai . yah bhAvakakA bhAv jab is chaitanyake upayogake anubhavamen AtA hai tab upayog bhI vikArI hokar rAgAdirUp malin dikhAI detA hai . jab usakA bhedagnAn ho ki ‘chaitanyakI shaktikI vyakti to gnAnadarshanopayogamAtra hai aur yah kaluShatA rAgadveShamoharUp hai, vah dravyakarmarUp jaD pudgaladravyakI hai’, tab bhAvakabhAv jo dravyakarmarUp mohakA bhAv usase avashya bhedabhAv hotA hai aur AtmA avashya apane chaitanyake anubhavarUp sthit hotA hai ..36.. 1bhAnA = bhAvyarUp karanA; banAnA .
Page 79 of 642
PDF/HTML Page 112 of 675
single page version
(svAgatA) sarvata svarasanirbharabhAvan chetaye svayamahan svamihaikam . nAsti nAsti mam kashchan moha shuddhachidghanamahonidhirasmi ..30..
evamev cha mohapadaparivartanen rAgadveShakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovachanakAyashrotra- chakShurghrANarasanasparshanasUtrANi ShoDash vyAkhyeyAni . anayA dishAnyAnyapyUhyAni .
shlokArtha : — [ih ] is lokamen [ahan ] main [svayam ] svata hI [ekan svan ] apane ek AtmasvarUpakA [chetaye ] anubhav karatA hUn [sarvata sva-ras-nirbhar-bhAvan ] ki jo svarUp sarvata apane nijarasarUp chaitanyake pariNamanase pUrNa bhare hue bhAvavAlA hai; isaliye [moha ] yAh moh [mam ] merA [kashchan nAsti nAsti ] kuchh bhI nahIn lagatA arthAt isakA aur merA koI bhI sambandha nahIn hai . [shuddha-chid-ghan-maha-nidhi asmi ] main to shuddha chaitanyake samUharUp tejapunjakA nidhi hUn . (bhAvakabhAvake bhedase aisA anubhav kare .) .30.
isIprakAr gAthAmen jo ‘moh’ pad hai use badalakar, rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan, sparshan — in solah padonke bhinna-bhinna solah gAthAsUtra vyAkhyAn karanA; aur isI upadeshase anya bhI vichAr lenA .
Page 80 of 642
PDF/HTML Page 113 of 675
single page version
amUni hi dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvAntarANi svarasavijRumbhitAnivAritaprasaravishva- ghasmaraprachaNDachinmAtrashaktikavalitatayAtyantamantarmagnAnIvAtmani prakAshamAnAni TankotkIrNaikagnAyak- svabhAvatven tattvatontastattvasya tadatiriktasvabhAvatayA tattvato bahistattvarUpatAn parityaktum- shakyatvAnna nAm mam santi . kinchaitatsvayamev cha nityamevopayuktastattvat evaikamanAkulamAtmAnan kalayan bhagavAnAtmaivAvabudhyate yatkilAhan khalveka tata samvedyasamvedakabhAvamAtropajAtetaretar- samvalanepi parisphu TasvadamAnasvabhAvabhedatayA dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvAntarANi prati
1gAthArtha : — [budhyate ] yah jAne ki [dharmAdi ] ‘yah dharma Adi dravya [mam nAsti ] mere kuchh bhI nahIn lagate, [eka upayoga ev ] ek upayog hI [aham ] main hUn — [tan ] aisA jAnaneko [samayasya vignAyakA ] siddhAntake athavA svaparake svarUparUp samayake jAnanevAle [dharmanirmamatvan ] dharmadravyake prati nirmamatva [bruvanti ] kahate hain .
