Samaysar-Hindi (English transliteration). Gatha: 43-55 ; Kalash: 34-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 34

 

Page 88 of 642
PDF/HTML Page 121 of 675
single page version

evamvihA bahuvihA paramappANan vadanti dummehA .
te Na paramaTThavAdI NichchhayavAdIhin NiddiTThA ..43..
AtmAnamajAnanto mUDhAstu parAtmavAdina kechit .
jIvamadhyavasAnan karma cha tathA prarUpayanti ..39..
aparedhyavasAneShu tIvramandAnubhAgagan jIvam .
manyante tathApare nokarma chApi jIv iti ..40..
karmaN udayan jIvamapare karmAnubhAgamichchhanti .
tIvratvamandatvaguNAbhyAn ya sa bhavati jIva ..41..
jIvakarmobhayan dve api khalu kechijjIvamichchhanti .
apare sanyogen tu karmaNAn jIvamichchhanti ..42..
evamvidhA bahuvidhA paramAtmAnan vadanti durmedhasa .
te na paramArthavAdina nishchayavAdibhirnirdiShTA ..43..
durbuddhi yon hI aur bahuvidh, AtamA parako kahai .
ve sarva nahin paramArthavAdI ye hi nishchayavid kahai ..43..

gAthArtha :[AtmAnam ajAnanta ] AtmAko na jAnate hue [parAtmavAdina ] parako AtmA kahanevAle [kechit mUDhA tu ] koI mUDh, mohI, agnAnI to [adhyavasAnan ] adhyavasAnako [tathA cha ] aur koI [karma ] karmako [jIvam prarUpayanti ] jIv kahate hain . [apare ] anya koI [adhyavasAneShu ] adhyavasAnommen [tIvramandAnubhAgagan ] tIvramanda anubhAgagatako [jIvan manyante ] jIv mAnate hain [tathA ] aur [apare ] dUsare koI [nokarma api cha ] nokarmako [jIva iti ] jIv mAnate hain . [apare ] anya koI [karmaNa udayan ] karmake udayako [jIvam ] jIv mAnate hain, koI ‘[ya ] jo [tIvratvamandatvaguNAbhyAn ] tIvramandatArUp guNonse bhedako prApta hotA hai [sa ] vah [jIva bhavati ] jIv hai’ isaprakAr [karmAnubhAgam ] karmake anubhAgako [ichchhanti ] jIv ichchhate hain (mAnate hain) . [kechit ] koI [jIvakarmobhayan ] jIv aur karma [dve api khalu ] donon mile hueko hI [jIvam ichchhanti ] jIv mAnate hain [tu ] aur [apare ] anya koI [ karmaNAn sanyogen ] karmake sanyogase hI [jIvam ichchhanti ] jIv mAnate hain . [evamvidhA ] isaprakArake tathA [bahuvidhA ] anya bhI anek prakArake [durmedhasa ] durbuddhi-


Page 89 of 642
PDF/HTML Page 122 of 675
single page version

ih khalu tadasAdhAraNalakShaNAkalanAtklIbatvenAtyantavimUDhA santastAttvikamAtmAn- majAnanto bahavo bahudhA paramapyAtmAnamiti pralapanti . naisargikarAgadveShakalmAShit- madhyavasAnamev jIvastathAvidhAdhyavasAnAt angArasyev kArShNyAdatiriktatvenAnyasyAnup- labhyamAnatvAditi kechit . anAdyanantapUrvAparIbhUtAvayavaikasansaraNakriyArUpeN krIDatkarmaiv jIva karmaNotiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . tIvramandAnubhavabhidyamAnadurant- rAgarasanirbharAdhyavasAnasantAn ev jIvastatotiriktasyAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . navapurANAvasthAdibhAven pravartamAnan nokarmaiv jIva sharIrAdatiriktatvenAnyasyAnu- palabhyamAnatvAditi kechit . vishvamapi puNyapAparUpeNAkrAman karmavipAk ev jIva shubhAshubhabhAvAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . sAtAsAtarUpeNAbhi- vyAptasamastatIvramandatvaguNAbhyAn bhidyamAna karmAnubhav ev jIva sukhadukhAtiriktatve- mithyAdRuShTi jIv [param ] parako [AtmAnan ] AtmA [vadanti ] kahate hain . [te ] unhen [nishchayavAdibhi ] nishchayavAdiyonne (satyArthavAdiyonne) [paramArthavAdina ] paramArthavAdI (satyArthavaktA) [na nirdiShTA ] nahIn kahA hai .

TIkA :is jagatamen AtmAkA asAdhAraN lakShaN na jAnaneke kAraN napunsakatAse atyanta vimUDh hote hue, tAttvik (paramArthabhUt) AtmAko na jAnanevAle bahutase agnAnI jan anek prakArase parako bhI AtmA kahate hain, bakate hain . koI to aisA kahate hain ki svAbhAvik arthAt svayamev utpanna hue rAg-dveShake dvArA malin jo adhyavasAn (arthAt mithyA abhiprAy yukta vibhAvapariNAm) vah hI jIv hai, kyonki jaise kAlepanase anya alag koI koyalA dikhAI nahIn detA usIprakAr tathAvidh adhyavasAnase bhinna anya koI AtmA dikhAI nahIn detA .1. koI kahate hain ki anAdi jisakA pUrva avayav hai aur ananta jisakA bhaviShyakA avayav hai aisI ek sansaraNarUp (bhramaNarUp) jo kriyA hai usarUpase krIDA karatA huA karma hI jIv hai, kyonki karmase bhinna anya koI jIv dikhAI nahIn detA .2. koI kahate hain ki tIvra-manda anubhavase bhedarUp honevAle, duranta (jisakA anta dUr hai aisA) rAgarUp rasase bhare hue adhyavasAnonkI santati (paripATI) hI jIv hai, kyonki usase anya alag koI jIv dikhAI nahIn detA .3. koI kahate hain ki naI aur purAnI avasthA ityAdi bhAvase pravartamAn nokarma hI jIv hai, kyonki sharIrase anya alag koI jIv dikhAI nahIn detA .4. koI yah kahate hain ki samasta lokako puNyapAparUpase vyApta karatA huA karmakA vipAk hI jIv hai, kyonki shubhAshubh bhAvase anya alag koI jIv dikhAI nahIn detA .5. koI

12

Page 90 of 642
PDF/HTML Page 123 of 675
single page version

nAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . majjitAvadubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayamev jIva kArtsnyata karmaNotiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . arthakriyAsamartha karmasanyog ev jIva karmasanyogAtkhaTvAyA iv aShTakAShThasanyogAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kechit . evamevamprakArA itarepi bahuprakArA paramAtmeti vyapadishanti durmedhasa, kintu na te paramArthavAdibhi paramArthavAdin iti nirdishyante .

