Samaysar-Hindi (English transliteration). Karta-karma Adhikar; Kalash: 46-49 ; Gatha: 69-78.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 34

 

Page 128 of 642
PDF/HTML Page 161 of 675
single page version

iti jIvAjIvau pRuthagbhUtvA niShkrAntau .

iti shrImadamRutachandrasUrivirachitAyAn samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau jIvAjIvaprarUpaka prathamongka ..

dUsarA Ashay isaprakArase hai :jIv-ajIvakA anAdikAlIn sanyog keval alag honese pUrva arthAt jIvakA mokSha honese pUrva, bhedagnAnake bhAte-bhAte amuk dashA hone par nirvikalpa dhArA jamInjisamen keval AtmAkA anubhav rahA; aur vah shreNi atyanta vegase Age baDhate baDhate kevalagnAn pragaT huA . aur phi ra aghAtiyAkarmonkA nAsh hone par jIvadravya ajIvase keval bhinna huA . jIv-ajIvake bhinna honekI yah rIti hai .45.

TIkA :isaprakAr jIv aur ajIv alag alag hokar (ranggabhUmimense) bAhar nikal gaye .

bhAvArtha :samayasArakI is ‘AtmakhyAti’ nAmak TIkAke prArambhamen pahale ranggabhUmisthal kahakar usake bAd TIkAkAr AchAryane aisA kahA thA ki nRityake akhADemen jIv-ajIv donon ek hokar pravesh karate hain aur dononne ekatvakA svAng rachA hai . vahAn, bhedagnAnI samyagdRuShTi puruShane samyaggnAnase un jIv-ajIv dononkI unake lakShaNabhedase parIkShA karake dononko pRuthak jAnA, isaliye svAng pUrA huA aur donon alag alag hokar akhADese bAhar nikal gaye . isaprakAr alangkArapUrvak varNan kiyA hai .

jIv-ajIv anAdi sanyog milai lakhi mUDh na Atam pAvain,
samyak bhedavignAn bhaye budh bhinna gahe nijabhAv sudAvain;
shrI guruke upadesh sunai ru bhale din pAy agnAn gamAvain,
te jagamAnhi mahanta kahAy vasain shiv jAy sukhI nit thAvain
.

isaprakAr shrI samayasArakI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAmen jIv-ajIvkA prarUpak pahalA angka samApta huA .


Page 129 of 642
PDF/HTML Page 162 of 675
single page version

- 2 -
ka rtAk rma adhikAr
ath jIvAjIvAvev kartRukarmaveSheN pravishata .
( mandAkrAntA )
eka kartA chidahamih me karma kopAdayomI
ityagnAnAn shamayadabhita kartRukarmapravRuttim
.
gnAnajyoti sphu rati paramodAttamatyantadhIran
sAkShAtkurvannirupadhipRuthagdravyanirbhAsi vishvam
..46..
kartAkarmavibhAvakUn, meTi gnAnamay hoy,
karma nAshi shivamen base, tinhen namU, mad khoy
.

pratham TIkAkAr kahate hain ki ‘ab jIv-ajIv hI ek kartAkarmake veShamen pravesh karate hain’ . jaise do puruSh paraspar koI ek svAng karake nRityake akhADemen pravesh karen usIprakAr jIv-ajIv donon ek kartAkarmakA svAng karake pravesh karate hain isaprakAr yahAn TIkAkArane alangkAr kiyA hai .

ab pahale, us svAngako gnAn yathArtha jAn letA hai us gnAnakI mahimAkA kAvya kahate hain :

shlokArtha :[ih ] is lokamen [aham chid ] main chaitanyasvarUp AtmA to [eka kartA ] ek kartA hUn aur [amI kopAdaya ] yah krodhAdi bhAv [me karma ] mere karma hain’ [iti agnAnAn kartRukarmapravRuttim ] aisI agnAniyonke jo kartAkarmakI pravRutti hai use [abhita shamayat ] sab orase shaman karatI huI (miTAtI huI) [gnAnajyoti ] gnAnajyoti [sphu rati ] sphu rAyamAn hotI hai . vah gnAn-jyoti [param-udAttam ] param udAtta hai arthAt kisIke AdhIn nahIn hai, [atyantadhIran ] atyanta dhIr hai arthAt kisI bhI prakArase AkulatArUp nahIn hai aur [nirupadhi-pRuthagdravya-nirbhAsi ] parakI sahAyatAke binA-bhinna bhinna dravyonko prakAshit karanekA usakA svabhAv hai, isaliye [vishvam sAkShAt kurvat ] vah samasta lokAlokako sAkShAt karatI haipratyakSha jAnatI hai .

17

Page 130 of 642
PDF/HTML Page 163 of 675
single page version

jAv Na vedi visesantaran tu AdAsavAN doNhan pi .
aNNANI tAvadu so kohAdisu vaTTade jIvo ..69..
kohAdisu vaTTantassa tassa kammassa sanchao hodi .
jIvassevan bandho bhaNido khalu savvadarisIhin ..70..
yAvanna vetti visheShAntaran tvAtmAsravayordvayorapi .
agnAnI tAvatsa krodhAdiShu vartate jIva ..69..
krodhAdiShu vartamAnasya tasya karmaNa sanychayo bhavati .
jIvasyaivan bandho bhaNita khalu sarvadarshibhi ..70..
yathAyamAtmA tAdAtmyasiddhasambandhayorAtmagnAnayoravisheShAdbhedamapashyannavishank mAtmatayA gnAne

bhAvArtha :aisA gnAnasvarUp AtmA hai vah, paradravya tathA parabhAvonke kartRutvarUp agnAnako dUr karake, svayam pragaT prakAshamAn hotA hai .46.

ab, jab tak yah jIv Asravake aur AtmAke visheShako (antarako) nahIn jAne tab tak vah agnAnI rahatA huA, Asravommen svayam lIn hotA huA, karmonkA bandha karatA hai yah gAthA dvArA kahate hain :

re Atma-AsravakA jahAn tak bhed jIv jAne nahIn,
krodhAdimen sthiti hoy hai agnAni aise jIvakI
..69..
jIv vartatA krodhAdimen, tab karam sanchay hoy hai,
sarvagnane nishchay kahA, yon bandha hotA jIvake
..70..

gAthArtha :[jIva ] jIv [yAvat ] jab tak [AtmAsravayo dvayo api tu ] AtmA aur Asravin dononke [visheShAntaran ] antar aur bhedako [na vetti ] nahIn jAnatA [tAvat ] tab tak [sa ] vah [agnAnI ] agnAnI rahatA huA [krodhAdiShu ] krodhAdik Asravommen [vartate ] pravartatA hai; [krodhAdiShu ] krodhAdikamen [vartamAnasya tasya ] pravartamAn usake [karmaNa ] karmakA [sanychaya ] sanchay [bhavati ] hotA hai . [khalu ] vAstavamen [evan ] isaprakAr [jIvasya ] jIvake [bandha ] karmonkA bandha [sarvadarshibhi ] sarvagnadevonne [bhaNita ] kahA hai .