TIkA : — apane nijarasase jo pragaT huI hai, jisakA vistAr anivAr hai tathA samasta padArthonko grasit karanekA jisakA svabhAv hai aisI prachaNDa chinmAtra shaktike dvArA grAsIbhUt kiye jAnese, mAno atyanta antarmagna ho rahe hon — gnAnamen tadAkAr hokar DUb rahe hon isaprakAr AtmAmen prakAshamAn yah dharma, adharma, AkAsh, kAl, pudgal aur anya jIv — ye samasta paradravya mere sambandhI nahIn hain; kyonki TankotkIrNa ek gnAyakasvabhAvatvase paramArthata antaranggatattva to main hUn aur ve paradravya mere svabhAvase bhinna svabhAvavAle honese paramArthata bAhyatattvarUpatAko chhoDaneke liye asamartha hain (kyonki ve apane svabhAvakA abhAv karake gnAnamen praviShTa nahIn hote) . aur yahAn svayamev, (chaitanyamen) nitya upayukta aur paramArthase ek, anAkul AtmAkA anubhav karatA huA bhagavAn AtmA hI jAnatA hai ki — main pragaT nishchayase ek hI hUn isalie, gneyagnAyakabhAvamAtrase utpanna paradravyonke sAth paraspar milan hone par bhI, pragaT svAdamen AnevAle svabhAvake bhedake kAraN dharma, adharma, AkAsh, kAl, pudgal aur anya jIvonke prati main nirmam hUn; kyonki sadA hI apane ekatvamen prApta honese samay (AtmapadArtha athavA pratyek padArtha) jyon kA tyon hI sthit rahatA hai; (apane svabhAvako koI nahIn chhoDatA) . isaprakAr gneyabhAvonse bhedagnAn huA ..37.. 1is gAthAkA artha aisA bhI hotA hai : — ‘dharma Adi dravya mere nahIn hain, main ek hUn’ aisA upayog hI
Page 81 of 642
PDF/HTML Page 114 of 675
single page version
nirmamatvosmi, sarvadaivAtmaikatvagatatven samayasyaivamev sthitatvAt . itItthan gneyabhAvaviveko bhUta .
svayamayamupayogo bibhradAtmAnamekam .
kRutapariNatirAtmArAm ev pravRutta ..31..
athaivan darshanagnAnachAritrapariNatasyAsyAtmana kIdrak svarUpasanchetanan bhavatItyAvedayannup- sanharati —
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr pUrvoktarUpase bhAvak bhAv aur gneyabhAvonse bhedagnAn hone par [sarvai anyabhAvai sah viveke sati ] sarva anyabhAvonse jab bhinnatA huI tab [ayan upayoga ] yah upayog [svayam ] svayam hI [ekan AtmAnam ] apane ek AtmAko hI [bibhrat ] dhAraN karatA huA, [prakaTitaparamArthai darshanagnAnavRuttai kRutapariNati ] jinakA paramArtha pragaT huA hai aise darshanagnAnachAritrase jisane pariNati kI hai aisA, [Atma-ArAme ev pravRutta ] apane AtmArUpI bAg (krIDAvan)men hI pravRutti karatA hai, anyatra nahIn jAtA .
bhAvArtha : — sarva paradravyonse tathA unase utpanna hue bhAvonse jab bhed jAnA tab upayogako ramaNake liye apanA AtmA hI rahA, anya ThikAnA nahIn rahA . isaprakAr darshanagnAnachAritrake sAth ekarUp huA vah AtmAmen hI ramaN karatA hai aisA jAnanA .31.
ab, isaprakAr darshanagnAnachAritrasvarUp pariNat is AtmAko svarUpakA sanchetan kaisA hotA hai yah kahate hue AchArya is kathanako sameTate hain : —
kuchh anya vo merA tanik paramANumAtra nahIn are ! ..38..
Page 82 of 642
PDF/HTML Page 115 of 675
single page version
yo hi nAmAnAdimohonmattatayAtyantamapratibuddha san nirviNNen guruNAnavaratan prati- bodhyamAna kathanchanApi pratibudhya nijakaratalavinyastavismRutachAmIkarAvalokananyAyen parameshvar- mAtmAnan gnAtvA shraddhAyAnucharya cha samyagekAtmArAmo bhUta sa khalvahamAtmAtmapratyakShan chinmAtran jyoti, samastakramAkramapravartamAnavyAvahArikabhAvai chinmAtrAkAreNAbhidyamAnatvAdeka, nArakAdi- jIvavisheShAjIvapuNyapApAsravasamvaranirjarAbandhamokShalakShaNavyAvahArikanavatattvebhya TankotkIrNaikagnAyak- svabhAvabhAvenAtyantaviviktatvAt shuddha, chinmAtratayA sAmAnyavisheShopayogAtmakatAnatikramaNAddarshan- gnAnamaya, sparsharasagandhavarNanimittasamvedanapariNatatvepi sparshAdirUpeN svayamapariNamanAt paramArthata sadaivArUpI, iti pratyagayan svarUpan sanchetayamAna pratapAmi . evan pratapatashcha mam bahirvichitra-
gAthArtha : — darshanagnAnachAritrarUp pariNat AtmA yah jAnatA hai ki — [khalu ] nishchayase [aham ] main [eka ] ek hUn, [shuddha ] shuddha hUn, [darshanagnAnamaya ] darshanagnAnamay hUn, [sadA arUpI ] sadA arUpI hUn; [kinchit api anyat ] kinchitmAtra bhI anya paradravya [paramANumAtram api ] paramANumAtra bhI [mam na api asti ] merA nahIn hai yah nishchay hai .