kuta kahate hain ki sAtA-asAtArUpase vyApta samasta tIvramandatvaguNonse bhedarUp honevAlA karmakA anubhav hI jIv hai, kyonki sukhadukhase anya alag koI jIv dikhAI nahIn detA .6. koI kahate hain ki shrIkhaNDakI bhAnti ubhayarUp mile hue AtmA aur karma, donon milakar hI jIv hain, kyonki sampUrNatayA karmonse bhinna alag koI jIv dikhAI nahIn detA .7. koI kahate hain ki arthakriyAmen (prayojanabhUt kriyAmen) samartha aisA jo karmakA sanyog vah hI jIv hai, kyonki jaise ATh lakaDiyonke sanyogase bhinna alag koI palang dikhAI nahIn detA isI prakAr karmonke sanyogase anya alag koI jIv dikhAI nahIn detA . (ATh lakaDiyAn milakar palang banA tab vah arthakriyAmen samartha huA; isIprakAr yahAn bhI jAnanA .) .8. isaprakAr ATh prakAr to yah kahe aur aise aise anya bhI anek prakArake durbuddhi (vividh prakArase) parako AtmA kahate hain; parantu paramArthake gnAtA unhen satyArthavAdI nahIn kahate .

bhAvArtha :jIv-ajIv donon anAdikAlase ekakShetrAvagAhasanyogarUpase mile hue hain, aur anAdikAlase hI pudgalake sanyogase jIvakI anek vikArasahit avasthAyen ho rahI hain . paramArthadRuShTise dekhane par, jIv to apane chaitanyatva Adi bhAvonko nahIn chhoDatA aur pudgal apane mUrtik jaDatva Adiko nahIn chhoDatA . parantu jo paramArthako nahIn jAnate ve sanyogase hue bhAvonko hI jIv kahate hain; kyonki paramArthase jIvakA svarUp pudgalase bhinna sarvagnako dikhAI detA hai tathA sarvagnakI paramparAke Agamase jAnA jA sakatA hai, isaliye jinake matamen sarvagna nahIn hain ve apanI buddhise anek kalpanAyen karake kahate hain . unamense vedAntI, mImAnsak, sAnkhya, yog, bauddha, naiyAyik, vaisheShik, chArvAk Adi matonke Ashay lekar ATh prakAr to pragaT kahe hain; aur anya bhI apanI-apanI buddhise anek kalpanAyen karake anek prakArase kahate hain so kahAn tak kahA jAye ?.39 se 43..

aisA kahanevAle satyArthavAdI kyon nahIn hain so kahate hain :

Page 91 of 642
PDF/HTML Page 124 of 675
single page version

ede savve bhAvA poggaladavvapariNAmaNippaNNA .
kevalijiNehin bhaNiyA kah te jIvo tti vuchchanti ..44..
ete sarve bhAvA pudgaladravyapariNAmaniShpannA .
kevalijinairbhaNitA kathan te jIv ityuchyante ..44..

yata etedhyavasAnAdaya samastA ev bhAvA bhagavadbhirvishvasAkShibhirarhadbhi pudgaladravyapariNAmamayatven pragnaptA santashchaitanyashUnyAtpudgaladravyAdatiriktatven pragnApyamAnan chaitanyasvabhAvan jIvadravyan bhavitun notsahante; tato na khalvAgamayuktisvAnubhavairbAdhitapakShatvAtta- dAtmavAdina paramArthavAdina . etadev sarvagnavachanan tAvadAgama . iyan tu svAnubhavagarbhitA yukti na khalu naisargikarAgadveShakalmAShitamadhyavasAnan jIva tathAvidhAdhyavasAnAt kArtasvarasyev shyAmikAyA atiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhyamAnatvAt . na khalvanA-

pudgaladarav pariNAmase upaje hue sab bhAv ye
sab kevalIjin bhAShiyA, kis rIt jIv kaho unhen ? 44
..

gAthArtha :[ete ] yah pUrvakathit adhyavasAn Adi [sarve bhAvA ] bhAv hain ve sabhI [pudgaladravyapariNAmaniShpannA ] pudgaladravyake pariNAmase utpanna hue hain isaprakAr [kevalijinai ] kevalI sarvagna jinendradevonne [bhaNitA ] kahA hai [te ] unhen [jIva iti ] jIv aisA [kathan uchyante ] kaise kahA jA sakatA hai ?

TIkA :yah samasta hI adhyavasAnAdi bhAv, vishvake (samasta padArthonke) sAkShAt dekhanevAle bhagavAn (vItarAg sarvagna) arahantadevonke dvArA pudgaladravyake pariNAmamay kahe gaye hain isaliye, ve chaitanyasvabhAvamay jIvadravya honeke liye samartha nahIn hain ki jo jIvadravya chaitanyabhAvase shUnya aise pudgaladravyase atirikta (bhinna) kahA gayA hai; isaliye jo in adhyavasAnAdikako jIv kahate hain ve vAstavamen paramArthavAdI nahIn hain; kyonki Agam, yukti aur svAnubhavase unakA pakSha bAdhit hai . usamen, ‘ve jIv nahIn hain ’ yah sarvagnakA vachan hai vah to Agam hai aur vah (nimnokta) svAnubhavagarbhit yukti hai :svayamev utpanna hue rAg-dveShake dvArA malin adhyavasAn hain ve jIv nahIn hai; kyonki, kAlimAse bhinna suvarNakI bhAnti, tathAvidh adhyavasAnase bhinna anya chitsvabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam


Page 92 of 642
PDF/HTML Page 125 of 675
single page version

dyanantapUrvAparIbhUtAvayavaikasansaraNalakShaNakriyArUpeN krIDatkarmaiv jIva karmaNotiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhyamAnatvAt . na khalu tIvramandAnubhavabhidyamAnadurantarAgaras- nirbharAdhyavasAnasantAno jIvastatotiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhya- mAnatvAt . na khalu navapurANAvasthAdibheden pravartamAnan nokarma jIva sharIrAdatiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhyamAnatvAt . na khalu vishvamapi puNyapAparUpeNAkrAman karmavipAko jIva shubhAshubhabhAvAdatiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhya- mAnatvAt . na khalu sAtAsAtarUpeNAbhivyAptasamastatIvramandatvaguNAbhyAn bhidyamAna karmAnubhavo jIva sukhadukhAtiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhyamAnatvAt . na khalu majjitAv- dubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayan jIva kArtsnyata karmaNotiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai upalabhyamAn hai arthAt ve chaitanyabhAvako pratyakSha bhinna anubhav karate hain .1. anAdi jisakA pUrva avayav hai aur ananta jisakA bhaviShyakA avayav hai aisI ek sansaraNarUp kriyAke rUpamen krIDA karatA huA karma bhI jIv nahIn hai; kyonki karmase bhinna anya chaitanyabhAvasvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hai arthAt ve usakA pratyakSha anubhav karate hain .2. tIvra-manda anubhavase bhedarUp honevAle, duranta rAgarasase bhare hue adhyavasAnonkI santati bhI jIv nahIn hai; kyonki us santatise bhinna anya chaitanyabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hai arthAt ve usakA pratyakSha anubhav karate hain .3. naI-purAnI avasthAdikake bhedase pravartamAn nokarma bhI jIv nahIn hai; kyonki sharIrase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hai arthAt ve use pratyakSha anubhav karate hain .4. samasta jagatako puNya-pAparUpase vyApta karatA karmavipAk bhI jIv nahIn hai; kyonki shubhAshubh bhAvase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hai arthAt ve svayam usakA pratyakSha anubhav karate hain .5. sAtA-asAtArUpase vyApta samasta tIvramandatArUp guNonke dvArA bhedarUp honevAlA karmakA anubhav bhI jIv nahIn hai; kyonki sukh-dukhase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hai arthAt ve svayam usakA pratyakSha anubhav karate hain .6. shrIkhaNDakI bhAnti ubhayAtmakarUpase mile hue AtmA aur karma donon milakar bhI jIv nahIn hain; kyonki sampUrNatayA karmonse bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hain arthAt ve svayam usakA pratyakSha anubhav karate hain .7. arthakriyAmen samartha karmakA sanyog bhI jIv nahIn hai kyonki, ATh lakaDiyonke sanyogase (- palangase) bhinna palang par sonevAle puruShakI bhAnti, karmasanyogase bhinna anya chaitanyasvabhAvarUp jIv bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hai arthAt ve svayam usakA pratyakSha anubhav karate