TIkA :jaise yah AtmA, jinake tAdAtmyasiddha sambandha hai aise AtmA aur gnAnamen

Page 131 of 642
PDF/HTML Page 164 of 675
single page version

vartate, tatra vartamAnashcha gnAnakriyAyA svabhAvabhUtatvenApratiShiddhatvAjjAnAti, tathA sanyogasiddha- sambandhayorapyAtmakrodhAdyAsravayo svayamagnAnen visheShamajAnan yAvadbhedan na pashyati tAvadashank mAtmatayA krodhAdau vartate, tatra vartamAnashcha krodhAdikriyANAn parabhAvabhUtatvAtpratiShiddhatvepi svabhAvabhUtatvAdhyAsAtkrudhyati rajyate muhyati cheti . tadatra yoyamAtmA svayamagnAnabhavane gnAnabhavanamAtrasahajodAsInAvasthAtyAgen vyApriyamANa pratibhAti sa kartA; yattu gnAnabhavan- vyApriyamANatvebhyo bhinnan kriyamANatvenAntarutplavamAnan pratibhAti krodhAdi tatkarma . evamiyamanAdiragnAnajA kartRukarmapravRutti . evamasyAtmana svayamagnAnAtkartRukarmabhAven krodhAdiShu vartamAnasya tamev krodhAdivRuttirUpan pariNAman nimittamAtrIkRutya svayamev pariNamamAnan paudgalikan karma sanchayamupayAti . evan jIvapudgalayo parasparAvagAhalakShaNasambandhAtmA bandha sidhyet . sa visheSh (antar, bhinna lakShaN) na honese unake bhedako (pRuthaktvako) na dekhatA huA, nishankatayA gnAnamen apanepanese pravartatA hai, aur vahAn (gnAnamen apanepanese) pravartatA huA vah, gnAnakriyAkA svabhAvabhUt honese niShedh nahIn kiyA gayA hai isaliye, jAnatA haijAnanerUpamen pariNamit hotA hai, isIprakAr jab tak yah AtmA, jinhen sanyogasiddha sambandha hai aise AtmA aur krodhAdi Asravommen bhI, apane agnAnabhAvase, visheSh na jAnatA huA unake bhedako nahIn dekhatA tab tak nishankatayA krodhAdimen apanepane se pravartatA hai, aur vahAn (krodhAdimen apanepanese) pravartatA huA vah, yadyapi krodhAdi kriyAkA parabhAvabhUt honese niShedh kiyA gayA hai tathApi vah svabhAvabhUt honekA use adhyAs honese, krodharUp pariNamit hotA hai, rAgarUp pariNamit hotA hai, moharUp pariNamit hotA hai . ab yahAn, jo yah AtmA apane agnAnabhAvase 1gnAnabhavanamAtra sahaj udAsIn (gnAtAdraShTAmAtra) avasthAkA tyAg karake agnAnabhavanavyApArarUp arthAt krodhAdivyApArarUp pravartamAn hotA huA pratibhAsit hotA hai; vah ka rtA hai; aur gnAnabhavanavyApArarUp pravartanase bhinna, jo 2kriyamANarUpase antaranggamen utpanna hote hue pratibhAsit hote hain, aise krodhAdik ve, (us kartAke) karma hain . isaprakAr anAdikAlIn agnAnase honevAlI yah (AtmAkI) kartAkarmakI pravRutti hai . isaprakAr apane agnAnake kAraN kartAkarmabhAvase krodhAdimen pravartamAn is AtmAke, krodhAdikI pravRuttirUp usI pariNAmako nimittamAtra karake svayam apane bhAvase hI pariNamit honevAlA paudgalik karma ikaTThA hotA hai . isaprakAr jIv aur pudgalakA, paraspar avagAh jisakA lakShaN hai aise sambandharUp bandha siddha hotA hai . anekAtmak hone par bhI (anAdi) ek pravAharUp honese jisamen itaretarAshray doSh 1. bhavan = honA vah; pariNamanA vah; pariNaman . 2. kriyamANarUpase = kiyA jAtA vahusarUpase


Page 132 of 642
PDF/HTML Page 165 of 675
single page version

chAnekAtmakaikasantAnatven nirastetaretarAshrayadoSha kartRukarmapravRuttinimittasyAgnAnasya nimittam .

kadAsyA kartRukarmapravRutternivRuttiriti chet
jaiyA imeN jIveN appaNo AsavAN ya tahev .
NAdan hodi visesantaran tu taiyA Na bandho se ..71..
yadAnen jIvenAtmana AsravANAn cha tathaiv .
gnAtan bhavati visheShAntaran tu tadA na bandhastasya ..71..

ih kil svabhAvamAtran vastu, svasya bhavanan tu svabhAva . ten gnAnasya bhavanan khalvAtmA, dUr ho gayA hai aisA vah bandha, kartAkarmakI pravRuttikA nimitta jo agnAn usakA nimitta hai .

bhAvArtha :yah AtmA, jaise apane gnAnasvabhAvarUp pariNamit hotA hai usIprakAr jab tak krodhAdirUp bhI pariNamit hotA hai, gnAnamen aur krodhAdimen bhed nahIn jAnatA, tab tak usake kartAkarmakI pravRutti hai; krodhAdirUp pariNamit hotA huA vah svayam kartA hai aur krodhAdi usakA karma hai . aur anAdi agnAnase to kartAkarmakI pravRutti hai, kartAkarmakI pravRuttise bandha hai aur us bandhake nimittase agnAn hai; isaprakAr anAdi santAn (pravAh) hai, isaliye usamen itaretarAshrayadoSh bhI nahIn AtA .

isaprakAr jab tak AtmA krodhAdi karmakA kartA hokar pariNamit hotA hai tab tak kartAkarmakI pravRutti hai aur tab tak karmakA bandha hotA hai ..69-70..

ab prashna karatA hai ki is kartAkarmakI pravRuttikA abhAv kab hotA hai ? isakA uttar kahate hain :

yah jIv jyon hI AsravonkA tyon hi apane AtmakA,
jAne visheShAntar, tadA bandhan nahIn usako kahA
..71..

gAthArtha :[yadA ] jab [anen jIven ] yah jIv [Atmana ] AtmAkA [tathA ev cha ] aur [AsravANAn ] Asravonke [visheShAntaran ] antar aur bhedako [gnAtan bhavati ] jAnatA hai [tadA tu ] tab [tasya ] use [bandha na ] bandha nahIn hotA .

TIkA :is jagatamen vastu hai vah svabhAvamAtra hI hai, aur ‘sva’kA bhavan vah sva-bhAv hai (arthAt apanA jo honApariNamanA so svabhAv hai); isaliye nishchayase gnAnakA honApariNamanA


Page 133 of 642
PDF/HTML Page 166 of 675
single page version

krodhAderbhavanan krodhAdi . ath gnAnasya yadbhavanan tanna krodhAderapi bhavanan, yato yathA gnAnabhavane gnAnan bhavadvibhAvyate na tathA krodhAdirapi; yattu krodhAderbhavanan tanna gnAnasyApi bhavanan, yato yathA krodhAdibhavane krodhAdayo bhavanto vibhAvyante na tathA gnAnamapi . ityAtmana krodhAdInAn cha na khalvekavastutvam . ityevamAtmAtmAsravayorvisheShadarshanen yadA bhedan jAnAti tadAsyAnAdirapyagnAnajA kartRukarmapravRuttirnivartate; tannivRuttAvagnAnanimittan pudgaladravyakarmabandhopi nivartate . tathA sati gnAnamAtrAdev bandhanirodha sidhyet .

kathan gnAnamAtrAdev bandhanirodh iti chet
NAdUN AsavANan asuchittan cha vivarIyabhAvan cha .
dukkhassa kAraNan ti ya tado Niyattin kuNadi jIvo ..72..

