Samaysar-Hindi (English transliteration). Kalash: 37-45 ; Gatha: 56-68.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 34

 

Page 108 of 642
PDF/HTML Page 141 of 675
single page version

na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni kAyavAngmanovargaNA- parispandalakShaNAni yogasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni prativishiShTaprakRitipariNAmalakShaNAni bandhasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni svaphalasampAdan- samarthakarmAvasthAlakShaNAnyudayasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni gatIndriyakAyayogavedakaShAyagnAnasanyamadarshanaleshyAbhavyasamyaktva- sangnAhAralakShaNAni mArgaNAsthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni prativishiShTaprakRitikAlAntarasahatvalakShaNAni sthitibandhasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni kaShAyavipAkodrekalakShaNAni sankleshasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgal- dravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni kaShAyavipAkAnudrekalakShaNAni vishuddhisthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni chAritramoh- (apanI) anubhUtise bhinna hai . 19 . kAyavargaNA, vachanavargaNA aur manovargaNAkA kampan jinakA lakShaN hai aise jo yogyasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 20 . bhinna-bhinna prakRitiyonke pariNAm jinakA lakShaN hai aise jo bandhasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 21 . apane phalake utpanna karanemen samartha karma-avasthA jinakA lakShaN hai aise jo udayasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 22 . gati, indriy, kAy, yog, ved, kaShAy, gnAn, sanyam, darshan, leshyA, bhavya, samyaktva, sangnA aur AhAr jinakA lakShaN hai aise jo mArgaNAsthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 23 . bhinna-bhinna prakRitiyonkA amuk kAl tak sAth rahanA jinakA lakShaN hai aise jo sthitibandhasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 24 . kaShAyake vipAkakI atishayatA jinakA lakShaN hai aise jo sankleshasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 25 . kaShAyake vipAkakI mandatA jinakA lakShaN hai aise jo vishuddhisthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 26 . chAritramohake vipAkakI kramasha nivRutti jinakA lakShaN hai aise jo sanyamalabdhisthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain,


Page 109 of 642
PDF/HTML Page 142 of 675
single page version

vipAkakramanivRuttilakShaNAni sanyamalabdhisthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravya- pariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni paryAptAparyAptabAdarasUkShmaikendriyadvIndriyatrIndriy- chaturindriyasangnyasangnipanchendriyalakShaNAni jIvasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt . yAni mithyAdRuShTisAsAdanasamyagdRuShTisamyagmithyA- dRuShTayasanyatasamyagdRuShTisanyatAsanyatapramattasanyatApramattasanyatApUrvakaraNopashamakakShapakAnivRuttibAdarasAmp- rAyopashamakakShapakasUkShmasAmparAyopashamakakShapakopashAntakaShAyakShINakaShAyasayogakevalyayogakevali- lakShaNAni guNasthAnAni tAni sarvANyapi na santi jIvasya, pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt .

(shAlinI)
varNAdyA vA rAgamohAdayo vA
bhinnA bhAvA sarva evAsya punsa
tenaivAntastattvata pashyatomI
no dRuShTA syurdRuShTamekan paran syAt
..37..
kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai . 27 . paryApta evan
aparyApta aise bAdar aur sUkShma ekendriy, dvIndriy, trIndriy, chaturindriy, sangnI aur asangnI panchendriy
jinake lakShaN hain aise jo jIvasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake
pariNAmamay honese (apanI) anubhUtise bhinna hai
. 28 . mithyAdRuShTi, sAsAdanasamyagdRuShTi,
samyagmithyAdRuShTi, asanyatasamyagdRuShTi, sanyatAsanyat, pramattasanyat, apramattasanyat, apUrvakaraN
upashamak tathA kShapak, anivRuttibAdarasAmparAyupashamak tathA kShapak, sUkShmasAmparAyupashamak
tathA kShapak, upashAntakaShAy, kShINakaShAy, sayogakevalI aur ayogakevalI jinakA lakShaN hain aise
jo guNasthAn ve sarva hI jIvake nahIn hain, kyonki vah pudgaladravyake pariNAmamay honese (apanI)
anubhUtise bhinna hain
. 29 . (isaprakAr ye samasta hI pudgaladravyake pariNAmamay bhAv hain; ve sab,
jIvake nahIn hain . jIv to paramArthase chaitanyashaktimAtra hai .)..50 se 55..
ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[varNa-AdyA ] jo varNAdik [vA ] athavA [rAg-moh-Adaya vA ] rAgamohAdik [bhAvA ] bhAv kahe [sarve ev ] ve sab hI [asya punsa ] is puruSh (AtmA)se [bhinnA ] bhinna hain, [ten ev ] isaliye [antatattvata pashyata ] antardRuShTise dekhanevAleko [amI no dRuShTA syu ] yah sab dikhAI nahIn dete, [ekan paran dRuShTan syAt ] mAtra ek sarvopari tattva hI dikhAI


Page 110 of 642
PDF/HTML Page 143 of 675
single page version

nanu varNAdayo yadyamI na santi jIvasya tadA tantrAntare kathan santIti pragnApyante iti chet

vavahAreN du ede jIvassa havanti vaNNamAdIyA .
guNaThANantA bhAvA Na du keI NichchhayaNayassa ..56..
vyavahAreN tvete jIvasya bhavanti varNAdyA .
guNasthAnAntA bhAvA na tu kechinnishchayanayasya ..56..

ih hi vyavahAranaya kil paryAyAshritatvAjjIvasya pudgalasanyogavashAdanAdiprasiddha- bandhaparyAyasya kusumbharaktasya kArpAsikavAsas ivaupAdhikan bhAvamavalambyotplavamAna parabhAvan parasya detA haikeval ek chaitanyabhAvasvarUp abhedarUp AtmA hI dikhAI detA hai .

bhAvArtha :paramArthanay abhed hI hai, isaliye is dRuShTise dekhane par bhed nahIn dikhAI detA; is nayakI dRuShTimen puruSh chaitanyamAtra hI dikhAI detA hai . isaliye ve samasta hI varNAdik tathA rAgAdik bhAv puruShase bhinna hI hain .

ye varNase lekar guNasthAn paryanta jo bhAv hain unakA svarUp visheSharUpase jAnanA ho to gommaTasAr Adi granthonse jAn lenA .37.

ab shiShya pUchhatA hai kiyadi yah varNAdik bhAv jIvake nahIn haiain to anya siddhAntagranthommen aisA kaise kahA gayA hai ki ‘ve jIvake hain’ ? usakA uttar gAthAmen kahate hain :

varNAdi guNasthAnAnta bhAv ju jIvake vyavahArase,
par koI bhI ye bhAv nahin hain jIvake nishchayaviShain
..56..

gAthArtha :[ete ] yah [varNAdyA guNasthAnAntA bhAvA ] varNase lekar guNasthAnaparyanta jo bhAv kahe gaye ve [vyavahAreN tu ] vyavahAranayase to [jIvasya bhavanti ] jIvake hain (isaliye sUtramen kahe gaye hain), [tu ] kintu [nishchayanayasya ] nishchayanayake matamen [kechit na ] unamense koI bhI jIvake nahIn hain .