Page 93 of 642
PDF/HTML Page 126 of 675
single page version

svayamupalabhyamAnatvAt . na khalvarthakriyAsamartha karmasanyogo jIva karmasanyogAt khaTvAshAyina puruShasyevAShTakAShThasanyogAdatiriktatvenAnyasya chitsvabhAvasya vivechakai svayamupalabhyamAnatvAditi .

ih khalu pudgalabhinnAtmopalabdhin prati vipratipanna sAmnaivaivamanushAsya .
(mAlinI)
viram kimapareNAkAryakolAhalen
svayamapi nibhRuta san
pashya ShaNmAsamekam .
hRudayasarasi punsa pudgalAdbhinnadhAmno
nanu kimanupalabdhirbhAti kinchopalabdhi
..34..
hain .8. (isIprakAr anya koI dUsare prakArase kahe to vahAn bhI yahI yukti jAnanA .)

bhAvArtha :chaitanyasvabhAvarUp jIv, sarva parabhAvonse bhinna, bhedagnAniyonke gochar hain; isalie agnAnI jaisA mAnate hain vaisA nahIn hai ..44..

yahAn pudgalase bhinna AtmAkI upalabdhike prati virodh karanevAle (pudgalako hI AtmA jAnanevAle) puruShako (usake hitarUp AtmaprAptikI bAt kahakar) miThAsapUrvak (aur samabhAvase) hI isaprakAr upadesh karanA yah kAvyamen batalAte hain :

shlokArtha :he bhavya ! tujhe [apareN ] anya [akArya-kolAhalen ] vyartha hI kolAhal karanese [kim ] kyA lAbh hai ? tU [viram ] is kolAhalase virakta ho aur [ekam ] ek chaitanyamAtra vastuko [svayam api ] svayam [nibhRuta san ] nishchal lIn hokar [pashya ShaNmAsam ] dekh; aisA chhah mAs abhyAs kar aur dekh ki aisA karanese [hRuday- sarasi ] apane hRudayasarovaramen, [pudgalAt bhinnadhAmna ] jisakA tej-pratAp-prakAsh pudgalase bhinna hai aise us [punsa ] AtmAkI [nanu kim anupalabdhi bhAti ] prApti nahIn hotI hai [kin cha upalabdhi ] yA hotI hai ?

bhAvArtha :yadi apane svarUpakA abhyAs kare to usakI prApti avashya hotI hai; yadi paravastu ho to usakI to prApti nahIn hotI . apanA svarUp to vidyamAn hai, kintu use bhUl rahA hai; yadi sAvadhAn hokar dekhe to vah apane nikaT hI hai . yahAn chhah mAsake abhyAsakI bAt kahI hai isakA artha yah nahIn samajhanA chAhie ki itanA hI samay lagegA . usakI prApti to antarmuhUrtamAtramen hI ho sakatI hai, parantu yadi shiShyako bahut kaThin mAlUm


Page 94 of 642
PDF/HTML Page 127 of 675
single page version

kathan chidanvayapratibhAsepyadhyavasAnAdaya pudgalasvabhAvA iti chet
aTThavihan pi ya kamman savvan poggalamayan jiNA benti .
jassa phalan tan vuchchadi dukkhan ti vipachchamANassa ..45..
aShTavidhamapi cha karma sarvan pudgalamayan jinA bruvanti .
yasya phalan taduchyate dukhamiti vipachyamAnasya ..45..

adhyavasAnAdibhAvanirvartakamaShTavidhamapi cha karma samastamev pudgalamayamiti kil sakalagna- gnapti . tasya tu yadvipAkakAShThAmadhirUDhasya phalatvenAbhilapyate tadanAkulatvalakShaNasaukhyAkhyAtma- svabhAvavilakShaNatvAtkil dukham . tadantapAtin ev kilAkulatvalakShaNA adhyavasAnAdibhAvA . hotA ho to usakA niShedh kiyA hai . yadi samajhanemen adhik kAl lage to chhah mAsase adhik nahIn lagegA; isalie anya niShprayojan kolAhalakA tyAg karake isamen lag jAnese shIghra hI svarUpakI prApti ho jAyagI aisA upadesh hai .34.

ab shiShya pUchhatA hai ki in adhyavasAnAdi bhAvonko jIv nahIn kahA, anya chaitanyasvabhAvako jIv kahA; to yah bhAv bhI chaitanyake sAth sambandha rakhanevAle pratibhAsit hote hain, (ve chaitanyake atirikta jaDake to dikhAI nahIn dete) tathApi unhen pudgalake svabhAv kyon kahA ? usake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hain :

re ! karma aShTa prakArakA jin sarva pudgalamay kahe,
paripAkamen jis karmakA phal dukh nAm prasiddha hai
..45..

gAthArtha :[aShTavidham api cha ] AThon prakArakA [karma ] karma [sarvan ] sab [pudgalamayan ] pudgalamay hai aisA [jinA ] jinendrabhagavAn sarvagnadev [bruvanti ] kahate hain[yasya vipachyamAnasya ] jis pakva hokar udayamen AnevAle karmakA [phalan ] phal [tat ] prasiddha [dukham ] dukh hai [iti uchyate ] aisA kahA hai .