so AtmA hai aur krodhAdikakA honApariNamanA so krodhAdi hai . tathA gnAnakA jo honApariNamanA hai so krodhAdikA bhI honApariNamanA nahIn hai, kyonki gnAnake honemen (-pariNamanemen) jaise gnAn hotA huA mAlUm paDatA hai usIprakAr krodhAdik bhI hote hue mAlUm nahIn paDate; aur krodhAdikA jo honApariNamanA vah gnAnakA bhI honApariNamanA nahIn hai, kyonki krodhAdike honemen (-pariNamanemen) jaise krodhAdik hote hue mAlUm paDate hain vaise gnAn bhI hotA huA mAlUm nahIn paDatA . isaprakAr AtmAke aur krodhAdike nishchayase ekavastutva nahIn hai . isaprakAr AtmA aur AsravonkA visheSh (antar) dekhanese jab yah AtmA unakA bhed (bhinnatA) jAnatA hai tab is AtmAke anAdi hone par bhI agnAnase utpanna huI aisI (paramen) kartAkarmakI pravRutti nivRutta hotI hai; usakI nivRutti hone par paudgalik dravyakarmakA bandhajo ki agnAnakA nimitta hai vahbhI nivRutta hotA hai . aisA hone par, gnAnamAtrase hI bandhakA nirodh siddha hotA hai .

bhAvArtha :krodhAdik aur gnAn bhinna-bhinna vastuain hain; na to gnAnamen krodhAdi hai aur na krodhAdimen gnAn hai . aisA unakA bhedagnAn ho tab unake ekatvasvarUpakA agnAn nAsh hotA hai aur agnAnake nAsh ho jAnese karmakA bandha bhI nahIn hotA . isaprakAr gnAnase hI bandhakA nirodh hotA hai ..71..

ab pUchhatA hai ki gnAnamAtrase hI bandhakA nirodh kaise hotA hai ? usakA uttar kahate hain :

ashuchipanA, viparItatA ye Asravonke jAnake,
aru dukhakAraN jAnake, inase nivartan jIv kare
..72..

Page 134 of 642
PDF/HTML Page 167 of 675
single page version

gnAtvA AsravANAmashuchitvan cha viparItabhAvan cha .
dukhasya kAraNAnIti cha tato nivRuttin karoti jIva ..72..

jale jambAlavatkaluShatvenopalabhyamAnatvAdashuchaya khalvAsravA, bhagavAnAtmA tu nityamevAti- nirmalachinmAtratvenopalambhakatvAdatyantan shuchirev . jaDasvabhAvatve sati parachetyatvAdanyasvabhAvA khalvAsravA, bhagavAnAtmA tu nityamev vignAnaghanasvabhAvatve sati svayam chetakatvAdananyasvabhAv ev . AkulatvotpAdakatvAddukhasya kAraNAni khalvAsravA, bhagavAnAtmA tu nityamevAnAkulatva- svabhAvenAkAryakAraNatvAddukhasyAkAraNamev . ityevan visheShadarshanen yadaivAyamAtmAtmAsravayorbhedan jAnAti tadaiv krodhAdibhya Asravebhyo nivartate, tebhyonivartamAnasya pAramArthikatadbhedagnAnA- siddhe. tata krodhAdyAsravanivRuttyavinAbhAvino gnAnamAtrAdevAgnAnajasya paudgalikasya karmaNo

gAthArtha :[AsravANAm ] AsravonkI [ashuchitvan cha ] ashuchitA aur [viparItabhAvan cha ] viparItatA [cha ] tathA [dukhasya kAraNAni iti ] ve dukhake kAraN hain aisA [gnAtvA ] jAnakar [jIva ] jIv [tata nivRuttin ] unase nivRutti [karoti ] karatA hai .

TIkA : jalamen sevAl (kAI) hai so mal yA mail hai; us sevAlakI bhAnti Asrav malarUp yA mailarUp anubhavamen Ate hain, isaliye ve ashuchi hain (apavitra hain); aur bhagavAn AtmA to sadA hI atinirmal chaitanyamAtrasvabhAvarUpase gnAyak hai, isaliye atyanta shuchi hI hai (pavitra hI hai; ujjval hI hai) . Asravonke jaDasvabhAvatva honese ve dUsareke dvArA jAnane yogya hain (kyonki jo jaD ho vah apaneko tathA parako nahIn jAnatA, use dUsarA hI jAnatA hai) isaliye ve chaitanyase anya svabhAvavAle hain; aur bhagavAn AtmA to, apaneko sadA hI vignAnaghanasvabhAvapanA honese, svayam hI chetak (gnAtA) hai (svako aur parako jAnatA hai) isaliye vah chaitanyase ananya svabhAvavAlA hI hai (arthAt chaitanyase anya svabhAvavAlA nahIn hai) . Asrav AkulatAke utpanna karanevAle hain, isaliye dukhake kAraN hain; aur bhagavAn AtmA to, sadA hI nirAkulatA-svabhAvake kAraN kisIkA kArya tathA kisIkA kAraN na honese, dukhakA akAraN hI hai (arthAt dukhakA kAraN nahIn hai) . isaprakAr visheSh (antar)ko dekhakar jab yah AtmA, AtmA aur Asravonke bhedako jAnatA hai usI samay krodhAdi Asravonse nivRutta hotA hai, kyonki unase jo nirvRutta nahIn hotA use AtmA aur Asravonke pAramArthik (yathArtha) bhedagnAnakI siddhi hI nahIn huI . isaliye krodhAdik Asravonse nivRuttike sAth jo avinAbhAvI hai aise gnAnamAtrase hI, agnAnajanya paudgalik karmake bandhakA nirodh hotA hai .


Page 135 of 642
PDF/HTML Page 168 of 675
single page version

bandhanirodha sidhyet . kinch yadidamAtmAsravayorbhedagnAnan tatkimagnAnan kin vA gnAnam ? yadyagnAnan tadA tadabhedagnAnAnna tasya visheSha . gnAnan chet kimAsraveShu pravRuttan kin vAsravebhyo nivRuttam ? AsraveShu pravRuttan chettadApi tadabhedagnAnAnna tasya visheSha . Asravebhyo nivRuttan chettarhi kathan na gnAnAdev bandhanirodha ? iti nirastognAnAnsha kriyAnaya . yattvAtmAsravayorbhedagnAnamapi nAsravebhyo nivRuttan bhavati tajgnAnamev na bhavatIti gnAnAnsho gnAnanayopi nirasta .

aur, jo yah AtmA aur AsravonkA bhedagnAn hai so agnAn hai yA gnAn ? yadi agnAn hai to AtmA aur Asravonke abhedagnAnase usakI koI visheShatA nahIn huI . aur yadi gnAn hai to vah Asravommen pravRutta hai yA unase nivRutta ? yadi Asravommen pravRutta hotA hai to bhI AtmA aur Asravonke abhedagnAnase usakI koI visheShatA nahIn huI . aur yadi Asravonse nivRutta hai to gnAnase hI bandhakA nirodh siddha huA kyon na kahalAyegA ? (siddha huA hI kahalAyegA .) aisA siddha honese agnAnakA ansh aise kriyAnayakA khaNDan huA . aur yadi AtmA aur AsravonkA bhedagnAn bhI Asravonse nivRutta na ho to vah gnAn hI nahIn hai aisA siddha honese gnAnakA ansh aise (ekAnta) gnAnanayakA bhI khaNDan huA .

bhAvArtha :Asrav ashuchi hain, jaD hain, dukhake kAraN hain aur AtmA pavitra hai, gnAtA hai, sukhasvarUp hai . isaprakAr lakShaNabhedase dononko bhinna jAnakar Asravonse AtmA nivRutta hotA hai aur use karmakA bandha nahIn hotA . AtmA aur AsravonkA bhed jAnane par bhI yadi AtmA Asravonse nivRutta na ho to vah gnAn hI nahIn, kintu agnAn hI hai . yahAn koI prashna kare ki avirat samyagdRuShTiko mithyAtva aur anantAnubandhI prakRitiyonkA to Asrav nahIn hotA, kintu anya prakRitiyonkA to Asrav hokar bandha hotA hai; isaliye use gnAnI kahanA yA agnAnI ? usakA samAdhAn :samyagdRuShTi jIv gnAnI hI hai, kyonki vah abhiprAyapUrvakake Asravonse nivRutta huA hai . use prakRitiyonkA jo Asrav tathA bandha hotA hai vah abhiprAyapUrvak nahIn hai . samyagdRuShTi honeke bAd paradravyake svAmitvakA abhAv hai; isaliye, jab tak usako chAritramohakA uday hai tab tak usake udayAnusAr jo Asrav-bandha hotA hai usakA svAmitva usako nahIn hai . abhiprAyamen to vah Asrav-bandhase sarvathA nivRutta honA hI chAhatA hai . isaliye vah gnAnI hI hai .