TIkA : — jo, anAdi moharUp agnAnase unmattatAke kAraN atyanta apratibuddha thA aur virakta guruse nirantar samajhAye jAne par jo kisI prakArase samajhakar, sAvadhAn hokar, jaise koI (puruSh) muTThImen rakhe hue soneko bhUl gayA ho aur phi ra smaraN karake us soneko dekhe is nyAyase, apane parameshvar (sarva sAmarthyake dhArak) AtmAko bhUl gayA thA use jAnakar, usakA shraddhAn kar aur usakA AcharaN karake ( – usamen tanmay hokar) jo samyak prakArase ek AtmArAm huA, vah main aisA anubhav karatA hUn ki – main chaitanyamAtra jyotirUp AtmA hUn ki jo mere hI anubhavase pratyakSha gnAt hotA hai; chinmAtra AkArake kAraN main samasta kramarUp tathA akramarUp pravartamAn vyAvahArik bhAvonse bhedarUp nahIn hotA, isaliye main ek hUn; nArak Adi jIvake visheSh, ajIv, puNya, pAp, Asrav, samvar, nirjarA, bandha aur mokShasvarUp jo vyAvahArik nav tattva hain unase, TankotkIrNa ek gnAyakasvabhAvarUp bhAvake dvArA, atyanta bhinna hUn, isaliye main shuddha hUn; chinmAtra honese sAmAnya-visheSh upayogAtmakatAkA ullanghan nahIn karatA, isaliye main darshanagnAnamay hUn; sparsha, ras, gandh, varNa jisakA nimitta hai aise samvedanarUp pariNamit hone par bhI sparshAdirUp svayam pariNamit nahIn huA, isaliye paramArthase main sadA hI
Page 83 of 642
PDF/HTML Page 116 of 675
single page version
svarUpasampadA vishve parisphu ratyapi na kinchanApyanyatparamANumAtramapyAtmIyatven pratibhAti yadbhAvakatven gneyatven chaikIbhUy bhUyo mohamudbhAvayati, svarasat evApunaprAdurbhAvAy samUlan mohamunmUlya mahato gnAnodyotasya prasphu ritatvAt .
Alokamuchchhalati shAntarase samastA .
arUpI hUn . isaprakAr sabase bhinna aise svarUpakA anubhav karatA huA yah main pratApavanta rahA . isaprakAr pratApavanta vartate hue aise mujhe, yadyapi (mujhase) bAhya anek prakArakI svarUp- sampadAke dvArA samasta paradravya sphu rAyamAn hain tathApi, koI bhI paradravya paramANumAtra bhI mujharUp bhAsate nahIn ki jo mujhe bhAvakarUp tathA gneyarUpase mere sAth hokar puna moh utpanna karen; kyonki nijarasase hI mohako mUlase ukhADakar — puna ankurit na ho isaprakAr nAsh karake, mahAn gnAnaprakAsh mujhe pragaT huA hai .
bhAvArtha : — AtmA anAdi kAlase mohake udayase agnAnI thA, vah shrI guruonke upadeshase aur sva-kAlalabdhise gnAnI huA tathA apane svarUpako paramArthase jAnA ki main ek hUn, shuddha hUn, arUpI hUn, darshanagnAnamay hUn . aisA jAnanese mohakA samUl nAsh ho gayA, bhAvakabhAv aur gneyabhAvase bhedagnAn huA, apanI svarUpasampadA anubhavamen AI; tab phi ra puna moh kaise utpanna ho sakatA hai ? nahIn ho sakatA ..38..