TIkA :adhyavasAnAdi samasta bhAvonko utpanna karanevAlA jo AThon prakArakA gnAnAvaraNAdi karma hai vah sabhI pudgalamay hai aisA sarvagnakA vachan hai . vipAkakI maryAdAko prApta us karmake phalarUpase jo kahA jAtA hai vah (arthAt karmaphal), anAkulatAlakShaNsukhanAmak AtmasvabhAvase vilakShaN hai isalie, dukh hai . us dukhamen hI AkulatAlakShaN adhyavasAnAdi bhAv


Page 95 of 642
PDF/HTML Page 128 of 675
single page version

tato na te chidanvayavibhramepyAtmasvabhAvA, kintu pudgalasvabhAvA .

yadyadhyavasAnAdaya pudgalasvabhAvAstadA kathan jIvatven sUchitA iti chet
vavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNido jiNavarehin .
jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhAvA ..46..
vyavahArasya darshanamupadesho varNito jinavarai .
jIvA ete sarvedhyavasAnAdayo bhAvA ..46..

sarve evaitedhyavasAnAdayo bhAvA jIvA iti yadbhagavadbhi sakalagnai pragnaptan tadabhUtArthasyApi vyavahArasyApi darshanam . vyavahAro hi vyavahAriNAn mlechchhabhAShev mlechchhAnAn paramArthapratipAdakatvAd- paramArthopi tIrthapravRuttinimittan darshayitun nyAyya ev . tamantareN tu sharIrAjjIvasya paramArthato samAviShTa ho jAte hain; isaliye, yadyapi ve chaitanyake sAth sambandha honekA bhram utpanna karate hain tathApi, ve AtmasvabhAv nahIn hain, kintu pudgalasvabhAv hain .

bhAvArtha :jab karmoday AtA hai tab yah AtmA dukharUp pariNamit hotA hai aur dukharUp bhAv hai vah adhyavasAn hai, isaliye dukharUp bhAvamen (adhyavasAnamen) chetanatAkA bhram utpanna hotA hai . paramArthase dukharUp bhAv chetan nahIn hai, karmajanya hai isaliye jaD hI hai ..45..

ab prashna hotA hai ki yadi adhyavasAnAdi bhAv hain ve pudgalasvabhAv hain to sarvagnake Agamamen unhen jIvarUp kyon kahA gayA hai ? usake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hain :

vyavahAr yah dikhalA diyA jinadevake upadeshamen,
ye sarva adhyavasAn Adik bhAvako janh jiv kahe
..46..

gAthArtha :[ete sarve ] yah sab [adhyavasAnAdaya bhAvA ] adhyavasAnAdi bhAv [jIvA ] jIv hain isaprakAr [jinavarai ] jinavaronne [upadesha varNita ] jo upadesh diyA hai so [vyavahArasya darshanam ] vyavahAranay dikhAyA hai .

TIkA :yah sab hI adhyavasAnAdi bhAv jIv hain aisA jo bhagavAn sarvagnadevonne kahA hai vah, yadyapi vyavahAranay abhUtArtha hai tathApi, vyavahAranayako bhI batAyA hai; kyonki jaise mlechchhabhAShA mlechchhonko vastusvarUp batalAtI hai usIprakAr vyavahAranay vyavahArI jIvonko


Page 96 of 642
PDF/HTML Page 129 of 675
single page version

bhedadarshanAttrasasthAvarANAn bhasman iv nishank mupamardanen hinsAbhAvAdbhavatyev bandhasyAbhAva . tathA raktadviShTavimUDho jIvo badhyamAno mochanIy iti rAgadveShamohebhyo jIvasya paramArthato bhedadarshanen mokShopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyev mokShasyAbhAva .

ath ken dRuShTAnten pravRutto vyavahAr iti chet
rAyA hu Niggado tti ya eso balasamudayassa Adeso .
vavahAreN du vuchchadi tatthekko Niggado rAyA ..47..

paramArthakA kahanevAlA hai isalie, aparamArthabhUt hone par bhI, dharmatIrthakI pravRutti karaneke lie (vyavahAranay) batalAnA nyAyasanggat hI hai . parantu yadi vyavahAranay na batAyA jAye to, paramArthase (nishchayanayase) jIv sharIrase bhinna batAye jAneke kAraN, jaise bhasmako masal denemen hinsAkA abhAv hai usIprakAr, trasasthAvar jIvonko nishankatayA masal denekuchal dene (ghAt karane)men bhI hinsAkA abhAv ThaharegA aur is kAraN bandhakA hI abhAv siddha hogA; tathA paramArthake dvArA jIv rAgadveShamohase bhinna batAye jAneke kAraN, ‘rAgI, dveShI, mohI jIv karmase bandhatA hai use chhuDAnA’isaprakAr mokShake upAyake grahaNakA abhAv ho jAyegA aur isase mokShakA hI abhAv hogA . (isaprakAr yadi vyavahAranay na batAyA jAy to bandha-mokShakA abhAv ThaharatA hai .)

bhAvArtha :paramArthanay to jIvako sharIr tathA rAgadveShamohase bhinna kahatA hai . yadi isIkA ekAnta grahaN kiyA jAye to sharIr tathA rAgadveShamoh pudgalamay siddha honge, to phi ra pudgalakA ghAt karanese hinsA nahIn hogI tathA rAgadveShamohase bandha nahIn hogA . isaprakAr, paramArthase jo sansAr-mokSha dononkA abhAv kahA hai ekAntase yah hI ThaharegA . kintu aisA ekAntarUp vastukA svarUp nahIn hai; avastukA shraddhAn, gnAn, AcharaN avasturUp hI hai . isaliye vyavahAranayakA upadesh nyAyaprApta hai . isaprakAr syAdvAdase donon nayonkA virodh miTAkar shraddhAn karanA so samyaktva hai ..46..

ab shiShya pUchhatA hai ki yah vyavahAranay kis dRuShTAntase pravRutta huA hai ? usakA uttar kahate hain :

‘nirgaman is nRupakA huA’nirdesh sainyasamUhamen,
vyavahArase kahalAy yah, par bhUp isamen ek hai; ..47..

Page 97 of 642
PDF/HTML Page 130 of 675
single page version

emev ya vavahAro ajjhavasANAdiaNNabhAvANan .
jIvo tti kado sutte tatthekko Nichchhido jIvo ..48..
rAjA khalu nirgat ityeSh balasamudayasyAdesha .
vyavahAreN tUchyate tatraiko nirgato rAjA ..47..
evamev cha vyavahArodhyavasAnAdyanyabhAvAnAm .
jIv iti kRuta sUtre tatraiko nishchito jIva ..48..

yathaiSh rAjA panch yojanAnyabhivyApya niShkrAmatItyekasya panch yojanAnyabhivyAptum- shakyatvAdvayavahAriNAn balasamudAye rAjeti vyavahAra, paramArthatastvek ev rAjA; tathaiSh jIva samagran rAgagrAmamabhivyApya pravartat ityekasya samagran rAgagrAmamabhivyAptumashakyatvAdvayavahAriNAmadhyav- sAnAdiShvanyabhAveShu jIv iti vyavahAra, paramArthatastvek ev jIva .

tyon sarva adhyavasAn Adik anyabhAv ju jIv hai,

shAstran kiyA vyavahAr, par vahAn jIv nishchay ek hai ..48..

gAthArtha :jaise koI rAjA senAsahit nikalA vahAn [rAjA khalu nirgata ] ‘yah rAjA nikalA’ [iti eSha ] isaprakAr jo yah [balasamudayasya ] senAke samudAyako [Adesha ] kahA jAtA hai so vah [vyavahAreN tu uchyate ] vyavahArase kahA jAtA hai, [tatra ] us senAmen (vAstavamen) [eka nirgata rAjA ] rAjA to ek hI nikalA hai; [evam ev cha ] usIprakAr [adhyavasAnAdyanyabhAvAnAm ] adhyavasAnAdi anyabhAvonko [jIva iti ] ‘(yah) jIv hai’ isaprakAr [sUtre ] paramAgamamen kahA hai so [vyavahAra kRuta ] vyavahAr kiyA hai, [tatra nishchita ] yadi nishchayase vichAr kiyA jAye to unamen [jIva eka ] jIv to ek hI hai

.