jo yah kahA hai ki gnAnIko bandha nahIn hotA usakA kAraN isaprakAr hai : mithyAtvasambandhI bandha jo ki ananta sansArakA kAraN hai vahI yahAn pradhAnatayA vivakShit hai . avirati Adise jo bandha hotA hai vah alpa sthiti-anubhAgavAlA hai, dIrgha sansArakA kAraN nahIn


Page 136 of 642
PDF/HTML Page 169 of 675
single page version

(mAlinI)
parapariNatimujjhat khaNDayadbhedavAdA-
nidamuditamakhaNDan gnAnamuchchaNDamuchchai
.
nanu kathamavakAsha kartRukarmapravRutte-
rih bhavati kathan vA paudgala karmabandha
..47..
hai; isaliye vah pradhAn nahIn mAnA gayA . athavA to aisA kAraN hai ki :gnAn bandhakA kAraN
nahIn hai . jab tak gnAnamen mithyAtvakA uday thA tab tak vah agnAn kahalAtA thA aur mithyAtvake
jAneke bAd agnAn nahIn, kintu gnAn hI hai . usamen jo kuchh chAritramoh sambandhI vikAr hai usakA
svAmI gnAnI nahIn, isaliye gnAnIke bandha nahIn hai; kyonki vikAr jo ki bandharUp hai aur bandhakA
kAraN hai, vah to bandhakI panktimen hai, gnAnakI panktimen nahIn
. is arthake samarthanarUp kathan Age
gAthAommen AyegA ..72..
yahAn kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[parapariNatim ujjhat ] parapariNatiko chhoDatA huA, [bhedavAdAn khaNDayat ] bhedake ka thanonko toDatA huA, [idam akhaNDam uchchaNDam gnAnam ] yah akhaNDa aur atyant prachaNDa gnAn [uchchai uditam ] pratyakSha udayako prApta huA hai . [nanu ] aho ! [ih ] aise gnAnamen [kartRukarmapravRutti ] (paradraDDavyake) ka rtAk rmakI pravRuttikA [katham avakAsha ] avakAsh kaise ho sakatA hai ? [vA ] tathA [paudgala karmabandha ] paudgalik ka rmabandh bhI [kathan bhavati ] kaise ho sakatA hai ? (nahIn ho sakatA .)

(gneyonke nimittase tathA kShayopashamake visheShase gnAnamen jo anek khaNDarUp AkAr pratibhAsit hote the unase rahit gnAnamAtra AkAr ab anubhavamen AyA, isaliye gnAnako ‘akhaNDa’ visheShaN diyA hai . matignAnAdi jo anek bhed kahe jAte the unhen dUr karatA huA udayako prApta huA hai, isaliye ‘bhedake kathanonko toDatA huA’ aisA kahA hai . parake nimittase rAgAdirUp pariNamit hotA thA us pariNatiko chhoDatA huA udayako prApta huA hai, isaliye ‘parapariNatiko chhoDatA huA’ aisA kahA hai . parake nimittase rAgAdirUp pariNamit nahIn hotA, balavAn hai isaliye ‘atyanta prachaNDa’ kahA hai .)

bhAvArtha :karmabandha to agnAnase huI kartAkarmakI pravRuttise thA . ab jab bhedabhAvako aur parapariNatiko dUr karake ekAkAr gnAn pragaT huA tab bhedarUp kArakakI pravRutti miT gaI; tab phi ra ab bandha kisaliye hogA ? arthAt nahIn hogA .47.


Page 137 of 642
PDF/HTML Page 170 of 675
single page version

ken vidhinAyamAsravebhyo nivartat iti chet
ahamekko khalu suddho Nimmamao NANadansaNasamaggo .
tamhi Thido tachchitto savve ede khayan Nemi ..73..
ahameka khalu shuddha nirmamata gnAnadarshanasamagra .
tasmin sthitastachchita sarvAnetAn kShayan nayAmi ..73..

ahamayamAtmA pratyakShamakShuNNamanantan chinmAtran jyotiranAdyanantanityoditavignAnaghanasvabhAv- bhAvatvAdeka, sakalakArakachakraprakriyottIrNanirmalAnubhUtimAtratvAchchhuddha, pudgalasvAmikasya krodhAdi- bhAvavaishvarUpasya svasya svAmitven nityamevApariNamanAnnirmamata, chinmAtrasya mahaso vastusvabhAvat ev sAmAnyavisheShAbhyAn sakalatvAd gnAnadarshanasamagra, gaganAdivatpAramArthiko vastuvisheShosmi . tadahamadhunAsminnevAtmani nikhilaparadravyapravRuttinivRuttyA nishchalamavatiShThamAna sakalaparadravyanimittak-

ab prashna karatA hai ki yah AtmA kis vidhise Asravonse nivRutta hotA hai ? usake uttararUp gAthA kahate hain :

main ek, shuddha, mamatvahIn ru gnAnadarshanapUrNa hUn .
isamen rah sthit, lIn isamen, shIghra ye sab kShay karUn ..73..

gAthArtha :gnAnI vichAr karatA hai ki[khalu ] nishchayase [aham ] mainn [eka ] ek hUn, [shuddha ] shuddha hUn, [nirmamata ] mamatArahit hUn, [gnAnadarshanasamagra ] gnAnadarshanase pUrNa hUn; [tasmin sthita ] us svabhAvamen rahatA huA, [tachchitta ] usase (-us chaitanya-anubhavamen) lIn hotA huA (main) [etAn ] in [sarvAn ] kroedhAdik sarva Asravonko [kShayan ] kShayako [nayAmi ] prApta karAtA hUn .

TIkA :main yah AtmApratyakSha akhaNDa ananta chinmAtra jyotianAdi-ananta nitya-udayarUp vignAnaghanasvabhAvabhAvatvake kAraN ek hUn; (kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn aur adhikaraNasvarUp) sarva kArakonkI samUhakI prakriyAse pArako prApta jo nirmal anubhUti, us anubhUtimAtrapaneke kAraN shuddha hUn; pudgaladravya jisakA svAmI hai aisA jo krodhAdibhAvonkA vishvarUpatva (anekarUpatva) usake svAmIpanerUp svayam sadA hI nahIn pariNamatA honese mamatArahit hUn; chinmAtra jyotikI, vastusvabhAvase hI, sAmAnya aur visheShase paripUrNatA honese, main gnAnadarshanase paripUrNa hUn .aisA main AkAshAdi dravyakI bhAnti pAramArthik vastuvisheSh hUn . isaliye ab main

18

Page 138 of 642
PDF/HTML Page 171 of 675
single page version

visheShachetanachanchalakallolanirodhenemamev chetayamAna svAgnAnenAtmanyutplavamAnAnetAn bhAvAnakhilA- nev kShapayAmItyAtmani nishchitya chirasangRuhItamuktapotapAtra samudrAvarta iv jhagityevodvAntasamasta- vikalpokalpitamachalitamamalamAtmAnamAlambamAno vignAnaghanabhUta khalvayamAtmAsravebhyo nivartate .