TIkA :yahAn, vyavahAranay paryAyAshrit honese, saphe da rUIse banA huA vastra jo ki kusumbI (lAl) ranggase rangA huA hai aise vastrake aupAdhik bhAv (lAl rangga)kI bhAnti, pudgalake sanyogavash anAdi kAlase jisakI bandhaparyAy prasiddha hai aise jIvake aupAdhik bhAv


Page 111 of 642
PDF/HTML Page 144 of 675
single page version

vidadhAti; nishchayanayastu dravyAshritatvAtkevalasya jIvasya svAbhAvikan bhAvamavalambyotplavamAna parabhAvan parasya sarvamev pratiShedhayati . tato vyavahAreN varNAdayo guNasthAnAntA bhAvA jIvasya santi, nishchayen tu na santIti yuktA pragnapti .

kuto jIvasya varNAdayo nishchayen na santIti chet
edehi ya sambandho jahev khIrodayan muNedavvo .
Na ya honti tassa tANi du uvaogaguNAdhigo jamhA ..57..
etaishcha sambandho yathaiv kShIrodakan gnAtavya .
na cha bhavanti tasya tAni tUpayogaguNAdhiko yasmAt ..57..

yathA khalu salilamishritasya kShIrasya salilen sah parasparAvagAhalakShaNe sambandhe satyapi svalakShaNabhUtakShIratvaguNavyApyatayA salilAdadhikatven pratIyamAnatvAdagneruShNaguNenev sah (varNAdik)kA avalamban lekar pravartamAn hotA huA, (vah vyavahAranay) dUsareke bhAvako dUsarekA kahatA hai; aur nishchayanay dravyAshrit honese, keval ek jIvake svAbhAvik bhAvakA avalamban lekar pravartamAn hotA huA, dUsareke bhAvako kinchitmAtra bhI dUsarekA nahIn kahatA, niShedh karatA hai . isaliye varNase lekar guNasthAn paryanta jo bhAv hain ve vyavahAranayase jIvake hain aur nishchayanayase jIvake nahIn hain aisA (bhagavAnakA syAdvAdayukta) kathan yogya hai ..56..

ab phi ra shiShya prashna pUchhatA hai ki varNAdik nishchayase jIvake kyon nahIn hain isakA kAraN kahiye . isakA uttar gAthArUpase kahate hain :

in bhAvase sambandh jIvakA, kShIr-jalavat jAnanA .
upayogaguNase adhik tisase bhAv koI na jIvakA ..57..

gAthArtha :[etai cha sambandha ] in varNAdik bhAvonke sAth jIvakA sambandha [kShIrodakan yathA ev ] dUdh aur pAnIkA ekakShetrAvagAharUp sanyog sambandha hai aisA [gnAtavya ] jAnanA [cha ] aur [tAni ] ve [tasya tu na bhavanti ] us jIvake nahIn hain, [yasmAt ] kyonki jIv [upayogaguNAdhika ] unase upayogaguNase adhik hai (vah upayog guNake dvArA bhinna gnAt hotA hai) .

TIkA :jaisejalamishrit dUdhakA, jalake sAth paraspar avagAhasvarUp sambandha hone par bhI, svalakShaNabhUt dugdhatva-guNake dvArA vyApta honese dUdh jalase adhikapanese pratIt hotA hai;


Page 112 of 642
PDF/HTML Page 145 of 675
single page version

tAdAtmyalakShaNasambandhAbhAvAt na nishchayen salilamasti, tathA varNAdipudgaladravyapariNAmamishrit- syAsyAtmana pudgaladravyeN sah parasparAvagAhalakShaNe sambandhe satyapi svalakShaNabhUtopayog- guNavyApyatayA sarvadravyebhyodhikatven pratIyamAnatvAdagneruShNaguNenev sah tAdAtmyalakShaNasambandhA- bhAvAt na nishchayen varNAdipudgalapariNAmA santi .

kathan tarhi vyavahArovirodhak iti chet
panthe mussantan passidUN logA bhaNanti vavahArI .
mussadi eso pantho Na ya pantho mussade koI ..58..
tah jIve kammANan NokammANan cha passidun vaNNan .
jIvassa es vaNNo jiNehin vavahArado utto ..59..
gandharasaphAsarUvA deho sanThANamAiyA je ya .
savve vavahArassa ya NichchhayadaNhU vavadisanti ..60..
isaliye, jaisA agnikA uShNatAke sAth tAdAtmyasvarUp sambandha hai vaisA jalake sAth dUdhakA
sambandha na honese, nishchayase jal dUdhakA nahIn hai; isaprakAr
varNAdik pudgaladravyake pariNAmonke
sAth mishrit is AtmAkA, pudgaladravyake sAth paraspar avagAhasvarUp sambandha hone par bhI,
svalakShaNabhUt upayogaguNake dvArA vyApta honese AtmA sarva dravyonse adhikapanese pratIt hotA hai;
isaliye, jaisA agnikA uShNatAke sAth tAdAtmyasvarUp sambandha hai vaisA varNAdike sAth AtmAkA
sambandha nahIn hai isaliye, nishchayase varNAdik pudgalapariNAm AtmAke nahIn hain
..57..

ab yahAn prashna hotA hai ki isaprakAr to vyavahAranay aur nishchayanayakA virodh AtA hai, avirodh kaise kahA jA sakatA hai ? isakA uttar dRuShTAnta dvArA tIn gAthAommen kahate hain :

dekhA luTAte panthamen ko, ‘panth yah luTAt hai’
janagaN kahe vyavahArase, nahin panth ko luTAt hai ..58..
tyon varNa dekhA jIvamen in karma aru nokarmakA,
jinavar kahe vyavahArase ‘yah varNa hai is jIvakA’
..59..
tyon gandh, ras, rUp, sparsha, tan, sansthAn ityAdik sabain,
bhUtArthadraShTA puruShane vyavahAranayase varNaye
..60..

Page 113 of 642
PDF/HTML Page 146 of 675
single page version

pathi muShyamANan dRuShTavA lokA bhaNanti vyavahAriNa .
muShyate eSh panthA na cha panthA muShyate kashchit ..58..
tathA jIve karmaNAn nokarmaNAn cha dRuShTavA varNam .
jIvasyaiSh varNo jinairvyavahArat ukta ..59..
gandharasasparsharUpANi deha sansthAnAdayo ye cha .
sarve vyavahArasya cha nishchayadraShTAro vyapadishanti ..60..

yathA pathi prasthitan kanychitsArthan muShyamANamavalokya tAtsthyAttadupachAreN muShyat eSh panthA iti vyavahAriNAn vyapadeshepi na nishchayato vishiShTAkAshadeshalakShaNa kashchidapi panthA muShyate, tathA jIve bandhaparyAyeNAvasthitankarmaNo nokarmaNo vA varNamutprekShya tAtsthyAttadupachAreN jIvasyaiSh varNa iti vyavahAratorhaddevAnAn pragnApanepi na nishchayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNAdhikasya jIvasya kashchidapi varNosti . evan gandharasasparsharUpasharIrasansthAnasanhananarAgadveShamohapratyayakarmanokarma-

gAthArtha :[pathi muShyamANan ] jaise mArgamen jAte huye vyaktiko luTatA huA [dRuShTavA ] dekhakar ‘[eSha panthA ] yah mArga [muShyate ] luTatA hai’ isaprakAr [vyavahAriNa lokA ] vyavahArIjan [bhaNanti ] kahate hain; kintu paramArthase vichAr kiyA jAye to [kashchit panthA ] koI mArga to [na cha muShyate ] nahIn luTatA, mArgamen jAtA huA manuShya hI luTatA hai; [tathA ] isaprakAr [jIve ] jIvamen [karmaNAn nokarmaNAn cha ] karmonkA aur nokarmonkA [varNam ] varNa [dRuShTavA ] dekhakar ‘[jIvasya ] jIvakA [eSha varNa ] yah varNa hai’ isaprakAr [jinai ] jinendradevane [vyavahArata ] vyavahArase [ukta : ] kahA hai . isIprakAr [gandharasasparsharUpANi ] gandha, ras, sparsha, rUp, [deha sansthAnAdaya ] deh, sansthAn Adi [ye cha sarve ] jo sab hain, [vyavahArasya ] ve sab vyavahArase [nishchayadraShTAra ] nishchayake dekhanevAle [vyapadishanti ] kahate hain .