TIkA :jaise yah kahanA ki yah rAjA pAnch yojanake vistAramen nikal rahA hai so yah vyavahArIjanonkA senA samudAyamen rAjA kah denekA vyavahAr hai; kyonki ek rAjAkA pAnch yojanamen phai lanA ashakya hai; paramArthase to rAjA ek hI hai, (senA rAjA nahIn hai); usIprakAr yah jIv samagra (samasta) rAgagrAmamen (rAgake sthAnommen) vyApta hokar pravRutta ho rahA hai aisA kahanA vah, vyavahArIjanonkA adhyavasAnAdi anyabhAvommen jIv kahanekA vyavahAr hai; kyonki ek jIvakA samagra rAgagrAmamen vyApta honA ashakya hai; paramArthase to jIv ek hI hai, (adhyavasAnAdik bhAv jIv nahIn hain) ..47-48..

13

Page 98 of 642
PDF/HTML Page 131 of 675
single page version

yadyevan tarhi kinlakShaNosAvekaShTangkotkIrNa paramArthajIv iti pRuShTa prAh
arasamarUvamagandhan avvattan chedaNAguNamasaddan .
jAN alingaggahaNan jIvamaNiddiTThasanThANan ..49..
arasamarUpamagandhamavyaktan chetanAguNamashabdam .
jAnIhi alinggagrahaNan jIvamanirdiShTasansthAnam ..49..

ya khalu pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarasaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamarasaguNatvAt, paramArthata pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhenArasanAt, svabhAvata kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalambenArasanAt, sakalasAdhAraNaikasamvedanapariNAmasvabhAvatvAt kevalarasavedanApariNAmApannatvenArasanAt, sakalagneyagnAyakatAdAtmyasya niShedhAdrasaparichchhedapariNat-

ab shiShya pUchhatA hai ki yah adhyavasAnAdi bhAv jIv nahIn hain to vah ek, TankotkIrNa, paramArthasvarUp jIv kaisA hai ? usakA lakShaN kyA hai ? is prashnakA uttar kahate hain :

jIv chetanAguN, shabda-ras-rUp-gandha-vyaktivihIn hai,
nirdiShTa nahin sansthAn usakA, grahaN nahin hai lingase
..49..

gAthArtha :he bhavya ! tU [jIvam ] jIvako [arasam ] rasarahit, [arUpam ] rUparahit, [agandham ] gandharahit, [avyakta m ] avyakta arthAt indriyagochar nahIn aisA, [chetanAguNam ] chetanA jisakA guN hai aisA, [ashabdam ] shabdarahit, [alinggagrahaNan ] kisI chihnase grahaN na honevAlA aur [anirdiShTasansthAnam ] jisakA AkAr nahIn kahA jAtA aisA [jAnIhi ] jAn .

TIkA :jIv nishchayase pudgaladravyase anya hai, isaliye usamen rasaguN vidyamAn nahIn hai ata vah aras hai .1. pudgaladravyake guNonse bhI bhinna honese svayam bhI rasaguN nahIn hai, isaliye aras hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmitva bhI usake nahIn hai, isaliye vah dravyendriyake Alambanase bhI ras nahIn chakhatA ata aras hai .3. apane svabhAvakI dRuShTise dekhA jAy to usake kShAyopashamik bhAvakA bhI abhAv honese vah bhAvendriyake Alambanase bhI ras nahIn chakhatA, isaliye aras hai .4. samasta viShayonke visheShommen sAdhAraN aise ek hI samvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek rasavedanApariNAmako pAkar ras nahIn chakhatA, isaliye aras hai .5. (use samasta gneyonkA gnAn hotA hai parantu) sakal gneyagnAyakake tAdAtmyakA (ekarUp honekA) niShedh


Page 99 of 642
PDF/HTML Page 132 of 675
single page version

tvepi svayam rasarUpeNApariNamanAchchArasa; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarUpaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamarUpaguNatvAt, paramArthata pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhenArUpaNAt, svabhAvata kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalambenArUpaNAt, sakalasAdhAraNaikasamvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalarUpavedanApariNAmApannatvenArUpaNAt, sakalagney- gnAyakatAdAtmyasya niShedhAdrUpaparichchhedapariNatatvepi svayam rUparUpeNApariNamanAchchArUpa; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnagandhaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamagandhaguNatvAt, paramArthata pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhenAgandhanAt, svabhAvata kShAyopashamikabhAvA- bhAvAdbhAvendriyAvalambenAgandhanAt, sakalasAdhAraNaikasamvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalagandhavedanA- pariNAmApannatvenAgandhanAt, sakalagneyagnAyakatAdAtmyasya niShedhAdgandhaparichchhedapariNatatvepi svayam honese rasake gnAnarUp pariNamit hone par bhI svayam rasarUp pariNamit nahIn hotA, isaliye aras hai .6. is tarah chhah prakArake rasake niShedhase vah aras hai .

isaprakAr, jIv vAstavamen pudgaladravyase anya honeke kAraN usamen rUpaguN vidyamAn nahIn hai, isaliye arUp hai .1. pudgaladravyake guNonse bhI bhinna honeke kAraN svayam bhI rUpaguN nahIn hai, isaliye arUp hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahIn honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI rUp nahIn dekhatA, isalie arUp hai .3. apane svabhAvakI dRuShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban dvArA bhI rUp nahIn dekhatA, isaliye arUp hai .4. sakal viShayonke visheShommen sAdhAraN aise ek hI samvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese keval ek rUpavedanApariNAmako prApta hokar rUp nahIn dekhatA, isaliye arUp hai .5. (use samasta gneyonkA gnAn hotA hai parantu) sakal gneyagnAyakake tAdAtmyakA niShedh honese rUpake gnAnarUp pariNamit hone par bhI svayamrUp rUpase nahIn pariNamatA isaliye arUp hai .6. is tarah chhah prakArase rUpake niShedhase vah arUp hai .

isaprakAr, jIv vAstavamen pudgaladravyase anya honeke kAraN usamen gandhaguN vidyamAn nahIn hai, isaliye agandha hai .1. pudgaladravyake guNonse bhI bhinna honeke kAraN svayam bhI gandhaguN nahIn hai, isaliye agandha hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahIn honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI gandha nahIn sUnghatA, isalie agandha hai .3. apane svabhAvakI dRuShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban dvArA bhI gandha nahIn sUnghatA ata agandha hai .4. sakal viShayonke visheShommen sAdhAraN aise ek hI samvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek gandhavedanApariNAmako prApta hokar