kathan gnAnAsravanivRuttyo samakAlatvamiti chet
jIvaNibaddhA ede adhuv aNichchA tahA asaraNA ya .
dukkhA dukkhaphal tti ya NAdUN Nivattade tehin ..74..
jIvanibaddhA ete adhruvA anityAstathA asharaNAshcha .
dukhAni dukhaphalA iti cha gnAtvA nivartate tebhya ..74..
samasta paradravyapravRuttise nivRutti dvArA isI AtmasvabhAvamen nishchal rahatA huA, samasta paradravyake
nimittase visheSharUp chetanamen honevAle chanychal kallolonke nirodhase isako hI (is
chaitanyasvarUpako hI) anubhav karatA huA, apane agnAnase AtmAmen utpanna honevAle jo yah
krodhAdik bhAv hain un sabakA kShay karatA hUn
aisA AtmAmen nishchay karake, jisane bahut samayase
pakaDe hue jahAjako chhoD diyA hai aise samudrake bhamvarakI bhAnti, jisane sarva vikalponko shIghra hI
vaman kar diyA hai aisA, nirvikalpa achalit nirmal AtmAkA avalamban karatA huA, vignAnaghan
hotA huA, yah AtmA Asravonse nivRutta hotA hai
.

bhAvArtha :shuddhanayase gnAnIne AtmAkA aisA nishchay kiyA hai ki‘main ek hUn, shuddha hUn, paradravyake prati mamatArahit hUn, gnAnadarshanase pUrNa vastu hUn’ . jab vah gnAnI AtmA aise apane svarUpamen rahatA huA usIke anubhavarUp ho tab krodhAdik Asrav kShayako prApta hote hain . jaise samudrake Avartta(bhamvar)ne bahut samayase jahAjako pakaD rakhA ho aur jab vah Avartta shaman ho jAtA hai tab vah us jahAjako chhoD detA hai, isIprakAr AtmA vikalponke Avarttako shaman karatA huA Asravonko chhoD detA hai ..73..

ab prashna karatA hai ki gnAn honekA aur AsravonkI nivRuttikA samakAl (ek kAl) kaise hai ? usake uttararUp gAthA kahate hain :

ye sarva jIvanibaddha, adhruv, sharaNahIn, anitya hain,
ye dukh, dukhaphal jAnake inase nivartan jIv kare
..74..
gAthArtha :[ete ] yah Asrav [jIvanibaddhA ] jIvake sAth nibaddha hain, [adhruvA ]

Page 139 of 642
PDF/HTML Page 172 of 675
single page version

jatupAdapavadvadhyaghAtakasvabhAvatvAjjIvanibaddhA khalvAsravA, na punaraviruddhasvabhAvatvA- bhAvAjjIv ev . apasmArarayavadvardhamAnahIyamAnatvAdadhruvA khalvAsravA, dhruvashchinmAtro jIv ev . shItadAhajvarAveshavat krameNojjRumbhamANatvAdanityA khalvAsravA, nityo vignAnaghanasvabhAvo jIv ev . bIjanirmokShakShaNakShIyamANadAruNasmarasanskAravattrAtumashakyatvAdasharaNA khalvAsravA, sasharaNa svayam gupta sahajachichchhaktirjIv ev . nityamevAkulasvabhAvatvAddukhAni khalvAsravA, adukhan nityamevAnAkulasvabhAvo jIv ev . AyatyAmAkulatvotpAdakasya pudgalapariNAmasya hetutvAddukhaphalA khalvAsravA, adukhaphala sakalasyApi pudgalapariNAmasyAhetutvAjjIv ev . iti vikalpAnantaramev shithilitakarmavipAko vighaTitaghanaughaghaTano digAbhog iv adhruv hain, [anityA ] anitya hain [tathA cha ] tathA [asharaNA ] asharaN hain, [cha ] aur ve [dukhAni ] dukharUp hain, [dukhaphalA ] dukh hI jinakA phal hai aise hain,[iti gnAtvA ] aisA jAnakar gnAnI [tebhya ] unase [nivartate ] nivRutta hotA hai .

TIkA :vRukSha aur lAkhakI bhAnti vadhya-ghAtakasvabhAvapanA honese Asrav jIvake sAth bandhe hue hain; kintu aviruddhasvabhAvatvakA abhAv honese ve jIv hI nahIn hain . [lAkhake nimittase pIpal Adi vRukShakA nAsh hotA hai . lAkh ghAtak hai aur vRukSha vadhya (ghAt hone yogya) hai . isaprakAr lAkh aur vRukShakA svabhAv ek-dUsarese viruddha hai, isaliye lAkh vRukShake sAth mAtra bandhI huI hI hai; lAkh svayam vRukSha nahIn hai . isIprakAr Asrav ghAtak hain aur AtmA vadhya hai . isaprakAr viruddha svabhAv honese Asrav svayam jIv nahIn hai . ] Asrav mRugIke vegakI bhAnti baDhate-ghaTate honese adhruv hain; chaitanyamAtra jIv hI dhruv hai . Asrav shItadAhajvarake AveshakI bhAnti anukramase utpanna hote hain isalie anitya hain; vignAnaghan jisakA svabhAv hai aisA jIv hI nitya hai . jaise kAmasevanamen vIrya chhUT jAtA hai usI kShaN dAruN sanskAr naShTa ho jAtA hai, kisIse nahIn rokA jA sakatA, isIprakAr karmoday chhUT jAtA hai usI kShaN Asrav nAshako prApta ho jAte hain, roke nahIn jA sakate, isaliye ve (Asrav) asharaN hain; svayamrakShit sahajachitshaktirUp jIv hI sharaNasahit hai . Asrav sadA hI Akul svabhAvavAle honese dukharUp hain; sadA hI nirAkul svabhAvavAlA jIv hI adukharUp arthAt sukharUp hai . Asrav AgAmI kAlamen AkulatAko utpanna karanevAle aise pudgalapariNAmake hetu honese dukhaphalarUp (dukh jisakA phal hai aise) hain; jIv hI samasta pudgalapariNAmakA ahetu honese adukhaphal (dukhaphalarUp nahIn) hai .aisA AsravonkA aur jIvakA bhedagnAn hote hI (tatkAl hI) jisamen karmavipAk shithil ho gayA hai aisA vah AtmA, jisamen


Page 140 of 642
PDF/HTML Page 173 of 675
single page version

nirargalaprasara sahajavijRumbhamANachichchhaktitayA yathA yathA vignAnaghanasvabhAvo bhavati tathA tathAsravebhyo nivartate, yathA yathAsravebhyashcha nivartate tathA tathA vignAnaghanasvabhAvo bhavatIti . tAvadvignAnaghanasvabhAvo bhavati yAvat samyagAsravebhyo nivartate, tAvadAsravebhyashcha nivartate yAvatsamyagvignAnaghanasvabhAvo bhavatIti gnAnAsravanivRuttyo samakAlatvam . bAdalasamUhakI rachanA khaNDit ho gaI hai aise dishAke vistArakI bhAnti amaryAd jisakA vistAr hai aisA, sahajarUpase vikAsako prApta chitshaktise jyon-jyon vignAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai tyon-tyon Asravonse nivRutta hotA jAtA hai, aur jyon-jyon Asravonse nivRutta hotA jAtA hai tyon-tyon vignAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai; utanA vignAnaghanasvabhAv hotA hai jitanA samyak prakArase Asravonse nivRutta hotA hai, aur utanA Asravonse nivRutta hotA hai jitanA samyak prakArase vignAnaghanasvabhAv hotA hai . isaprakAr gnAnako aur AsravonkI nivRuttiko samakAlapanA hai .

bhAvArtha :AsravonkA aur AtmAkA jaisA U par kahA hai tadanusAr bhed jAnate hI, jis-jis prakArase jitane-jitane anshamen AtmA vignAnaghanasvabhAv hotA hai us-us prakArase utane-utane anshamen vah Asravonse nivRutta hotA hai . jab sampUrNa vignAnaghanasvabhAv hotA hai tab samasta Asravonse nivRutta hotA hai . isaprakAr gnAnakA aur AsravanivRuttikA ek kAl hai .

yah Asravonko dUr honekA aur samvar honekA varNan guNasthAnonkI paripATIrUpase tattvArthasUtrakI TIkA Adi siddhAntashAstrommen hai vahAnse jAnanA . yahAn to sAmAnya prakaraN hai, isaliye sAmAnyatayA kahA hai .