ab, aisA jo AtmAnubhav huA usakI mahimA kahakar AchAryadev preraNArUp kAvya kahate hain ki — aise gnAnasvarUp AtmAmen samasta lok nimagna ho jAo : —
shlokArtha : — [eSha bhagavAn avabodhasindhu ] yah gnAnasamudra bhagavAn AtmA [vibhram- tiraskariNIn bhareN AplAvya ]ivabhramarUpI ADI chAdarako samUlatayA DUbokar (dUr karake) [pronmagna ] svayam sarvAng pragaT huA hai; [amI samastA lokA ] isaliye ab yah samasta lok [shAntarase ] usake shAnta rasamen [samam ev ] ek sAth hI [nirbharam ] atyanta [majjantu ] magna ho jAo, ki jo shAnta ras [Alokam uchchhalati ] samasta lok paryanta uchhal rahA hai .
bhAvArtha : — jaise samudrake ADe kuchh A jAye to jal dikhAI nahIn detA aur jab vah AD dUr ho jAtI hai tab jal pragaT hotA hai; vah pragaT hone par, logonko preraNA yogya hotA hai ki ‘is jalamen sabhI log snAn karo’; isIprakAr yah AtmA vibhramase AchchhAdit thA tab
Page 84 of 642
PDF/HTML Page 117 of 675
single page version
pronmagna eSh bhagavAnavabodhasindhu ..32..
usakA svarUp dikhAI nahIn detA thA; ab vibhram dUr ho jAnese yathAsvarUp (jyonkA tyon svarUp) pragaT ho gayA; isalie ‘ab usake vItarAg vignAnarUp shAntarasamen ek hI sAth sarva lok magna hoo’ isaprakAr AchAryadevane preraNA kI hai . athavA isakA artha yah bhI hai ki jab AtmAkA agnAn dUr hotA hai tab kevalagnAn pragaT hotA hai aur kevalagnAn pragaT hone par samasta lokamen rahanevAle padArtha ek hI samay gnAnamen jhalakate hain use samasta lok dekho .32.
isaprakAr is samayaprAbhRutagranthakI AtmakhyAti nAmak TIkAmen TIkAkArane pUrvaranggasthal kahA .
yahAn TIkAkArakA yah Ashay hai ki is granthako alangkArase nATakarUpamen varNan kiyA hai . nATakamen pahale ranggabhUmi rachI jAtI hai . vahAn dekhanevAle nAyak tathA sabhA hotI hai aur nRitya (nATay, nATak) karanevAle hote hain jo vividh prakArake svAng rachate hain tathA shrRunggArAdik ATh rasonkA rUp dikhalAte hain . vahAn shrRungAr, hAsya, raudra, karuNA, vIr, bhayAnak, bIbhatsa aur adbhut — yah ATh ras laukik ras hain; nATakamen inhInkA adhikAr hai . navavAn shAntaras hai jo ki alaukik hai; nRityamen usakA adhikAr nahIn hai . in rasonke sthAyI bhAv, sAttvik bhAv, anubhAvI bhAv, vyabhichArI bhAv aur unakI dRuShTi AdikA varNan rasagranthommen hai vahAnse jAn lenA . sAmAnyatayA rasakA yah svarUp hai ki gnAnamen jo gney AyA usamen gnAn tadAkAr ho jAy, usamen puruShakA bhAv lIn ho jAy aur anya gneyakI ichchhA nahIn rahe so ras hai . un ATh rasonkA rUp nRityamen nRityakAr batalAte hain; aur unakA varNan karate hue kavIshvar jab anya rasako anya rasake samAn kar bhI varNan karate hain tab anya rasakA anya ras anggabhUt honese tathA anyabhAv rasonkA angga honese, rasavat Adi alangkArase use nRityarUpamen varNan kiyA jAtA hai .
yahAn pahale rangabhUmisthal kahA . vahAn dekhanevAle to samyagdRuShTi puruSh hain aur anya mithyAdRuShTi puruShonkI sabhA hai, unako dikhalAte hain . nRitya karanevAle jIv-ajIv padArtha hain aur dononkA ekapanA, kartAkarmapanA Adi unake svAng hain . unamen ve paraspar anekarUp hote hain, — ATh rasarUp hokar pariNaman karate hain, so vah nRitya hai . vahAn samyagdRuShTi darshak jIv-ajIvake bhinna svarUpako jAnatA hai; vah to in sab svAngonko karmakRut jAnakar shAnta rasamen hI magna hai aur mithyAdRuShTi jIv-ajIvakA bhed nahIn jAnate, isaliye ve in svAngonko hI yathArtha jAnakar usamen lIn ho jAte hain . unhen samyagdRuShTi yathArtha svarUp batalAkar, unakA bhram miTAkar, unhen
Page 85 of 642
PDF/HTML Page 118 of 675
single page version
iti shrIsamayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau pUrvaranga samApta . shAntarasamen lIn karake samyagdRuShTi banAtA hai . usakI sUchanArUpamen rangabhUmike antamen AchAryane ‘majjantu’ ityAdi is shlokakI rachanA kI hai . vah, ab jIv-ajIvake svAngakA varNan karenge isakA sUchak hai aisA Ashay pragaT hotA hai . isaprakAr yahAn tak rangabhUmikA varNan kiyA hai .
isaprakAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrIsamayasAr paramAgamakI (shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit) AtmakhyAti nAmak TIkAmen pUrvarangga samApta huA .
Page 86 of 642
PDF/HTML Page 119 of 675
single page version
dhIrodAttamanAkulan vilasati gnAnan mano hlAdayat ..33..
sarva vastuonko jAnanevAlA yah gnAn hai vah jIv-ajIvake sarva svAngonko bhalIbhAnti pahichAnatA hai . aisA (sabhI svAngonko jAnanevAlA) samyaggnAn pragaT hotA hai — is artharUp kAvya ka hate hain : —
shlokArtha : — [gnAnan ] gnAn hai vah [mano hlAdayat ] manako AnandarUp karatA huA [vilasati ] pragaT hotA hai . vah [pArShadAn ] jIv-ajIvake svAngako dekhanevAle mahApuruShonko [jIv-ajIv-vivek-puShkal-dRushA ] jIv-ajIvake bhedako dekhanevAlI ati ujjval nirdoSh dRuShTike dvArA [pratyAyayat ] bhinna dravyakI pratIti utpanna kar rahA hai . [AsansAr-nibaddha-bandhan -vidhi-dhvansAt ] anAdi sansArase jinakA bandhan dRuDh bandhA huA hai aise gnAnAvaraNAdi karmonke nAshase [vishuddhan ] vishuddha huA hai, [sphu Tat ] sphu Ta huA hai — jaise phU lakI kalI khilatI hai usIprakAr vikAsarUp hai . aur [Atma-ArAmam ] usakA ramaN karanekA krIDAvan AtmA hI hai, arthAt usamen ananta gneyonke AkAr A kar jhalakate hain tathApi vah svayam apane svarUpamen hI ramatA hai; [anantadhAm ] usakA prakAsh ananta hai; aur vah [adhyakSheN mahasA nitya-uditan ] pratyakSha tejase nitya udayarUp hai . tathA vah [dhIrodAttam ] dhIr hai, udAtta (uchcha) hai aur isIlie [anAkulan ] anAkul hai — sarva ichchhAonse rahit nirAkul hai . (yahAn dhIr, udAtta, anAkul — yah tIn
Page 87 of 642
PDF/HTML Page 120 of 675
single page version
bhAvArtha : — yah gnAnakI mahimA kahI . jIv-ajIv ek hokar rangabhUmimen pravesh karate hain unhen yah gnAn hI bhinna jAnatA hai . jaise nRityamen koI svAng dharakar Aye aur use jo yathArtharUpamen jAn le (pahichAn le) to vah svAngakartA use namaskAr karake apane rUpako jaisA kA taisA hI kar letA hai usIprakAr yahAn bhI samajhanA . aisA gnAn samyagdRuShTi puruShonko hotA hai; mithyAdRuShTi is bhedako nahIn jAnate .33.
‘hai karma, adhyavasAn hI jIv’ yon hi vo kathanI kare ..39..
usako hI mAne AtamA, aru anya ko nokarmako ! ..40..
ko tIvramandaguNon sahit karmonhike anubhAgako ! ..41..
ko karmake sanyogase abhilASh AtmAkI karen ..42..