Page 100 of 642
PDF/HTML Page 133 of 675
single page version

gandharUpeNApariNamanAchchAgandha; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnasparshaguNatvAt, pudgaladravyaguNebhyo bhinnatven svayamasparshaguNatvAt, paramArthata pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhenAsparshanAt, svabhAvata kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAvendriyAvalambenAsparshanAt, sakalasAdhAraNaikasamvedanapariNAm- svabhAvatvAtkevalasparshavedanApariNAmApannatvenAsparshanAt, sakalagneyagnAyakatAdAtmyasya niShedhAtt sparshaparichchhedapariNatatvepi svayam sparsharUpeNApariNamanAchchAsparsha; tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAn- shabdaparyAyatvAt, pudgaladravyaparyAyebhyo bhinnatven svayamashabdaparyAyatvAt, paramArthata pudgaladravya- svAmitvAbhAvAd dravyendriyAvaShTambhen shabdAshravaNAt, svabhAvata kShAyopashamikabhAvAbhAvAdbhAve- ndriyAvalamben shabdAshravaNAt, sakalasAdhAraNaik samvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalashabdavedanA- pariNAmApannatven shabdAshravaNAt, sakalagneyagnAyakatAdAtmyasya niShedhAchchhabdaparichchhedapariNatatvepi gandha nahIn sUnghatA; ata agandha hai .5. (use samasta gneyonkA gnAn hotA hai parantu) sakal gneyagnAyakake tAdAtmyakA niShedh honese gandhake gnAnarUp pariNamit hone par bhI svayam gandharUp nahIn pariNamatA; ata agandha hai .6. is tarah chhah prakArase gandhake niShedhase vah agandha hai .

isaprakAr, jIv vAstavamen pudgaladravyase anya honeke kAraN usamen sparshaguN vidyamAn nahIn hai, isaliye asparsha hai .1. pudgaladravyake guNonse bhI bhinna honeke kAraN svayam bhI sparshaguN nahIn hai; ata asparsha hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahIn honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI sparshako nahIn sparshatA; ata asparsha hai .3. apane svabhAvakI dRuShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban dvArA bhI sparshako nahIn sparshatA; ata asparsha hai .4. sakal viShayonke visheShommen sAdhAraN aise ek hI samvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek sparshavedanApariNAmako prApta hokar sparshako nahIn sparshatA ata asparsha hai .5. (use samasta gneyonkA gnAn hotA hai parantu) sakal gneyagnAyakake tAdAtmyakA niShedh honese sparshake gnAnarUp pariNamit hone par bhI svayam sparsharUp nahIn pariNamatA; ata asparsha hai .6. is tarah chhah prakArase sparshake niShedhase vah asparsha hai .

isaprakAr, jIv vAstavamen pudgaladravyase anya honeke kAraN usamen shabdaparyAy vidyamAn nahIn hai; ata ashabda hai .1. pudgaladravyake paryAyonse bhI bhinna honeke kAraN svayam bhI shabdaparyAy nahIn hai; ata ashabda hai .2. paramArthase pudgaladravyakA svAmIpanA bhI use nahIn honese vah dravyendriyake Alamban dvArA bhI shabda nahIn sunatA; ata ashabda hai .3. apane svabhAvakI dRuShTise dekhA jAy to kShAyopashamik bhAvakA bhI use abhAv honese vah bhAvendriyake Alamban


Page 101 of 642
PDF/HTML Page 134 of 675
single page version

svayam shabdarUpeNApariNamanAchchAshabda; dravyAntarArabdhasharIrasansthAnenaiv sansthAn iti nirdeShTamashakyatvAt, niyatasvabhAvenAniyatasansthAnAnantasharIravartitvAt, sansthAnanAmakarmavipAkasya pudgaleShu nirdishyamAn- tvAt, prativishiShTasansthAnapariNatasamastavastutattvasamvalitasahajasamvedanashaktitvepi svayamakhilalok- samvalanashUnyopajAyamAnanirmalAnubhUtitayAtyantamasansthAnatvAchchAnirdiShTasansthAna; ShaDdravyAtmakalokA- jgneyAdvayaktAdanyatvAt, kaShAyachakrAd bhAvakAdvayaktAdanyatvAt, chitsAmAnyanimagnasamastavyakti- tvAt, kShaNikavyaktimAtrAbhAvAt, vyaktAvyaktavimishrapratibhAsepi vyaktAsparshatvAt, svayamev hi bahiranta sphu TamanubhUyamAnatvepi vyaktopekShaNen pradyotamAnatvAchchAvyakta : rasarUpagandhasparshashabda- sansthAnavyaktatvAbhAvepi svasamvedanabalen nityamAtmapratyakShatve satyanumeyamAtratvAbhAvAdalingagrahaNa; dvArA bhI shabda nahIn sunatA; ata ashabda hai .4. sakal viShayonke visheShommen sAdhAraN aise ek hI samvedanapariNAmarUp usakA svabhAv honese vah keval ek shabdavedanApariNAmako prApta hokar shabda nahIn sunatA; ata ashabda hai .5. (use samasta gneyonkA gnAn hotA hai parantu) sakal gneyagnAyakake tAdAtmyakA niShedh honese shabdake gnAnarUp pariNamit hone par bhI svayam shabdarUp nahIn pariNamatA; ata ashabda hai .6. isatarah chhah prakArase shabdake niShedhase vah ashabda hai .

(ab ‘anirdiShTasansthAn’ visheShaNako samajhAte hain :) pudgaladravyarachit sharIrake sansthAn(AkAr)se jIvako sansthAnavAlA nahIn kahA jA sakatA, isaliye jIv anirdiShTasansthAn hai .1. apane niyat svabhAvase aniyat sansthAnavAle ananta sharIrommen rahatA hai, isaliye anirdiShTasansthAn hai .2. sansthAn nAmakarmakA vipAk (phal) pudgalommen hI kahA jAtA hai (isaliye usake nimittase bhI AkAr nahIn hai) isaliye anirdiShTasansthAn hai .3. bhinna-bhinna sansthAnarUpase pariNamit samasta vastuonke svarUpake sAth jisakI svAbhAvik samvedanashakti sambandhit (arthAt tadAkAr) hai aisA hone par bhI jise samasta lokake milApase (sambandhase) rahit nirmal (gnAnamAtra) anubhUti ho rahI hai aisA honese svayam atyantarUpase sansthAn rahit hai, isaliye anirdiShTasansthAn hai .4. isaprakAr chAr hetuonse sansthAnakA niShedh kahA .

(ab ‘avyakta’ visheShaNako siddha karate hain :) chhah dravyasvarUp lok jo gney hai aur vyakta hai usase jIv anya hain, isaliye avyakta hai .1. kaShAyonkA samUh jo bhAvakabhAv vyakta hai usase jIv anya hai isaliye avyakta hai .2. chitsAmAnyamen chaitanyakI samasta vyaktiyAn nimagna (antarbhUt) hain, isaliye avyakta hai .3. kShaNik vyaktimAtra nahIn hai, isaliye avyakta hai .4. vyaktatA aur avyaktatA ekamek mishritarUpase use pratibhAsit hone par bhI vah vyaktatAko sparsha nahIn karatA, isaliye avyakta hai .5. svayam apanese hI bAhyAbhyantar spaShTa anubhavamen A rahA hai tathApi


Page 102 of 642
PDF/HTML Page 135 of 675
single page version

samastavipratipattipramAthinA vivechakajanasamarpitasarvasven sakalamapi lokAlokan kavalIkRutyAtyantasauhityamanthareNev sakalakAlamev manAgapyavichalitAnanyasAdhAraNatayA svabhAvabhUten svayamanubhUyamAnen chetanAguNen nityamevAntaprakAshamAnatvAt chetanAguNashcha; sa khalu bhagavAnamalAlok ihaikaShTankotkIrNa pratyagjyotirjIva .