TIkA :jaise vyavahArI jan, mArgamen jAte hue kisI sArtha(sangh)ko luTatA huA dekhakar, sanghakI mArgamen sthiti honese usakA upachAr karake, ‘yah mArga luTatA hai’ aisA kahate hain, tathApi nishchayase dekhA jAye to, jo AkAshake amuk bhAgasvarUp hai aisA koI mArga to nahIn luTatA; isIprakAr bhagavAn arahantadev, jIvamen bandhaparyAyase sthitiko prApta (rahA huA) karma aur nokarmakA varNa dekhakar, (karma-nokarmake) varNakI (bandhaparyAyase) jIvamen sthiti honese usakA upachAr karake, ‘jIvakA yah varNa hai aisA vyavahArase pragaT karate hain, tathApi nishchayase, sadA hI jisakA amUrta svabhAv hai aur jo upayogaguNake dvArA anyadravyonse adhik

15

Page 114 of 642
PDF/HTML Page 147 of 675
single page version

vargavargaNAspardhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnabandhasthAnodayasthAnamArgaNAsthAnasthitibandhasthAn- sankleshasthAnavishuddhisthAnasanyamalabdhisthAnajIvasthAnaguNasthAnAnyapi vyavahAratorhaddevAnAn pragnApanepi nishchayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNenAdhikasya jIvasya sarvANyapi na santi, tAdAtmya- lakShaNasambandhAbhAvAt

.

hai aise jIvakA koI bhI varNa nahIn hai . isIprakAr gandha, ras, sparsha, rUp, sharIr, sansthAn, sanhanan, rAg, dveSh, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhak, adhyAtmasthAn, anubhAgasthAn, yogasthAn, bandhasthAn, udayasthAn, mArgaNAsthAn, sthitibandhasthAn, sankleshasthAn, vishuddhisthAn, sanyamalabdhisthAn, jIvasthAn aur guNasthAnyah sab hI (bhAv) vyavahArase arahantabhagavAn jIvake kahate hain, tathApi nishchayase, sadA hI jisakA amUrta svabhAv hai aur jo upayog guNake dvArA anyase adhik hai aise jIvake ve sab nahIn hain, kyonki in varNAdi bhAvonke aur jIvake tAdAtmyalakShaN sambandhakA abhAv hai .

bhAvArtha :ye varNase lekar guNasthAn paryanta bhAv siddhAntamen jIvake kahe hain ve vyavahAranayase kahe hain; nishchayanayase ve jIvake nahIn hain, kyonki jIv to paramArthase upayogasvarUp hai .

yahAn aisA jAnanA kipahale vyavahAranayako asatyArtha kahA thA so vahAn aisA na samajhanA ki yah sarvathA asatyArtha hai, kintu kathanchit asatyArtha jAnanA; kyonki jab ek dravyako bhinna, paryAyonse abhedarUp, usake asAdhAraN guNamAtrako pradhAn karake kahA jAtA hai tab paraspar dravyonkA nimitta-naimittikabhAv tathA nimittase honevAlI paryAyenve sab gauN ho jAte hain, ve ek abhedadravyakI dRuShTimen pratibhAsit nahIn hote . isaliye ve sab us dravyamen nahIn hai isaprakAr kathanchit niShedh kiyA jAtA hai . yadi un bhAvonko us dravyamen kahA jAye to vah vyavahAranayase kahA jA sakatA hai . aisA nayavibhAg hai .

yahAn shuddhanayakI dRuShTise kathan hai, isaliye aisA siddha kiyA hai ki jo yah samasta bhAv siddhAntamen jIvake kahe gaye hain so vyavahArase kahe gaye hain . yadi nimitta-naimittikabhAvakI dRuShTise dekhA jAye to vah vyavahAr kathanchit satyArtha bhI kahA jA sakatA hai . yadi sarvathA asatyArtha hI kahA jAye to sarva vyavahArakA lop ho jAyegA aur sarva vyavahArakA lop honese paramArthakA bhI lop ho jAyegA . isaliye jinendradevakA upadesh syAdvAdarUp samajhanA hI samyaggnAn hai, aur sarvathA ekAnta vah mithyAtva hai ..58* se 60..


Page 115 of 642
PDF/HTML Page 148 of 675
single page version

kuto jIvasya varNAdibhi sah tAdAtmyalakShaNa sambandho nAstIti chet
tattha bhave jIvANan sansAratthAN honti vaNNAdI .
sansArapamukkANan Natthi hu vaNNAdao keI ..61..
tatra bhave jIvAnAn sansArasthAnAn bhavanti varNAdaya .
sansArapramuktAnAn na santi khalu varNAdaya kechit ..61..

yatkil sarvAsvapyavasthAsu yadAtmakatven vyAptan bhavati tadAtmakatvavyAptishUnyan na bhavati, tasya tai sah tAdAtmyalakShaNa sambandha syAt . tata sarvAsvapyavasthAsu varNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAdyAtmakatvavyAptishUnyasyAbhavatashcha pudgalasya varNAdibhi sah tAdAtmyalakShaNa sambandha syAt; sansArAvasthAyAn kathanchidvarNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAdyAtmakatvavyApti- shUnyasyAbhavatashchApi mokShAvasthAyAn sarvathA varNAdyAtmakatvavyAptishUnyasya bhavato varNAdyAtma-

ab yahAn prashna hotA hai ki varNAdike sAth jIvakA tAdAtmyalakShaN sambandha kyon nahIn hai ? usake uttarasvarUp gAthA kahate hain :

sansArI jIvake varNa Adik bhAv hain sansAramen,
sansArase parimuktake nahin bhAv ko varNAdike
..61..

gAthArtha :[varNAdaya ] jo varNAdik hain ve [sansArasthAnAn ] sansAramen sthit [jIvAnAn ] jIvonke [tatra bhave ] us sansAramen [bhavanti ] hote hain aur [sansArapramuktAnAn ] sansArase mukta hue jIvonke [khalu ] nishchayase [varNAdaya ke chit ] varNAdik koI bhI (bhAv) [na santi ] nahIn hai; (isaliye tAdAtmyasambandha nahIn hai) .

TIkA :jo nishchayase samasta hI avasthAommen yad-Atmakapanese arthAt jis -svarUpapanese vyApta ho aur tad-AtmakapanekI arthAt us-svarUpapanekI vyAptise rahit na ho, usakA unake sAth tAdAtmyalakShaN sambandha hotA hai . (jo vastu sarva avasthAommen jis bhAvasvarUp ho aur kisI avasthAmen us bhAvasvarUpatAko na chhoDe, us vastukA un bhAvonke sAth tAdAtmyasambandha hotA hai .) isaliye sabhI avasthAommen jo varNAdisvarUpatAse vyApta hotA hai aur varNAdisvarUpatAkI vyAptise rahit nahIn hotA aise pudgalakA varNAdibhAvonke sAth tAdAtmyalakShaN sambandha hai; aur yadyapi sansAr-avasthAmen kathanchit varNAdisvarUpatAse vyApta hotA hai tathA


Page 116 of 642
PDF/HTML Page 149 of 675
single page version

ka tvavyAptasyAbhavatashcha jIvasya varNAdibhi sah tAdAtmyalakShaNa sambandho na kathanchanApi syAt .

jIvasya varNAditAdAtmyadurabhiniveshe doShashchAyam
jIvo chev hi ede savve bhAv tti maNNase jadi hi .
jIvassAjIvassa ya Natthi viseso du de koI ..62..
jIvashchaiv hyete sarve bhAvA iti manyase yadi hi .
jIvasyAjIvasya cha nAsti visheShastu te kashchit ..62..

yathA varNAdayo bhAvA krameN bhAvitAvirbhAvatirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhi varNAdisvarUpatAkI vyAptise rahit nahIn hotA tathApi mokSha-avasthAmen jo sarvathA varNAdisvarUpatAkI vyAptise rahit hotA hai aur varNAdisvarUpatAse vyApta nahIn hotA aise jIvakA varNAdibhAvonke sAth kisI bhI prakArase tAdAtmyalakShaN sambandha nahIn hai .

bhAvArtha :dravyakI sarva avasthAommen dravyamen jo bhAv vyApta hote hain un bhAvonke sAth dravyakA tAdAtmyasambandha kahalAtA hai . pudgalakI sarva avasthAommen pudgalamen varNAdibhAv vyApta hain, isaliye varNAdibhAvonke sAth pudgalakA tAdAtmyasambandha hai . sansArAvasthAmen jIvamen varNAdibhAv kisI prakArase kahe jA sakate hain, kintu mokSha-avasthAmen jIvamen varNAdibhAv sarvathA nahIn hain, isaliye jIvakA varNAdibhAvonke sAth tAdAtmyasambandha nahIn hai yah bAt nyAyaprApta hai ..61..

ab, yadi koI aisA mithyA abhiprAy vyakta kare ki jIvakA varNAdike sAth tAdAtmya hai, to usamen yah doSh AtA hai aisA is gAthA dvArA kahate hain :

ye bhAv sab hain jIv jo aisA hi tU mAne kabhI,
to jIv aur ajIvamen kuchh bhed tujh rahatA nahIn !
..62..

gAthArtha :varNAdik ke sAth jIvakA tAdAtmya mAnanevAleko kahate hain kihe mithyA abhiprAyavAle ! [yadi hi cha ] yadi tum [iti manyase ] aise mAnoge ki [ete sarve bhAvA ] yah varNAdik sarva bhAv [jIva ev hi ] jIv hI hain, [tu ] to [te ] tumhAre matamen [jIvasya cha ajIvasya ] jIv aur ajIvakA [kashchit ] koI [visheSha ] bhed [nAsti ] nahIn rahatA .

TIkA :jaise varNAdik bhAv, kramasha AvirbhAv (pragaT honA, upajanA) aur tirobhAv (chhip jAnA, nAsh ho jAnA) ko prApta honevAlI aisI un-un vyaktiyonke dvArA (arthAt paryAyonke


Page 117 of 642
PDF/HTML Page 150 of 675
single page version

pudgaladravyamanugachchhanta pudgalasya varNAditAdAtmyan prathayanti, tathA varNAdayo bhAvA krameN bhAvitAvirbhAvatirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhirjIvamanugachchhanto jIvasya varNAditAdAtmyan prathayantIti yasyAbhinivesha tasya sheShadravyAsAdhAraNasya varNAdyAtmakatvasya pudgalalakShaNasya jIven svIkaraNA- jjIvapudgalayoravisheShaprasaktau satyAn pudgalebhyo bhinnasya jIvadravyasyAbhAvAdbhavatyev jIvAbhAva .

sansArAvasthAyAmev jIvasya varNAditAdAtmyamityabhiniveshepyayamev doSha
ah sansAratthANan jIvANan tujjha honti vaNNAdI .
tamhA sansAratthA jIvA rUvittamAvaNNA ..63..
evan poggaladavvan jIvo tahalakkhaNeN mUDhamadI .
NivvANamuvagado vi ya jIvattan poggalo patto ..64..
dvArA) pudgaladravyake sAth hI rahate hue, pudgalakA varNAdike sAth tAdAtmya prasiddha karate hain
vistArate hain, isIprakAr varNAdikabhAv, kramasha AvirbhAv aur tirobhAvako prApta honevAlI aisI
un-un vyaktiyonke dvArA jIvake sAth hI sAth rahate hue, jIvakA varNAdikake sAth tAdAtmya
prasiddha karate hain, vistArate hain
aisA jisakA abhiprAy hai usake matamen, anya sheSh dravyonse
asAdhAraN aisI varNAdisvarUpatAki jo pudgaladravyakA lakShaN hai usakA jIvake dvArA
anggIkAr kiyA jAtA hai isaliye, jIv-pudgalake avisheShakA prasangga AtA hai, aur aisA hone
par, pudgalonse bhinna aisA koI jIvadravya na rahanese, jIvakA avashya abhAv hotA hai
.

bhAvArtha :jaise varNAdik bhAv pudgaladravyake sAth tAdAtmyasvarUp hain usI prakAr jIvake sAth bhI tAdAtmyasvarUp hon to jIv-pudgalamen kuchh bhI bhed na rahe aur aisA honese jIvakA abhAv hI ho jAye yah mahAdoSh AtA hai ..62..

ab, ‘mAtra sansAr-avasthAmen hI jIvakA varNAdike sAth tAdAtmya hai is abhiprAyamen bhI yahI doSh AtA hai so kahate hain :

varNAdi hain sansArI jIvake yonhi mat tujh hoy jo,
sansArasthit sab jIvagaN pAye tadA rUpitvako
..63..
is rIt pudgal vo hi jIv, he mUDhamati ! samachihnase,
aru mokShaprApta huA bhi pudgaladravya jIv bane are !
..64..

Page 118 of 642
PDF/HTML Page 151 of 675
single page version

ath sansArasthAnAn jIvAnAn tav bhavanti varNAdaya .
tasmAtsansAratthA jIvA rUpitvamApannA ..63..
evan pudgaladravyan jIvastathAlakShaNen mUDhamate .
nirvANamupagatopi cha jIvatvan pudgala prApta ..64..

yasya tu sansArAvasthAyAn jIvasya varNAditAdAtmyamastItyabhiniveshastasya tadAnIn sa jIvo rUpitvamavashyamavApnoti . rUpitvan cha sheShadravyAsAdhAraNan kasyachid dravyasya lakShaNamasti . tato rUpitven lakShyamANan yatkinychidbhavati sa jIvo bhavati . rUpitven lakShyamANan pudgaladravyamev bhavati . evan pudgaladravyamev svayam jIvo bhavati, na punaritara kataropi . tathA cha sati, mokShAvasthAyAmapi nityasvalakShaNalakShitasya dravyasya sarvAsvapyavasthAsvanapAyitvAdanAdinidhanatven pudgaladravyamev svayam jIvo bhavati, na punaritara kataropi . tathA cha sati, tasyApi pudgalebhyo bhinnasya

gAthArtha :[ath ] athavA yadi [tav ] tumhArA mat yah ho ki[sansArasthAnAn jIvAnAn ] sansAramen sthit jIvonke hI [varNAdaya ] varNAdik (tAdAtmyasvarUpase) [bhavanti ] hain, [tasmAt ] to is kAraNase [sansArasthA jIvA ] sansAramen sthit jIv [rUpitvam ApannA ] rUpitvako prApta huye; [evan ] aisA hone par, [tathAlakShaNen ] vaisA lakShaN (arthAt rUpitvalakShaN) to pudgaladravyakA honese, [mUDhamate ] he mUDhabuddhi ! [pudgaladravyan ] pudgaladravya hI [jIva ] jIv kahalAyA [cha ] aur (mAtra sansAr-avasthAmen hI nahIn kintu) [nirvANam upagata api ] nirvAN prApta hone par bhI [pudgala ] pudgal hI [jIvatvan ] jIvatvako [prApta ] prApta huA !

TIkA :phi ra jisakA yah abhiprAy hai kisansAr-avasthAmen jIvakA varNAdibhAvonke sAth tAdAtmyasambandha hai, usake matamen sansAr-avasthAke samay vah jIv avashya rUpitvako prApta hotA hai; aur rUpitva to kisI dravyakA, sheSh dravyonse asAdhAraN aisA lakShaN hai . isaliye rUpitva(lakShaN)se lakShit (lakShyarUp honevAlA) jo kuchh ho vahI jIv hai . rUpitvase lakShit to pudgaladravya hI hai . isaprakAr pudgaladravya hI svayam jIv hai, kintu usake atirikta dUsarA koI jIv nahIn hai . aisA hone par, mokSha-avasthAmen bhI pudgaladravya hI svayam jIv (siddha hotA) hai, kintu usake atirikta anya koI jIv (siddha hotA) nahIn; kyonki sadA apane svalakShaNase lakShit aisA dravya sabhI avasthAommen hAni athavA hrAsako na prApta honese anAdi-ananta hotA hai . aisA honese, usake matamen bhI (sansAr-avasthAmen hI jIvakA varNAdike sAth tAdAtya mAnanevAleke matamen bhI), pudgalonse bhinna aisA koI jIvadravya na rahanese, jIvakA avashya abhAv hotA hai .

bhAvArtha :yadi aisA mAnA jAy ki sansAr-avasthAmen jIvakA varNAdike sAth

Page 119 of 642
PDF/HTML Page 152 of 675
single page version

jIvadravyasyAbhAvAdbhavatyev jIvAbhAva .

evametat sthitan yadvarNAdayo bhAvA na jIv iti
ekkan cha doNNi tiNNi ya chattAri ya panch indiyA jIvA .
bAdarapajjattidarA payaDIo NAmakammassa ..65..
edAhi ya NivvattA jIvaTThANA u karaNabhUdAhin .
payaDIhin poggalamaihin tAhin kahan bhaNNade jIvo ..66..
ekan vA dve trINi cha chatvAri cha panychendriyANi jIvA .
bAdaraparyAptetarA prakRutayo nAmakarmaNa ..65..
etAbhishcha nirvRuttAni jIvasthAnAni karaNabhUtAbhi .
prakRitibhi pudgalamayIbhistAbhi kathan bhaNyate jIva ..66..
tAdAtmyasambandha hai to jIv mUrtik huA; aur mUrtikatva to pudgaladravyakA lakShaN hai; isaliye
pudgaladravya hI jIvadravya siddha huA, usake atirikta koI chaitanyarUp jIvadravya nahIn rahA
. aur
mokSha hone par bhI un pudgalonkA hI mokSha huA; isaliye mokShamen bhI pudgal hI jIv Thahare, anya
koI chaitanyarUp jIv nahIn rahA
. isaprakAr sansAr tathA mokShamen pudgalase bhinna aisA koI chaitanyarUp
jIvadravya na rahanese jIvakA hI abhAv ho gayA . isaliye mAtra sansAr-avasthAmen hI varNAdibhAv
jIvake hain aisA mAnanese bhI jIvakA abhAv hI hotA hai ..63-64..
isaprakAr yah siddha huA ki varNAdik bhAv jIv nahIn hain, yah ab kahate hain :
jIv ek-do-tray-chAr-panychendriy, bAdar, sUkShma hain,
paryApta-anaparyApta jIv ju nAmakarmakI prakRiti hain
..65..
jo prakRiti yah pudgalamayI vah karaNarUp bane are,
usase rachit jIvasthAn jo hain, jIv kyon hi kahAy ve ?
..66..

gAthArtha :[ekan vA ] ekendriy, [dve ] dvIndriy, [trINi cha ] trIndriy, [chatvAri cha ] chaturindriy, [panychendriyANi ] panchendriy, [bAdaraparyAptetarA ] bAdar, sUkShma, paryApta aur aparyApta [jIvA ] jIvyah [nAmakarmaNa ] nAmakarmakI [prakRutaya ] prakRitiyAn hain; [etAbhi cha ] in


Page 120 of 642
PDF/HTML Page 153 of 675
single page version

nishchayata karmakaraNayorabhinnatvAt yadyen kriyate tattadeveti kRutvA, yathA kanakapatran kanaken kriyamANan kanakamev, na tvanyat, tathA jIvasthAnAni bAdarasUkShmaikendriyadvitrichatupanchendriy- paryAptAparyAptAbhidhAnAbhi pudgalamayIbhi nAmakarmaprakRitibhi kriyamANAni pudgal ev, na tu jIva . nAmakarmaprakRutInAn pudgalamayatvan chAgamaprasiddhan dRushyamAnasharIrAdimUrtakAryAnumeyan cha . evan gandharasasparsharUpasharIrasansthAnasanhananAnyapi pudgalamayanAmakarmaprakRitinirvRuttatve sati tadavyatirekA- jjIvasthAnairevoktAni . tato na varNAdayo jIv iti nishchayasiddhAnta .

(upajAti)
nirvartyate yen yadatra kinchit
tadev tatsyAnna kathanchanAnyat
.
[prakRitibhi ] prakRitiyon [pudgalamayIbhi tAbhi ] jo ki pudgalamayarUpase prasiddha hain unake dvArA
[karaNabhUtAbhi ] karaNasvarUp hokar [nirvRuttAni ] rachit [jIvasthAnAni ] jo jIvasthAn
(jIvasamAs) hain ve [jIva ] jIv [kathan ] kaise [bhaNyate ] kahe jA sakate hain ?

TIkA :nishchayanayase karma aur karaNakI abhinnatA honese, jo jisase kiyA jAtA hai (hotA hai) vah vahI haiyah samajhakar (nishchay karake), jaise suvarNapatra suvarNase kiyA jAtA honese suvarNa hI hai, anya kuchh nahIn hai, isIprakAr jIvasthAn bAdar, sUkShma, ekendriy, dvIndriy, trIndriy, chaturindriy, panchendriy, paryApta aur aparyApta nAmak pudgalamayI nAmakarmakI prakRitiyonse kiye jAte honese pudgal hI hain, jIv nahIn hain . aur nAmakarmakI prakRitiyonkI pudgalamayatA to Agamase prasiddha hai tathA anumAnase bhI jAnI jA sakatI hai, kyonki pratyakSha dikhAI denevAle sharIr Adi to mUrtik bhAv hain ve karmaprakRitiyonke kArya hain, isaliye karmaprakRitiyAn pudgalamay hain aisA anumAn ho sakatA hai .

isIprakAr gandha, ras, sparsha, rUp, sharIr, sansthAn aur sanhanan bhI pudgalamay nAmakarmakI prakRitiyonke dvArA rachit honese pudgalase abhinna hai; isaliye mAtra jIvasthAnonko pudgalamay kahane par, in sabako bhI pudgalamay hI kathit samajhanA chAhiye .

isaliye varNAdik jIv nahIn hain yah nishchayanayakA siddhAnta hai ..65-66..
yahAn isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[yen ] jis vastuse [atra yad kinchit nirvartyate ] jo bhAv bane, [tat ] vah bhAv [tad ev syAt ] vah vastu hI hai, [kathanchan ] kisI bhI prakAr [ anyat na ] anya vastu nahIn hai; [ih ] jaise jagatamen [rukmeN nirvRuttam asikoshan ] svarNanirmit myAnako [rukman pashyanti ] log


Page 121 of 642
PDF/HTML Page 154 of 675
single page version

rukmeN nirvRuttamihAsikoshan
pashyanti rukman na kathanchanAsim
..38..
(upajAti)
varNAdisAmagrayamidan vidantu
nirmANamekasya hi pudgalasya
.
tatostvidan pudgal ev nAtmA
yata sa vignAnaghanastatonya
..39..
sheShamanyadvayavahAramAtram
pajjattApajjattA je suhumA bAdarA ya je chev .
dehassa jIvasaNNA sutte vavahArado uttA ..67..
paryAptAparyAptA ye sUkShmA bAdarAshcha ye chaiv .
dehasya jIvasangnA sUtre vyavahArata uktA ..67..
svarNa hI dekhate hain, (use) [kathanchan ] kisIprakArase [na asim ] talavAr nahIn dekhate .
bhAvArtha :varNAdi pudgal-rachit hain, isaliye ve pudgal hI hain, jIv nahIn .38.
ab dUsarA kalash kahate hain :

shlokArtha :aho gnAnI janon ! [idan varNAdisAmagrayam ] ye varNAdikase lekar guNasthAnaparyant bhAv hain un samastako [ekasya pudgalasya hi nirmANam ] ek pudgalakI rachanA [vidantu ] jAno; [tata ] isaliye [idan ] yah bhAv [pudgala ev astu ] pudgal hI hon, [na AtmA ] AtmA na hon; [yata ] kyonki [sa vignAnaghana ] AtmA to vignAnaghan hai, gnAnakA punj hai, [tata ] isaliye [anya ] vah in varNAdik bhAvonse anya hI hai .39.

ab, yah kahate hain ki gnAnaghan AtmAke atirikta jo kuchh hai use jIv kahanA so sab vyavahAr mAtra hai :

paryApta anaparyApta, jo hain sUkShma aru bAdar sabhI,
vyavahArase kahI jIvasangnA dehako shAstran mahIn
..67..
gAthArtha :[ye ] jo [paryAptAparyAptA ] paryApta, aparyApta, [sUkShmA bAdarA cha ] sUkShma
16

Page 122 of 642
PDF/HTML Page 155 of 675
single page version

yatkil bAdarasUkShmaikendriyadvitrichatupanychendriyaparyAptAparyAptA iti sharIrasya sangnA sUtre jIvasangnAtvenoktA aprayojanArtha paraprasiddhayA ghRutaghaTavadvayavahAra . yathA hi kasyachidAjanma- prasiddhaikaghRutakumbhasya taditarakumbhAnabhignasya prabodhanAy yoyan ghRutakumbha sa mRuNmayo, na ghRutamay iti tatprasiddhayA kumbhe ghRutakumbhavyavahAra, tathAsyAgnAnino lokasyAsansAraprasiddhAshuddhajIvasya shuddhajIvAnabhignasya prabodhanAy yoyan varNAdimAn jIva sa gnAnamayo, na varNAdimay iti tatprasiddhayA jIve varNAdimadvayavahAra .

(anuShTubh)
ghRutakumbhAbhidhAnepi kumbho ghRutamayo na chet .
jIvo varNAdimajjIvajalpanepi na tanmaya ..40..
aur bAdar Adi [ye cha ev ] jitanI [dehasya ] dehakI [jIvasangnA ] jIvasangnA kahI hain ve sab
[sUtre ] sUtramen [vyavahArata ] vyavahArase [uktA ] kahI hain
.

TIkA :bAdar, sUkShma, ekendriy, dvIndriy, trIndriy, chaturindriy, panchendriy, paryApta, aparyAptain sharIrakI sangnAonko (nAmonko) sUtramen jIvasangnArUpase kahA hai, vah parakI prasiddhike kAraN, ‘ghIke ghaDe’ kI bhAnti vyavahAr haiki jo vyavahAr aprayojanArtha hai (arthAt usamen prayojanabhUt vastu nahIn hai) . isI bAtako spaShTa kahate hain :

jaise kisI puruShako janmase lekar mAtra ‘ghIkA ghaDA’ hI prasiddha (gnAt) ho, usake atirikta vah dUsare ghaDeko na jAnatA ho, use samajhAneke liye ‘‘jo yah ‘ghIkA ghaDA’ hai so miTTImay hai, ghImay nahIn’’ isaprakAr (samajhAnevAleke dvArA) ghaDemen ‘ghIkA ghaDe’kA vyavahAr kiyA jAtA hai, kyonki us puruShako ‘ghIkA ghaDA’ hI prasiddha (gnAt) hai; isIprakAr is agnAnI lokako anAdi sansArase lekar ‘ashuddha jIv’ hI prasiddha (gnAt) hai, vah shuddha jIvako nahIn jAnatA, use samajhAneke liye (shuddha jIvakA gnAn karAneke liye) ‘‘jo yah ‘varNAdimAn jIv’ hai so gnAnamay hai , varNAdimay nahIn ’’ isaprakAr (sUtramen) jIvamen varNAdi-mAnapanekA vyavahAr kiyA gayA hai, kyonki us agnAnI lokako ‘varNAdimAn jIv’ hI prasiddha (gnAt) hain ..67..

ab isI arthakA kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[chet ] yadi [ghRutakumbhAbhidhAne api ] ‘ghIkA ghaDA’ aisA kahane par bhI [kumbha ghRutamaya na ] ghaDA hai vah ghImay nahIn hai (miTTImay hI hai), [varNAdimat-jIv-jalpane api ] to isIprakAr ‘varNAdimAn jIv’ aisA kahane par bhI [jIva na tanmaya ] jIv hai vah varNAdimay nahIn hai (-gnAnaghan hI hai) .


Page 123 of 642
PDF/HTML Page 156 of 675
single page version

etadapi sthitamev yadrAgAdayo bhAvA na jIvA iti
mohaNakammassudayA du vaNNiyA je ime guNaTThANA .
te kah havanti jIvA je NichchamachedaNA uttA ..68..
mohanakarmaN udayAttu varNitAni yAnImAni guNasthAnAni .
tAni kathan bhavanti jIvA yAni nityamachetanAnyuktAni ..68..

mithyAdRuShTayAdIni guNasthAnAni hi paudgalikamohakarmaprakRitivipAkapUrvakatve sati, nityamachetanatvAt, kAraNAnuvidhAyIni kAryANIti kRutvA, yavapUrvakA yavA yavA eveti nyAyen, pudgal ev, na tu jIva . guNasthAnAnAn nityamachetanatvan chAgamAchchaitanyasvabhAvavyAptasyAtmano-

bhAvArtha :ghIse bhare hue ghaDeko vyavahArase ‘ghIkA ghaDA’ kahA jAtA hai tathApi nishchayase ghaDA ghI-svarUp nahIn hai; ghI ghI-svarUp hai, ghaDA miTTI-svarUp hai; isIprakAr varNa, paryApti, indriyAn ityAdike sAth ekakShetrAvagAharUp sambandhavAle jIvako sUtramen vyavahArase ‘panchendriy jIv, paryApta jIv, bAdar jIv, dev jIv, manuShya jIv’ ityAdi kahA gayA hai tathApi nishchayase jIv us-svarUp nahIn hai; varNa, paryApti, indriyAn ityAdi pudgalasvarUp hain, jIv gnAnasvarUp hai .40.

ab kahate hain ki (jaise varNAdi bhAv jIv nahIn hain yah siddha huA usIprakAr) yah bhI siddha huA ki rAgAdi bhAv bhI jIv nahIn hain :

mohanakaramake udayase guNasthAn jo ye varNaye,
ve kyon bane AtmA, nirantar jo achetan jin kahe ?
..68..

gAthArtha :[yAni imAni ] jo yah [guNasthAnAni ] guNasthAn hain ve [mohanakarmaNa udayAt tu ] mohakarmake udayase hote hain [varNitAni ] aisA (sarvagnake Agamamen) varNan kiyA gayA hai; [tAni ] ve [jIvA ] jIv [kathan ] kaise [bhavanti ] ho sakate hain [yAni ] ki jo [nityan ] sadA [achetanAni ] achetan [uktAni ] kahe gaye hain ?

TIkA :ye mithyAdRuShTi Adi guNasthAn paudgalik mohakarmakI prakRitike udayapUrvak hote honese, sadA hI achetan honese, kAraN jaise hI kArya hote hain aisA samajhakar (nishchayakar) jaupUrvak honevAle jo jau, ve jau hI hote hain isI nyAyase, ve pudgal hI hainjIv nahIn . aur guNasthAnonkA sadA hI achetanatva to Agamase siddha hotA hai tathA chaitanyasvabhAvase vyApta jo AtmA usase bhinnapanese ve guNasthAn bhedagnAniyonke dvArA svayam upalabhyamAn hain, isaliye bhI unakA sadA hI achetanatva siddha hotA hai .


Page 124 of 642
PDF/HTML Page 157 of 675
single page version

tiriktatven vivechakai svayamupalabhyamAnatvAchcha prasAdhyam .

evan rAgadveShamohapratyayakarmanokarmavargavargaNAspardhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnabandh- sthAnodayasthAnamArgaNAsthAnasthitibandhasthAnasankleshasthAnavishuddhisthAnasanyamalabdhisthAnAnyapi pudgal- karmapUrvakatve sati, nityamachetanatvAt, pudgal ev, na tu jIv iti svayamAyAtam . tato rAgAdayo bhAvA na jIv iti siddham .

tarhi ko jIv iti chet
(anuShTubh)
anAdyanantamachalan svasamvedyamidan sphu Tam .
jIva svayam tu chaitanyamuchchaishchakachakAyate ..41..

isIprakAr rAg, dveSh, moh, pratyay, karma, nokarma, varga, vargaNA, spardhak, adhyAtmasthAn, anubhAgasthAn, yogasthAn, bandhasthAn, udayasthAn, mArgaNAsthAn, sthitibandhasthAn, sankleshasthAn, vishuddhisthAn aur sanyamalabdhisthAn bhI pudgalakarmapUrvak hote honese, sadA hI achetan honese, pudgal hI hainjIv nahIn aisA svata siddha ho gayA .

isase yah siddha huA ki rAgAdibhAv jIv nahIn hain .

bhAvArtha :shuddhadravyArthik nayakI dRuShTimen chaitanya abhed hai aur usake pariNAm bhI svAbhAvik shuddha gnAn-darshan hain . paranimittase honevAle chaitanyake vikAr, yadyapi chaitanya jaise dikhAI dete hain tathApi, chaitanyakI sarva avasthAommen vyApak na honese chaitanyashUnya hainjaD hain . aur Agamamen bhI unhen achetan kahA hai . bhedagnAnI bhI unhen chaitanyase bhinnarUp anubhav karate hain, isaliye bhI ve achetan hain, chetan nahIn .

prashna :yadi ve chetan nahIn hain to kyA hain ? ve pudgal hain yA kuchh aur ?
uttar :ve pudgalakarmapUrvak hote hain, isaliye ve nishchayase pudgal hI hain, kyonki kAraN

jaisA hI kArya hotA hai .

isaprakAr yah siddha kiyA ki pudgalakarmake udayake nimittase honevAle chaitanyake vikAr bhI jIv nahIn, pudgal hain ..68..

ab yahAn prashna hotA hai ki varNAdik aur rAgAdik jIv nahIn hain to jIv kaun hai ? usake uttararUp shlok kahate hain :

shlokArtha :[anAdi ] jo anAdi1 hai, [anantam ] ananta2 hai, [achalan ] 1. arthAt kisI kAl utpanna nahIn huA . 2. arthAt kisI kAl jisakA vinAsh nahIn .


Page 125 of 642
PDF/HTML Page 158 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
varNAdyai sahitastathA virahito dvedhAstyajIvo yato
nAmUrtatvamupAsya pashyati jagajjIvasya tattvan tata
.
ityAlochya vivechakai samuchitan nAvyApyativyApi vA
vyaktan vyanjitajIvatattvamachalan chaitanyamAlambyatAm
..42..

achal1 hai, [svasamvedyam ] svasamvedya2 hai [tu ] aur [sphu Tam ] pragaT3 haiaisA jo [idan chaitanyam ] yah chaitanya [uchchai ] atyanta [chakachakAyate ] chakachakitprakAshit ho rahA hai, [svayam jIva ] vah svayam hI jIv hai .

bhAvArtha :varNAdik aur rAgAdik bhAv jIv nahIn hain, kintu jaisA U par kahA vaisA chaitanyabhAv hI jIv hai .41.

ab, kAvya dvArA yah samajhAte hain ki chetanatva hI jIvakA yogya lakShaN hai :

shlokArtha :[yata ajIva asti dvedhA ] ajIv do prakArake hain[varNAdyai sahita ] varNAdisahit [tathA virahita ] aur varNAdirahit; [tata ] isaliye [amUrtatvam upAsya ] amUrtatvakA Ashray lekar bhI (arthAt amUrtatvako jIvakA lakShaN mAnakar bhI) [jIvasya tattvan ] jIvake yathArtha svarUpako [jagat na pashyati ] jagat nahIn dekh sakatA;[iti Alochya ] isaprakAr parIkShA karake [vivechakai ] bhedagnAnI puruShonne [na avyApi ativyApi vA ] avyApti aur ativyApti dUShaNonse rahit [chaitanyam ] chetanatvako jIvakA lakShaN kahA hai [samuchitan ] vah yogya hai . [vyaktan ] vah chaitanyalakShaN pragaT hai, [vyanjit-jIv-tattvam ] usane jIvake yathArtha svarUpako pragaT kiyA hai aur [achalan ] vah achal haichalAchalatA rahit, sadA vidyamAn hai . [AlambyatAm ] jagat usIkA avalamban karo ! (usase yathArtha jIvakA grahaN hotA hai .)

bhAvArtha :nishchayase varNAdibhAvvarNAdibhAvommen rAgAdibhAv antarhit hainjIvamen kabhI vyApti nahIn hote, isaliye ve nishchayase jIvake lakShaN hain hI nahIn; unhen vyavahArase jIvakA lakShaN mAnane par bhI avyApti nAmak doSh AtA hai, kyonki siddha jIvommen ve bhAv vyavahArase bhI vyApta nahIn hote . isaliye varNAdibhAvonkA Ashray lenese jIvakA yathArthasvarUp jAnA hI nahIn jAtA .

yadyapi amUrtatva sarva jIvommen vyApta hai tathApi use jIvakA lakShaN mAnane par ativyAptinAmak doSh AtA hai,kAraN ki pAnch ajIv dravyommense ek pudgaladravyake atirikta dharma, 1. arthAt jo kabhI chaitanyapanese anyarUpchalAchal nahIn hotA . 2. arthAt jo svayam apane Apase hI jAnA

jAtA hai . 3. arthAt chhupA huA nahIn .

Page 126 of 642
PDF/HTML Page 159 of 675
single page version

(vasantatilakA)
jIvAdajIvamiti lakShaNato vibhinnan
gnAnI janonubhavati svayamullasantam
.
agnAnino niravadhipravijRumbhitoyan
mohastu tatkathamaho bat nAnaTIti
..43..
nAnaTayatAn tathApi
(vasantatilakA)
asminnanAdini mahatyavivekanATaye
varNAdimAnnaTati pudgal ev nAnya
.
rAgAdipudgalavikAraviruddhashuddha-
chaitanyadhAtumayamUrtiray cha jIva
..44..

adharma, AkAsh aur kAlye chAr dravya amUrta honese, amUrtatva jIvamen vyApatA hai vaise hI chAr ajIv dravyommen bhI vyApatA hai; isaprakAr ativyApti doSh AtA hai . isaliye amUrtatvakA Ashray lenese bhI jIvake yathArtha svarUpakA grahaN nahIn hotA .

chaitanyalakShaN sarva jIvommen vyApatA honese avyAptidoShase rahit hai, aur jIvake atirikta kisI anya dravyamen vyApatA na honese ativyAptidoShase rahit hai; aur vah pragaT hai; isaliye usIkA Ashray grahaN karanese jIvake yathArtha svarUpakA grahaN ho sakatA hai .42.

ab, ‘jab ki aise lakShaNase jIv pragaT hai tab bhI agnAnI janonko usakA agnAn kyon rahatA hai ?isaprakAr AchAryadev Ashcharya tathA khed pragaT karate hain :

shlokArtha :[iti lakShaNata ] yon pUrvokta bhinna lakShaNake kAraN [jIvAt ajIvam vibhinnan ] jIvase ajIv bhinna hai [svayam ullasantam ] use (ajIvako) apane Ap hI (-svatantrapane, jIvase bhinnapane) vilasit huApariNamit hotA huA [gnAnI jana ] gnAnIjan [anubhavati ] anubhav karate hain, [tat ] tathApi [agnAnina ] agnAnIko [niravadhi-pravijRumbhita ayan moha tu ] amaryAdarUpase phai lA huA yah moh (arthAt sva-parake ekatvakI bhrAnti) [katham nAnaTIti ] kyon nAchatA hai[aho bat ] yah hamen mahA Ashcharya aur khed hai ! 43.

ab puna mohakA pratiShedh karate hue kahate hain ki ‘yadi moh nAchatA hai to nAcho ? tathApi aisA hI hai’ :

shlokArtha :[asmin anAdini mahati avivek-nATaye ] is anAdikAlIn mahA

Page 127 of 642
PDF/HTML Page 160 of 675
single page version

(mandAkrAntA)
itthan gnAnakrakachakalanApATanan nATayitvA
jIvAjIvau sphu TavighaTanan naiv yAvatprayAta
.
vishvan vyApya prasabhavikasadvayaktachinmAtrashaktyA
gnAtRudravyan svayamatirasAttAvaduchchaishchakAshe
..45..

avivekake nATakamen athavA nAchamen [varNAdimAn pudgala ev naTati ] varNAdimAn pudgal hI nAchatA hai, [na anya ] anya koI nahIn; (abhed gnAnamen pudgal hI anek prakArakA dikhAI detA hai, jIv to anek prakArakA nahIn hai;) [cha ] aur [ayan jIva ] yah jIv to [rAgAdi-pudgal-vikAr- viruddha-shuddha-chaitanyadhAtumay-mUrti ] rAgAdik pudgal-vikAronse vilakShaN, shuddha chaitanyadhAtumay mUrti hai .

bhAvArtha :rAgAdik chidvikAronko (-chaitanyavikAronko) dekhakar aisA bhram nahIn karanA ki ye bhI chaitanya hI hain, kyonki chaitanyakI sarvaavasthAommen vyApta hon to chaitanyake kahalAyen . rAgAdi vikAr sarva avasthAommen vyApta nahIn hotemokShaavasthAmen unakA abhAv hai . aur unakA anubhav bhI AkulatAmay dukharUp hai . isaliye ve chetan nahIn, jaD hain . chaitanyakA anubhav nirAkul hai, vahI jIvakA svabhAv hai aisA jAnanA .44.

ab, bhedagnAnakI pravRuttike dvArA yah gnAtAdravya svayam pragaT hotA hai isaprakAr kalashamen mahimA pragaT karake adhikAr pUrNa karate hain :

shlokArtha :[itthan ] isaprakAr [gnAn-krakach-kalanA-pATanan ] gnAnarUpI karavatakA jo bArambAr abhyAs hai use [nATayitvA ] nachAkar [yAvat ] jahAn [jIvAjIvau ] jIv aur ajIv donAen [sphu Ta-vighaTanan na ev prayAta ] pragaTarUpase alag nahIn hue, [tAvat ] vahAn to [gnAtRudravya ] gnAtAdravya, [prasabh-vikasat-vyakta -chinmAtrashaktyA ] atyanta vikAsarUp hotI huI apanI pragaT chinmAtrashaktise [vishvan vyApya ] vishvako vyApta karake, [svayam ] apane Ap hI [atirasAt ] ati vegase [uchchai ] ugratayA arthAt AtyantikarUpase [chakAshe ] prakAshit ho uThA .

bhAvArtha :is kalashakA Ashay do prakArase hai :

uparokta gnAnakA abhyAs karate karate jahAn jIv aur ajIv donon spaShTa bhinna samajhamen Aye ki tatkAl hI AtmAkA nirvikalpa anubhav huAsamyagdarshan huA . (samyagdRuShTi AtmA shrutagnAnase vishvake samasta bhAvonko sankShepase athavA vistArase jAnatA hai aur nishchayase vishvako pratyakSha jAnanekA usakA svabhAv hai; isaliye yah kahA ki vah vishvako jAnatA hai .) ek Ashay to isaprakAr hai .