‘AtmA vignAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai’ isakA kyA artha hai ? usakA uttar : ‘AtmA vignAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai arthAt AtmA gnAnamen sthit hotA jAtA hai .’ jab tak mithyAtva ho tab tak gnAnako (bhale hI vah kShAyopashamik gnAn adhik ho to bhI) agnAn kahA jAtA hai aur mithyAtvake jAneke bAd use (bhale hI vah kShAyopashamik gnAn alpa ho to bhI) vignAn kahA jAtA hai . jyon-jyon vah gnAn arthAt vignAn sthir-ghan hotA jAtA hai tyon-tyon AsravonkI nivRutti hotI jAtI hai aur jyon-jyon AsravonkI nivRutti hotI jAtI hai tyon-tyon gnAn (vignAn) sthir-ghan hotA jAtA hai, arthAt AtmA vignAnaghanasvabhAv hotA jAtA hai ..74..

ab isI arthakA kalasharUp tathA Ageke kathanakA sUchak kAvya kahate hain :


Page 141 of 642
PDF/HTML Page 174 of 675
single page version

(shArdUlavikrIDit)
ityevan virachayya samprati paradravyAnnivRuttin parAn
svan vignAnaghanasvabhAvamabhayAdAstighnuvAna param
.
agnAnotthitakartRukarmakalanAt kleshAnnivRutta svayam
gnAnIbhUt itashchakAsti jagata sAkShI purANa pumAn
..48..
kathamAtmA gnAnIbhUto lakShyat iti chet
kammassa ya pariNAman Nokammassa ya tahev pariNAman .
Na karei eyamAdA jo jANadi so havadi NANI ..75..
karmaNashcha pariNAman nokarmaNashcha tathaiv pariNAmam .
na karotyenamAtmA yo jAnAti sa bhavati gnAnI ..75..

shlokArtha :[iti evan ] isaprakAr pUrvak thit vidhAnase, [samprati ] adhunA (tatkAl) hI [paradravyAt ] paradraDDavyase [parAn nivRuttin virachayya ] utkRuShTa (sarva prakAre) nivRutti rkarake, [vignAnaghanasvabhAvam param svan abhayAt AstighnuvAna ] vignAnaghanasvabhAvarUp ke val apane par nirbhayatAse ArUDh hotA huA arthAt apanA Ashray karatA huA (athavA apaneko nishankatayA AstikyabhAvase sthir karatA huA), [agnAnotthitakartRukarmakalanAt kleshAt ] agnAnase utpanna huI kartAkarmakI pravRuttike abhyAsase utpanna kleshase [nivRutta ] nivRutta huA, [svayam gnAnIbhUta ] svayam gnAnasvarUp hotA huA, [jagata sAkShI ] jagatakA sAkShI (gnAtAdraDDaShTA), [purANa pumAn ] purAN puruSh (AtmA) [ita chakAsti ] ab yahAnse prakAshamAn hotA hai .48.

ab pUchhate hain kiAtmA gnAnasvarUp arthAt gnAnI ho gayA yah kaise pahichAnA jAtA hai ? usakA chihna (lakShaN) kahiye . usake uttararUp gAthA kahate hain :

jo karmakA pariNAm aru nokarmakA pariNAm hai so nahin kare jo, mAtra jAne, vo hi AtmA gnAni hai ..75..

gAthArtha[ya ] jo [AtmA ] AtmA [enam ] is [karmaNa pariNAman cha ] ka rmake pariNAmako [tathA ev cha ] tathA [nokarmaNa pariNAman ] nok rmake pariNAmako [na karoti ] nahIn karatA, kintu [jAnAti ] jAnatA hai [sa ] vah [gnAnI ] gnAnI [bhavati ] hai .


Page 142 of 642
PDF/HTML Page 175 of 675
single page version

ya khalu moharAgadveShasukhadukhAdirUpeNAntarutplavamAnan karmaNa pariNAman sparsharasagandh- varNashabdabandhasansthAnasthaulyasaukShmyAdirUpeN bahirutplavamAnan nokarmaNa pariNAman cha samastamapi paramArthata pudgalapariNAmapudgalayorev ghaTamRuttikayoriv vyApyavyApakabhAvasadbhAvAt pudgaladravyeN kartrA svatantravyApaken svayam vyApyamAnatvAtkarmatven kriyamANan pudgalapariNAmAtmanorghaTakumbhakArayoriv vyApyavyApakabhAvAbhAvAt kartRukarmatvAsiddhau na nAm karotyAtmA, kintu paramArthata pudgalapariNAm- gnAnapudgalayorghaTakumbhakAravadvayApyavyApakabhAvAbhAvAt kartRukarmatvAsiddhAvAtmapariNAmAtmanorghaT- mRuttikayoriv vyApyavyApakabhAvasadbhAvAdAtmadravyeN kartrA svatantravyApaken svayam vyApyamAnatvAt pudgalapariNAmagnAnan karmatven kurvantamAtmAnan jAnAti sotyantaviviktagnAnIbhUto gnAnI syAt . na chaivan gnAtu pudgalapariNAmo vyApya, pudgalAtmanorgneyagnAyakasambandhavyavahAramAtre satyapi

TIkA :nishchayase moh, rAg, dveSh, sukh, dukh AdirUpase antaranggamen utpanna honevAlA jo karmakA pariNAm, aur sparsha, ras, gandha, varNa, shabda, bandha, sansthAn, sthUlatA, sUkShmatA AdirUpase bAhar utpanna honevAlA jo nokarmakA pariNAm, vah sab hI pudgalapariNAm hain . paramArthase, jaise ghaDeke aur miTTIke vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai usIprakAr pudgalapariNAmake aur pudgalake hI vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai . pudgaladravya svatantra vyApak hai, isaliye pudgalapariNAmakA kartA hai aur pudgalapariNAm us vyApakase svayam vyApta (vyApyarUp) honeke kAraN karma hai . isaliye pudgaladravyake dvArA kartA hokar karmarUpase kiyA jAnevAlA jo samasta karmanokarmarUp pudgalapariNAm hai use jo AtmA, pudgalapariNAmako aur AtmAko ghaT aur kumhArakI bhAnti vyApyavyApakabhAvake abhAvake kAraN kartAkarmapanekI asiddhi honese, paramArthase karatA nahIn hai, parantu (mAtra) pudgalapariNAmake gnAnako (AtmAke) karmarUpase karate hue apane AtmAko jAnatA hai, vah AtmA (karmanokarmase) atyanta bhinna gnAnasvarUp hotA huA gnAnI hai

.

(pudgalapariNAmakA gnAn AtmAkA karma kis prakAr hai ? so samajhAte hain :) paramArthase pudgalapariNAmake gnAnako aur pudgalako ghaT aur kumhArakI bhAnti vyApyavyApakabhAvakA abhAv honese kartAkarmapanekI asiddhi hai aur jaise ghaDe aur miTTIke vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai usIprakAr AtmapariNAm aur AtmAke vyApyavyApakabhAvakA sadbhAv honese kartAkarmapanA hai . Atmadravya svatantra vyApak honese AtmapariNAmakA arthAt pudgalapariNAmake gnAnakA kartA hai aur pudgalapariNAmakA gnAn us vyApakase svayam vyApta (vyApyarUp) honese karma hai . aur isaprakAr (gnAtA pudgalapariNAmakA gnAn karatA hai


Page 143 of 642
PDF/HTML Page 176 of 675
single page version

pudgalapariNAmanimittakasya gnAnasyaiv gnAturvyApyatvAt .

(shArdUlavikrIDit)
vyApyavyApakatA tadAtmani bhavennaivAtadAtmanyapi
vyApyavyApakabhAvasambhavamRute kA kartRukarmasthiti
.
ityuddAmavivekaghasmaramahobhAreN bhindanstamo
gnAnIbhUy tadA sa eSh lasita kartRutvashUnya pumAn
..49..

isaliye) aisA bhI nahIn hai ki pudgalapariNAm gnAtAkA vyApya hai; kyonki pudgal aur AtmAke gneyagnAyakasambandha vyavahAramAtra hone par bhI pudgalapariNAm jisakA nimitta hai aisA gnAn hI gnAtAkA vyApya hai . (isaliye vah gnAn hI gnAtAkA karma hai .)..75..

ab isI arthakA samarthak kalasharUp kAvya kahate hain :

shlokArtha :[vyApyavyApakatA tadAtmani bhavet ] vyApyavyApakatA tatsvarUpamen hI hotI hai, [atadAtmani api na ev ] atatsvarUpamen nahIn hI hotI . aur [vyApyavyApakabhAvasambhavam Rute ] vyApyavyApakabhAvake sambhav binA [kartRukarmasthiti kA ] kartAkarmakI sthiti kaisI ? arthAt kartAkarmakI sthiti nahIn hI hotI . [iti uddAm-vivek- ghasmar-mahobhAreN ] aise prabal vivekarUp, aur sabako grAsIbhUt karaneke svabhAvavAle gnAnaprakAshake bhArase [tama bhindan ] agnAnAndhakArako bhedatA huA, [sa eSha pumAn ] yah AtmA [gnAnIbhUy ] gnAnasvarUp hokar, [tadA ] us samay [kartRutvashUnya lasita ] kartRutvarahit huA shobhit hotA hai .

bhAvArtha :jo sarva avasthAommen vyApta hotA hai so to vyApak hai aur koI ek avasthAvisheSh vah, (us vyApakakA) vyApya hai . isaprakAr dravya to vyApak hai aur paryAy vyApya hai . dravya-paryAy abhedarUp hI hai . jo dravyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai vahI paryAyakA AtmA, svarUp athavA sattva hai . aisA honese dravya paryAyamen vyApta hotA hai aur paryAy dravyake dvArA vyApta ho jAtI hai . aisI vyApyavyApakatA tatsvarUpamen hI (abhinna sattAvAle padArthamen hI) hotI hai; atatsvarUpamen (jinakI sattAsattva bhinna-bhinna hai aise padArthommen) nahIn hI hotI . jahAn vyApyavyApakabhAv hotA hai vahIn kartAkarmabhAv hotA hai; vyApyavyApakabhAvake binA kartAkarmabhAv nahIn hotA . jo aisA jAnatA hai vah pudgal aur AtmAke kartAkarmabhAv nahIn hai aisA jAnatA hai . aisA jAnane par vah gnAnI hotA hai, kartAkarmabhAvase rahit hotA hai aur gnAtAdraShTAjagatakA sAkShIbhUthotA hai .49.


Page 144 of 642
PDF/HTML Page 177 of 675
single page version

pudgalakarma jAnato jIvasya sah pudgalen kartRukarmabhAva kin bhavati kin na bhavatIti chet
Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
NANI jANanto vi hu poggalakamman aNeyavihan ..76..
nApi pariNamati na gRuhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
gnAnI jAnannapi khalu pudgalakarmAnekavidham ..76..

yato yan prApyan vikAryan nirvartyan cha vyApyalakShaNan pudgalapariNAman karma pudgaladravyeN svayamantarvyApaken bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya tan gRuhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnen cha kriyamANan jAnannapi hi gnAnI svayamantarvyApako bhUtvA bahisthasya paradravyasya pariNAman mRuttikAkalash- mivAdimadhyAnteShu vyApya na tan gRuhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, tata prApyan vikAryan

ab yah prashna karatA hai ki pudgalakarmako jAnanevAle jIvake pudgalake sAth kartAkarmabhAv hai yA nahIn ? usakA uttar kahate hain :

bahubhAnti pudgalakarma sab, gnAnI puruSh jAnA kare,
paradravyaparyAyon na praName, nahin grahe, nahin Upaje
..76..

gAthArtha :[gnAnI ] gnAnI [anekavidham ] anek prakArake [pudgalakarma ] pudgalakarmako [jAnan api ] jAnatA huA bhI [ khalu ] nishchayase [paradravyaparyAye ] paradravyakI paryAyamen [na api pariNamati ] pariNamit nahIn hotA, [ na gRuhNAti ] use grahaN nahIn karatA aur [na utpadyate ] us rUp utpanna nahIn hotA .

TIkA :prApya, vikArya aur nirvartya aisA, vyApyalakShaNavAlA pudgalake pariNAmasvarUp karma (kartAkA kArya), usamen pudgaladravya svayam antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, use grahaN karatA huA, us-rUp pariNaman karatA huA us-rUp utpanna hotA huA, us pudgalapariNAmako karatA hai; isaprakAr pudgaladravyase kiye jAnevAle pudgalapariNAmako gnAnI jAnatA huA bhI, jaise miTTI svayam ghaDemen antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, ghaDeko grahaN karatI hai, ghaDake rUpamen pariNamit hotI hai aur ghaDeke rUpamen utpanna hotI hai usIprakAr, gnAnI svayam bAhyasthit (bAhar rahanevAle) paradravyake pariNAmamen antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, use grahaN nahIn karatA, us-rUp pariNamit nahIn hotA aur us-rUp utpanna nahIn hotA; isaliye, yadyapi gnAnI pudgalakarmako jAnatA hai tathApi, prApya, vikArya aur nirvartya aisA jo


Page 145 of 642
PDF/HTML Page 178 of 675
single page version

nirvartyan cha vyApyalakShaNan paradravyapariNAman karmAkurvANasya, pudgalakarma jAnatopi gnAnina pudgalen sah na kartRukarmabhAva .

svapariNAman jAnato jIvasya sah pudgalen kartRukarmabhAva kin bhavati kin na bhavatIti chet

Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
NANI jANanto vi hu sagapariNAman aNeyavihan ..77..

vyApyalakShaNavAlA paradravyapariNAmasvarUp karma hai, use na karanevAle gnAnIko pudgalake sAth kartAkarmabhAv nahIn hai .

bhAvArtha :jIv pudgalakarmako jAnatA hai tathApi use pudgalake sAth kartAkarmapanA nahIn hai .

sAmAnyatayA kartAkA karma tIn prakArakA kahA jAtA hainirvartya, vikArya aur prApya . kartAke dvArA, jo pahale na ho aisA navIn kuchh utpanna kiyA jAye so kartAkA nirvartya karma hai . kartAke dvArA, padArthamen vikArparivartan karake jo kuchh kiyA jAye vah kartAkA vikArya karma hai . kartA, jo nayA utpanna nahIn karatA tathA vikAr karake bhI nahIn karatA, mAtra jise prApta karatA hai vah kartAkA prApya karma hai .

jIv pudgalakarmako navIn utpanna nahIn kar sakatA, kyonki chetan jaDako kaise utpanna kar sakatA hai ? isaliye pudgalakarma jIvakA nirvartya karma nahIn hai . jIv pudgalamen vikAr karake use pudgalakarmarUp pariNaman nahIn karA sakatA, kyonki chetan jaDako kaise pariNamit kar sakatA hai ? isaliye pudgalakarma jIvakA vikArya karma bhI nahIn hai . paramArthase jIv pudgalako grahaN nahIn kar sakatA, kyonki amUrtik padArtha mUrtikako kaise grahaN kar sakatA hai ? isaliye pudgalakarma jIvakA prApya karma bhI nahIn hai . isaprakAr pudgalakarma jIvakA karma nahIn hai aur jIv usakA kartA nahIn hai . jIvakA svabhAv gnAtA hai, isaliye gnAnarUp pariNaman karatA huA svayam pudgalakarmako jAnatA hai; isaliye pudgalakarmako jAnanevAle aise jIvakA parake sAth kartAkarmabhAv kaise ho sakatA hai ? nahIn ho sakatA ..76..

ab prashna karatA hai ki apane pariNAmako jAnanevAle aise jIvako pudgalake sAth kartAkarmabhAv (kartAkarmapanA) hai yA nahIn ? usakA uttar kahate hain :

bahubhAnti nij pariNAm sab, gnAnI puruSh jAnA kare,
paradravyaparyAyon na praName, nahin grahe, nahin Upaje
..77..
19

Page 146 of 642
PDF/HTML Page 179 of 675
single page version

nApi pariNamati na gRuhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
gnAnI jAnannapi khalu svakapariNAmamanekavidham ..77..

yato yan prApyan vikAryan nirvartyan cha vyApyalakShaNamAtmapariNAman karma AtmanA svayamantarvyApaken bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya tan gRuhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnen cha kriyamANan jAnannapi hi gnAnI svayamantarvyApako bhUtvA bahisthasya paradravyasya pariNAman mRuttikAkalashamivAdimadhyAnteShu vyApya na tan gRuhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, tata prApyan vikAryan nirvartyan cha vyApyalakShaNan paradravyapariNAman karmAkurvANasya svapariNAman jAnatopi gnAnina pudgalen sah na kartRukarmabhAva .

pudgalakarmaphalan jAnato jIvasya sah pudgalen kartRukarmabhAva kin bhavati kin na bhavatIti chet

gAthArtha :[gnAnI ] gnAnI [anekavidham ] anek prakArake [svakapariNAmam ] apane pariNAmako [jAnan api ] jAnatA huA bhI [ khalu ] nishchayase [paradravyaparyAye ] paradravyakI paryAyamen [na api pariNamati ] pariNamit nahIn hotA, [ na gRuhNAti ] use grahaN nahIn karatA aur [na utpadyate ] usrUp utpanna nahIn hotA .

TIkA :prApya, vikArya aur nirvartya aisA, vyApyalakShaNavAlA AtmAke pariNAmasvarUp jo karma (kartAkA kArya), usamen AtmA svayam antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, use grahaN karatA huA, us-rUp pariNaman karatA huA aur us-rUp utpanna hotA huA, us AtmapariNAmako karatA hai; isaprakAr AtmAke dvArA kiye jAnevAle AtmapariNAmako gnAnI jAnatA huA bhI, jaise miTTI svayam ghaDemen antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, ghaDeko grahaN karatI hai, ghaDeke rUpamen pariNamit hotI hai aur ghaDeke rUpamen utpanna hotI hai usIprakAr, gnAnI svayam bAhyasthit aise paradravyake pariNAmamen antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, use grahaN nahIn karatA, us-rUp pariNamit nahIn hotA aur us-rUp utpanna nahIn hotA; isaliye yadyapi gnAnI apane pariNAmako jAnatA hai tathApi, prApya, vikArya aur nirvartya aisA jo vyApyalakShaNavAlA paradravyapariNAmasvarUp karma hai, use na karanevAle gnAnIko pudgalake sAth kartAkarmabhAv nahIn hai

.

bhAvArtha :jaisA 76vIn gAthAmen kahA hai tadanusAr yahAn bhI jAn lenA . vahAn ‘pudgalakarmako jAnatA huA gnAnI’ aisA kahA thA usake sthAn par yahAn ‘apane pariNAmako jAnatA huA gnAnI’ aisA kahA haiitanA antar hai ..77..

ab prashna karatA hai ki pudgalakarmake phalako jAnanevAle aise jIvako pudgalake sAth kartAkarmabhAv (kartAkarmapanA) hai yA nahIn ? usakA uttar kahate hain :


Page 147 of 642
PDF/HTML Page 180 of 675
single page version

Na vi pariNamadi Na giNhadi uppajjadi Na paradavvapajjAe .
NANI jANanto vi hu poggalakammapphalamaNantan ..78..
nApi pariNamati na gRuhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye .
gnAnI jAnannapi khalu pudgalakarmaphalamanantam ..78..

yato yan prApyan vikAryan nirvartyan cha vyApyalakShaNan sukhadukhAdirUpan pudgalakarmaphalan karma pudgaladravyeN svayamantarvyApaken bhUtvAdimadhyAnteShu vyApya tad gRuhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnen cha kriyamANan jAnannapi hi gnAnI svayamantarvyApako bhUtvA bahisthasya paradravyasya pariNAman mRuttikAkalashamivAdimadhyAnteShu vyApya na tan gRuhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate cha, tata prApyan vikAryan nirvartyan cha vyApyalakShaNan paradravyapariNAman karmAkurvANasya, sukhadukhAdirUpan pudgalak rmaphalan jAnatopi, gnAnina pudgalen sah na kartRukarmabhAva .

pudgalakaramakA phal anantA, gnAni jan jAnA kare,
paradravyaparyAyon na praName, nahin grahe, nahin Upaje
..78..

gAthArtha :[gnAnI ] gnAnI [pudgalakarmaphalam ] pudgalakarmakA phal [anantam ] jo ki ananta hai use [jAnan api ] jAnatA huA bhI [khalu ] paramArthase [paradravyaparyAye ] paradravyakI paryAyarUp [na api pariNamati ] pariNamit nahIn hotA, [ na gRuhNAti ] use grahaN nahIn karatA aur [na utpadyate ] usrUp utpanna nahIn hotA .

TIkA :prApya, vikArya aur nirvartya aisA, vyApyalakShaNavAlA sukhadukhAdirUp pudgalakarmaphalasvarUp jo karma (kartAkA kArya), usamen pudgaladravya svayam antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, use grahaN karatA huA, us-rUp pariNaman karatA huA aur us- rUp utpanna hotA huA, us sukhadukhAdirUp pudgalakarmaphalako karatA hai; isaprakAr pudgaladravyake dvArA kiye jAnevAle sukhadukhAdirUp pudgalakarmaphalako gnAnI jAnatA huA bhI, jaise miTTI svayam ghaDemen antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, ghaDeko grahaN karatI hai, ghaDeke rUpamen pariNamit hotI hai aur ghaDeke rUpamen utpanna hotI hai usIprakAr, gnAnI svayam bAhyasthit aise paradravyake pariNAmamen antarvyApak hokar, Adi-madhya-antamen vyApta hokar, use grahaN nahIn karatA, us-rUp pariNamit nahIn hotA aur us-rUp utpanna nahIn hotA; isaliye, yadyapi gnAnI sukhadukhAdirUp pudgalakarmake phalako jAnatA hai tathApi, prApya, vikArya aur nirvartya aisA jo vyApyalakShaNavAlA paradravya- pariNAmasvarUp karma hai, use na karanevAle aise us gnAnIko pudgalake sAth kartAkarmabhAv nahIn hai

.