(mAlinI)
sakalamapi vihAyAhnAy chichchhaktiriktan
sphu TataramavagAhya svan cha chichchhaktimAtram
.
imamupari charantan chAru vishvasya sAkShAt
kalayatu paramAtmAtmAnamAtmanyanantam
..35..
vyaktatAke prati udAsInarUpase pradyotamAn (prakAshamAn) hai, isaliye avyakta hai .6. isaprakAr chhah
hetuonse avyaktatA siddha kI hai .

isaprakAr ras, rUp, gandha, sparsha, shabda, sansthAn aur vyaktatAkA abhAv hone par bhI svasamvedanake balase svayam sadA pratyakSha honese anumAnagocharamAtratAke abhAvake kAraN (jIvako) alingagrahaN kahA jAtA hai .

apane anubhavamen AnevAle chetanAguNake dvArA sadA hI antaranggamen prakAshamAn hai, isaliye (jIv) chetanAguNavAlA hai . chetanAguN kaisA hai ? jo samasta vipratipattiyonko (jIvako anya prakArase mAnanerUp jhagaDonko) nAsh karanevAlA hai, jisane apanA sarvasva bhedagnAnI jIvonko saump diyA hai, jo samasta lokAlokako grAsIbhUt karake mAnon atyanta tRuptise upashAnta ho gayA ho isaprakAr (arthAt atyanta svarUpasaukhyase tRupta-tRupta honeke kAraN svarUpamense bAhar nikalanekA anudyamI ho isaprakAr) sarva kAlamen kinchitmAtra bhI chalAyamAn nahIn hotA aur is tarah sadA hI lesh mAtra bhI nahIn chalit aisI anyadravyase asAdhAraNatA honese jo (asAdhAraN) svabhAvabhUt hai

.

aisA chaitanyarUp paramArthasvarUp jIv hai . jisakA prakAsh nirmal hai aisA yah bhagavAn is lokamen ek, TangkotkIrNa, bhinna jyotirUp birAjamAn hai ..49..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahakar aise AtmAke anubhavakI preraNA karate hain :

shlokArtha :[chit-shakti -riktan ] chitshaktise rahit [sakalam api ] anya samasta bhAvonko [ahnAy ] mUlase [vihAy ] chhoDakar [cha ] aur [sphu Tataram ] pragaTarUpase [svan chit-


Page 103 of 642
PDF/HTML Page 136 of 675
single page version

(anuShTubh)
chichchhaktivyAptasarvasvasAro jIv iyAnayam .
atotiriktA sarvepi bhAvA paudgalikA amI ..36..
jIvassa Natthi vaNNo Na vi gandho Na vi raso Na vi ya phAso .
Na vi rUvan Na sarIran Na vi sanThANan Na sanhaNaNan ..50..
jIvassa Natthi rAgo Na vi doso Nev vijjade moho .
No pachchayA Na kamman Nokamman chAvi se Natthi ..51..

shakti mAtram ] apane chitshaktimAtra bhAvakA [avagAhya ] avagAhan karake, [AtmA ] bhavyAtmA [vishvasya upari ] samasta padArthasamUharUp lokake U par [chAru charantan ] sundar rItise pravartamAn aise [imam ] yah [param ] ekamAtra [anantam ] avinAshI [AtmAnam ] AtmAkA [Atmani ] AtmAmen hI [sAkShAt kalayatu ] abhyAs karo, sAkShAt anubhav karo .

bhAvArtha :yah AtmA paramArthase samasta anya bhAvonse rahit chaitanyashaktimAtra hai; usake anubhavakA abhyAs karo aisA upadesh hai .35.

ab chitshaktise anya jo bhAv hain ve sab pudgaladravyasambandhI hain aisI AgekI gAthAonkI sUchanArUpase shlok kahate hain :

shlokArtha :[chit-shakti -vyApta-sarvasva-sAra ] chaitanyashaktise vyApta jisakA sarvasva-sAr hai aisA [ayam jIva ] yah jIv [iyAn ] itanA mAtra hI hai; [ata atiriktA ] is chitshaktise shUnya [amI bhAvA ] jo ye bhAv hain [ sarve api ] ve sabhI [paudgalikA ] pudgalajanya hainpudgalake hI hain .36.

aise in bhAvonkA vyAkhyAn chhah gAthAommen kahate hain :
nahin varNa jIvake, gandha nahin, nahin sparsha, ras jIvake nahin,
nahin rUp ar sanhanan nahin, sansthAn nahin, tan bhI nahin
..50..
nahin rAg jIvake, dveSh nahin, aru moh jIvake hai nahIn,
pratyay nahIn, nahin karma aru nokarma bhI jIvake nahIn
..51..

Page 104 of 642
PDF/HTML Page 137 of 675
single page version

jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA Nev phaDaDhayA keI .
No ajjhappaTThANA Nev ya aNubhAgaThANANi ..52..
jIvassa Natthi keI joyaTThANA Na bandhaThANA vA .
Nev ya udayaTThANA Na maggaNaTThANayA keI ..53..
No ThidibandhaTThANA jIvassa Na sankilesaThANA vA .
Nev visohiTThANA No sanjamaladdhiThANA vA ..54..
Nev ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya atthi jIvassa .
jeN du ede savve poggaladavvassa pariNAmA ..55..
jIvasya nAsti varNo nApi gandho nApi raso nApi cha sparsha .
nApi rUpan na sharIran nApi sansthAnan na sanhananam ..50..
nahin varga jIvake, vargaNA nahin, karmaspardhak hain nahIn,
adhyAtmasthAn na jIvake, anubhAgasthAn bhI hain nahIn
..52..
jIvake nahIn kuchh yogasthAn ru bandhasthAn bhI hain nahIn,
nahin udayasthAn na jIvake, aru sthAn mArgaNake nahIn
..53..
sthitibandhasthAn na jIvake, sankleshasthAn bhI hain nahIn,
jIvake vishuddhisthAn, sanyamalabdhisthAn bhI hain nahIn
..54..
nahin jIvasthAn bhI jIvake, guNasthAn bhI jIvake nahIn,
ye sab hI pudgaladravyake pariNAm hain jAno yahI
..55..

gAthArtha :[jIvasya ] jIvake [varNa ] varNa [nAsti ] nahIn, [na api gandha ] gandh bhI nahIn, [rasa api na ] ras bhI nahIn [cha ] aur [sparsha api na ] sparsha bhI nahIn, [rUpan api na ] rUp bhI nahIn, [na sharIran ] sharIr bhI nahIn, [sansthAnan api na ] sansthAn bhI nahIn, [sanhananam na ] sanhanan bhI nahIn; [jIvasya ] jIvake [rAga nAsti ] rAg bhI nahIn, [dveSha api na ] dveSh bhI nahIn,


Page 105 of 642
PDF/HTML Page 138 of 675
single page version

jIvasya nAsti rAgo nApi dveSho naiv vidyate moha .
no pratyayA na karma nokarma chApi tasya nAsti ..51..
jIvasya nAsti vargo na vargaNA naiv spardhakAni kAnichit .
no adhyAtmasthAnAni naiv chAnubhAgasthAnAni ..52..
jIvasya na santi kAnichidyogasthAnAni na bandhasthAnAni vA .
naiv chodayasthAnAni na mArgaNAsthAnAni kAnichit ..53..
no sthitibandhasthAnAni jIvasya na sankleshasthAnAni vA .
naiv vishuddhisthAnAni no sanyamalabdhisthAnAni vA ..54..
naiv cha jIvasthAnAni na guNasthAnAni vA santi jIvasya .
yen tvete sarve pudgaladravyasya pariNAmA ..55..

ya kRuShNo harita pIto rakta shveto vA varNa sa sarvopi nAsti jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . ya surabhirdurabhirvA gandha sa sarvopi nAsti jIvasya, [moha ] moh bhI [na ev vidyate ] vidyamAn nahIn, [pratyayA no ] pratyay (Asrav) bhI nahIn, [karma na ] karma bhI nahIn [cha ] aur [nokarma api ] nokarma bhI [tasya nAsti ] usake nahIn hain; [jIvasya ] jIvake [varga nAsti ] varga nahIn, [vargaNA na ] vargaNA nahIn, [kAnichit spardhakAni na ev ] koI spardhak bhI nahIn, [adhyAtmasthAnAni no ] adhyAtmasthAn bhI nahIn [cha ] aur [anubhAgasthAnAni ] anubhAgasthAn bhI [na ev ] nahIn hain; [jIvasya ] jIvake [kAnichit yogasthAnAni ] koI yogasthAn bhI [na santi ] nahIn [vA ] athavA [bandhasthAnAni na ] bandhasthAn bhI nahIn, [cha ] aur [udayasthAnAni ] udayasthAn bhI [na ev ] nahIn, [kAnichit mArgaNAsthAnAni na ] koI mArgaNAsthAn bhI nahIn hai; [jIvasya ] jIvake [sthitibandhasthAnAni no ] sthitibandhasthAn bhI nahIn [vA ] athavA [sankleshasthAnAni na ] sankleshasthAn bhI nahIn, [vishuddhisthAnAni ] vishuddhisthAn bhI [na ev ] nahIn [vA ] athavA [sanyamalabdhisthAnAni ] sanyamalabdhisthAn bhI [no ] nahIn hain; [cha ] aur [jIvasya ] jIvake [jIvasthAnAni ] jIvasthAn bhI [na ev ] nahIn [vA ] athavA [guNasthAnAni ] guNasthAn bhI [na santi ] nahIn hain; [yen tu ] kyonki [ete sarve ] yah sab [pudgaladravyasya ] pudgaladravyake [pariNAmA ] pariNAm hain

.

TIkA :jo kAlA, harA, pIlA, lAl aur saphe da varNa hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 1 . jo sugandha

14

Page 106 of 642
PDF/HTML Page 139 of 675
single page version

pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . ya kaTuka kaShAya tiktomlo madhuro vA rasa sa sarvopi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . ya snigdho rUkSha shIta uShNo gururlaghurmRudu kaThino vA sparsha sa sarvopi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yatsparshAdisAmAnyapariNAmamAtran rUpan tannAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yadaudArikan vaikriyikamAhArakan taijasan kArmaNan vA sharIran tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . satsamachaturasran nyagrodhaparimaNDalan svAti kubjan vAmanan huNDan vA sansthAnan tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yadvajrarShabhanArAchan vajranArAchan nArAchamardhanArAchan kIlikA asamprAptAsRupATikA vA sanhananan tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve yatyanubhUterbhinnatvAt . ya prItirUpo rAga sa sarvopi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yoprItirUpo dveSha sa sarvopi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yastattvApratipattirUpo moha sa sarvopi nAsti jIvasya aur durgandha hai vah sarva hI jIvakI nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 2 . jo kaDuvA, kaShAyalA, charaparA, khaTTA aur mIThA ras hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 3 . jo chikanA, rUkhA, ThaNDA, garma, bhArI, halakA, komal athavA kaThor sparsha hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 4 . jo sparshAdisAmAnyapariNAmamAtra rUp hai vah jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 5 . jo audArik, vaikriyik, AhArak, taijas athavA kArmaN sharIr hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 6 . jo samachaturasra, nyagrodhaparimaNDal, svAti, kubjak, vAman athavA huNDak sansthAn hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 7 . jo vajrarShabhanArAch, vajranArAch, nArAch, ardhanArAch, kIlikA athavA asamprAptAsRupATikA sanhanan hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 8 . jo prItirUp rAg hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 9 . jo aprItirUp dveSh hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 10 . jo yathArthatattvakI apratipattirUp (aprAptirUp) moh hai vah sarva hI jIvakA nahIn


Page 107 of 642
PDF/HTML Page 140 of 675
single page version

pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . ye mithyAtvAviratikaShAyayogalakShaNA pratyayAste sarvepi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yad gnAnAvaraNIy- darshanAvaraNIyavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyarUpan karma tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yatShaTparyAptitrisharIrayogyavasturUpan nokarma tatsarvamapi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . ya shaktisamUhalakShaNo varga sa sarvopi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yA vargasamUhalakShaNA vargaNA sA sarvApi nAsti jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni mandatIvrarasakarmadalavishiShTanyAsalakShaNAni spardhakAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni svaparaikatvAdhyAse sati vishuddhachitpariNAmAti- riktatvalakShaNAnyadhyAtmasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni prativishiShTaprakRitirasapariNAmalakShaNAnyanubhAgasthAnAni tAni sarvANyapi hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 11 . mithyAtva, avirati, kaShAy aur yog jisake lakShaN hain aise jo pratyay (Asrav) ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 12 . jo gnAnAvaraNIy, darshanAvaraNIy, vedanIy, mohanIy, Ayu, nAm, gotra aur antarAyarUp karma hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 13 . jo chhah paryAptiyog aur tIn sharIrayogya vastu (pudgalaskandh)rUp nokarma hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 14 . jo karmake rasakI shaktiyonkA (arthAt avibhAg-parichchhedonkA) samUharUp varga hai vah sarva hI jIvakA nahIn hai, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 15 . jo vargonkA samUharUp vargaNA hai vah sarva hI jIvakA nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 16 . jo mandatIvrarasavAle karmasamUhake vishiShTa nyAs (jamAv)rUp (vargaNAke samUharUp) spardhak hain vah sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 17 . sva-parake ekatvakA adhyAs (nishchay) ho tab (vartanevAle), vishuddha chaitanyapariNAmase bhinnarUp jinakA lakShaN hai aise jo adhyAtmasthAn hain vah sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 18 . bhinna-bhinna prakRitiyonke rasake pariNAm jinakA lakShaN hai aise jo anubhAgasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese