Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 106-131 ; Kalash: 63-67.

Page 188 of 642
PDF/HTML Page 221 of 675
single page version

કથમિતિ ચેત્ —

જોધેહિં કદે જુદ્ધે રાએણ કદં તિ જંપદે લોગો .

વવહારેણ તહ કદં ણાણાવરણાદિ જીવેણ ..૧૦૬..

યોધૈઃ કૃતે યુદ્ધે રાજ્ઞા કૃતમિતિ જલ્પતે લોકઃ .

વ્યવહારેણ તથા કૃતં જ્ઞાનાવરણાદિ જીવેન ..૧૦૬..

યથા યુદ્ધપરિણામેન સ્વયં પરિણમમાનૈઃ યોધૈઃ કૃતે યુદ્ધે યુદ્ધપરિણામેન સ્વયમપરિણમ-

માનસ્ય રાજ્ઞો રાજ્ઞા કિલ કૃતં યુદ્ધમિત્યુપચારો, ન પરમાર્થઃ, તથા જ્ઞાનાવરણાદિકર્મપરિણામેન
સ્વયં પરિણમમાનેન પુદ્ગલદ્રવ્યેણ કૃતે જ્ઞાનાવરણાદિકર્મણિ જ્ઞાનાવરણાદિકર્મપરિણામેન
સ્વયમપરિણમમાનસ્યાત્મનઃ કિલાત્મના કૃતં જ્ઞાનાવરણાદિકર્મેત્યુપચારો, ન પરમાર્થઃ .

ભાવાર્થ : — કદાચિત્ હોનેવાલે નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવમેં કર્તાકર્મભાવ કહના સો ઉપચાર હૈ .૧૦૫.

અબ, યહ ઉપચાર કૈસે હૈ સો દૃષ્ટાન્ત દ્વારા કહતે હૈં : —

યોદ્ધા કરેં જહઁ યુદ્ધ, વહાઁ વહ ભૂપકૃત જનગણ કહૈં .

ત્યોં જીવને જ્ઞાનાવરણ આદિક કિયે વ્યવહારસે ..૧૦૬..

ગાથાર્થ : — [યોધૈઃ ] યોદ્ધાઓંકે દ્વારા [યુદ્ધે કૃતે ] યુદ્ધ કિયે જાને પર, ‘[રાજ્ઞા કૃતમ્ ]

રાજાને યુદ્ધ કિયા’ [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [લોકઃ ] લોક [જલ્પતે ] (વ્યવહારસે) કહતે હૈં [તથા ]
ઉસીપ્રકાર ‘[જ્ઞાનાવરણાદિ ] જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ [જીવેન કૃતં ] જીવને કિયા’ [વ્યવહારેણ ] ઐસા
વ્યવહારસે કહા જાતા હૈ .

ટીકા : — જૈસે યુદ્ધપરિણામરૂપ સ્વયં પરિણમતે હુએ યોદ્ધાઓંકે દ્વારા યુદ્ધ કિયે જાને પર,

યુદ્ધપરિણામરૂપ સ્વયં પરિણમિત નહીં હોનેવાલે રાજામેં ‘રાજાને યુદ્ધ કિયા’ ઐસા ઉપચાર હૈ, પરમાર્થ
નહીં હૈં; ઇસીપ્રકાર જ્ઞાનાવરણાદિકર્મપરિણામરૂપ સ્વયં પરિણમતે હુએ પુદ્ગલદ્રવ્યકે દ્વારા જ્ઞાનાવરણાદિ
કર્મ કિયે જાને પર, જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મપરિણામરૂપ સ્વયં પરિણમિત નહીં હોનેવાલે ઐસે ‘આત્મામેં
‘આત્માને જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ કિયા’ ઐસા ઉપચાર હૈ, પરમાર્થ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — યોદ્ધાઓંકે દ્વારા યુદ્ધ કિયે જાને પર ભી ઉપચારસે યહ કહા જાતા હૈ કિ

‘રાજાને યુદ્ધ કિયા’, ઇસીપ્રકાર જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ પુદ્ગલદ્રવ્યકે દ્વારા કિયે જાને પર ભી ઉપચારસે
યહ કહા જાતા હૈ કિ ‘જીવને કર્મ કિયા’ ..૧૦૬..

Page 189 of 642
PDF/HTML Page 222 of 675
single page version

અત એતત્સ્થિતમ્ —

ઉપ્પાદેદિ કરેદિ ય બંધદિ પરિણામએદિ ગિણ્હદિ ય .

આદા પોગ્ગલદવ્વં વવહારણયસ્સ વત્તવ્વં ..૧૦૭..

ઉત્પાદયતિ કરોતિ ચ બધ્નાતિ પરિણામયતિ ગૃહ્ણાતિ ચ .

આત્મા પુદ્ગલદ્રવ્યં વ્યવહારનયસ્ય વક્તવ્યમ્ ..૧૦૭..

અયં ખલ્વાત્મા ન ગૃહ્ણાતિ, ન પરિણમયતિ, નોત્પાદયતિ, ન કરોતિ, ન બધ્નાતિ, વ્યાપ્ય-

વ્યાપકભાવાભાવાત્, પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકં કર્મ . યત્તુ વ્યાપ્યવ્યાપક-

ભાવાભાવેઽપિ પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મકં કર્મ ગૃહ્ણાતિ, પરિણમયતિ, ઉત્પાદયતિ,
કરોતિ, બધ્નાતિ ચાત્મેતિ વિકલ્પઃ સ કિલોપચારઃ .

કથમિતિ ચેત્ —

અબ ક હતે હૈં કિ ઉપરોક્ત હેતુસે યહ સિદ્ધ હુઆ કિ : —

ઉપજાવતા, પ્રણમાવતા, ગ્રહતા, અવરુ બાંધે, કરે .
પુદ્ગલદરવકો આતમા — વ્યવહારનયવક્તવ્ય હૈ ..૧૦૭..

ગાથાર્થ : : — [આત્મા ] આત્મા [પુદ્ગલદ્રવ્યમ્ ] પુદ્ગલદ્રવ્યકો [ઉત્પાદયતિ ] ઉત્પન્ન કરતા

હૈ, [કરોતિ ચ ] કરતા હૈ, [બધ્નાતિ ] બાઁધતા હૈ, [પરિણામયતિ ] પરિણમિત કરતા હૈ [ચ ] ઔર
[ગૃહ્ણાતિ ] ગ્રહણ કરતા હૈ — યહ [વ્યવહારનયસ્ય ] વ્યવહારનયકા [વક્તવ્યમ્ ] કથન હૈ .

ટીકા : — યહ આત્મા વાસ્તવમેં વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકે અભાવકે કારણ, પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર

નિર્વર્ત્ય – ઐસે પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક ( – પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વરૂપ) કર્મકો ગ્રહણ નહીં કરતા, પરિણમિત નહીં

કરતા, ઉત્પન્ન નહીં કરતા ઔર ન ઉસે કરતા હૈ, ન બાઁધતા હૈ; તથા વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા અભાવ હોને પર
ભી, ‘‘પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય – ઐસે પુદ્ગલદ્રવ્યાત્મક કર્મકો આત્મા ગ્રહણ કરતા હૈ, પરિણમિત

કરતા હૈ, ઉત્પન્ન કરતા હૈ, કરતા હૈ ઔર બાઁધતા હૈ’’ ઐસા જો વિકલ્પ વહ વાસ્તવમેં ઉપચાર હૈ .

ભાવાર્થ : — વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકે બિના કર્તૃકર્મત્વ કહના સો ઉપચાર હૈ; ઇસલિયે આત્મા પુદ્ગલ-

દ્રવ્યકો ગ્રહણ કરતા હૈ પરિણમિત કરતા હૈ, ઉત્પન્ન કરતા હૈ, ઇત્યાદિ કહના સો ઉપચાર હૈ ..૧૦૭..

અબ યહાઁ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ યહ ઉપચાર કૈસે હૈ ? ઉસકા ઉત્તર દૃષ્ટાન્તપૂર્વક

કહતે હૈં : —

Page 190 of 642
PDF/HTML Page 223 of 675
single page version

જહ રાયા વવહારા દોસગુણુપ્પાદગો ત્તિ આલવિદો .

તહ જીવો વવહારા દવ્વગુણુપ્પાદગો ભણિદો ..૧૦૮..

યથા રાજા વ્યવહારાત્ દોષગુણોત્પાદક ઇત્યાલપિતઃ .

તથા જીવો વ્યવહારાત્ દ્રવ્યગુણોત્પાદકો ભણિતઃ ..૧૦૮..

યથા લોકસ્ય વ્યાપ્યવ્યાપકભાવેન સ્વભાવત એવોત્પદ્યમાનેષુ ગુણદોષેષુ વ્યાપ્યવ્યાપક-

ભાવાભાવેઽપિ તદુત્પાદકો રાજેત્યુપચારઃ, તથા પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય વ્યાપ્યવ્યાપકભાવેન સ્વભાવત
એવોત્પદ્યમાનેષુ ગુણદોષેષુ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવાભાવેઽપિ તદુત્પાદકો જીવ ઇત્યુપચારઃ .

ગુણદોષઉત્પાદક કહા જ્યોં ભૂપકો વ્યવહારસે .

ત્યોં દ્રવ્યગુણઉત્પન્નકર્તા, જીવ કહા વ્યવહારસે ..૧૦૮..

ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [રાજા ] રાજાકો [દોષગુણોત્પાદકઃ ઇતિ ] પ્રજાકે દોષ ઔર

ગુણોંકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા [વ્યવહારાત્ ] વ્યવહારસે [આલપિતઃ ] કહા હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર
[જીવઃ ] જીવકો [દ્રવ્યગુણોત્પાદક ] પુદ્ગલદ્રવ્યકે દ્રવ્ય-ગુણકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા
[વ્યવહારાત્ ] વ્યવહારસે [ભણિતઃ ] કહા ગયા હૈ .

ટીકા : — જૈસે પ્રજાકે ગુણદોષોંમેં ઔર પ્રજામેં વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ હોનેસે સ્વ-ભાવસે હી

(પ્રજાકે અપને ભાવસે હી) ઉન ગુણ-દોષોંકી ઉત્પત્તિ હોને પર ભી — યદ્યપિ ઉન ગુણ-દોષોંમેં

ઔર રાજામેં વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા અભાવ હૈ તથાપિ યહ ઉપચારસે કહા જાતા હૈ કિ ‘ઉનકા
ઉત્પાદક રાજા હૈ’; ઇસીપ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યકે ગુણદોષોંમેં ઔર પુદ્ગલદ્રવ્યમેં વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ
હોનેસે સ્વ-ભાવસે હી (પુદ્ગલદ્રવ્યકે અપને ભાવસે હી) ઉન ગુણદોષોંકી ઉત્પત્તિ હોને પર ભી —

યદ્યપિ ઉન ગુણદોષોંમેં ઔર જીવમેં વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા અભાવ હૈ તથાપિ — ‘ઉનકા ઉત્પાદક

જીવ હૈ’ ઐસા ઉપચાર કિયા જાતા હૈ .

ભાવાર્થ : — જગત્મેં કહા જાતા હૈ કિ ‘યથા રાજા તથા પ્રજા’ . ઇસ કહાવતસે પ્રજાકે

ગુણદોષોંકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા રાજા કહા જાતા હૈ . ઇસીપ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યકે ગુણદોષોંકો

ઉત્પન્ન કરનેવાલા જીવ કહા જાતા હૈ . પરમાર્થદૃષ્ટિસે દેખા જાય તો યહ યથાર્થ નહીં, કિન્તુ

ઉપચાર હૈ ..૧૦૮..

અબ આગેકી ગાથાકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —

Page 191 of 642
PDF/HTML Page 224 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)

જીવઃ કરોતિ યદિ પુદ્ગલકર્મ નૈવ
કસ્તર્હિ તત્કુરુત ઇત્યભિશંક યૈવ .

એતર્હિ તીવ્રરયમોહનિવર્હણાય
સંકીર્ત્યતે શૃણુત પુદ્ગલકર્મકર્તૃ ..૬૩..

સામણ્ણપચ્ચયા ખલુ ચઉરો ભણ્ણંતિ બંધકત્તારો .

મિચ્છત્તં અવિરમણં કસાયજોગા ય બોદ્ધવ્વા ..૧૦૯..

તેસિં પુણો વિ ય ઇમો ભણિદો ભેદો દુ તેરસવિયપ્પો .

મિચ્છાદિટ્ઠીઆદી જાવ સજોગિસ્સ ચરમંતં ..૧૧૦..

એદે અચેદણા ખલુ પોગ્ગલકમ્મુદયસંભવા જમ્હા .

તે જદિ કરેંતિ કમ્મં ણ વિ તેસિં વેદગો આદા ..૧૧૧..

શ્લોકાર્થ : — ‘[યદિ પુદ્ગલકર્મ જીવઃ ન એવ કરોતિ ] યદિ પુદ્ગલકર્મકો જીવ નહીં

કરતા [તર્હિ ] તો ફિ ર [તત્ કઃ કુરુતે ] ઉસે કૌન કરતા હૈ ?’ [ઇતિ અભિશંક યા એવ ] ઐસી
આશંકા કરકે, [એતર્હિ ] અબ [તીવ્ર-રય-મોહ-નિવર્હણાય ] તીવ્ર વેગવાલે મોહકા (કર્તૃકર્મત્વકે
અજ્ઞાનકા) નાશ કરનેકે લિયે, યહ કહતે હૈં કિ — [પુદ્ગલકર્મકર્તૃ સંકીર્ત્યતે ] ‘પુદ્ગલકર્મકા

કર્તા કૌન હૈ’; [શૃણુત ] ઇસલિયે (હે જ્ઞાનકે ઇચ્છુક પુરુષોં !) ઇસે સુનો .૬૩.

અબ યહ કહતે હૈં કિ પુદ્ગલકર્મકા કર્તા કૌન હૈ : —

સામાન્ય પ્રત્યય ચાર, નિશ્ચય બન્ધકે કર્તા કહે .

— મિથ્યાત્વ અરુ અવિરમણ, યોગકષાય યે હી જાનને ..૧૦૯..

ફિ ર ઉનહિકા દર્શા દિયા, યહ ભેદ તેર પ્રકારકા .

— મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનાદિ લે, જો ચરમભેદ સયોગિકા ..૧૧૦..

પુદ્ગલકરમકે ઉદયસે, ઉત્પન્ન ઇસસે અજીવ વે .

વે જો કરેં કર્મોં ભલે, ભોક્તા ભિ નહિં જીવદ્રવ્ય હૈ ..૧૧૧..

Page 192 of 642
PDF/HTML Page 225 of 675
single page version

ગુણસણ્ણિદા દુ એદે કમ્મં કુવ્વંતિ પચ્ચયા જમ્હા .

તમ્હા જીવોઽકત્તા ગુણા ય કુવ્વંતિ કમ્માણિ ..૧૧૨..

સામાન્યપ્રત્યયાઃ ખલુ ચત્વારો ભણ્યન્તે બન્ધકર્તારઃ .

મિથ્યાત્વમવિરમણં કષાયયોગૌ ચ બોદ્ધવ્યાઃ ..૧૦૯..

તેષાં પુનરપિ ચાયં ભણિતો ભેદસ્તુ ત્રયોદશવિકલ્પઃ .

મિથ્યાદૃષ્ટયાદિઃ યાવત્ સયોગિનશ્ચરમાન્તઃ ..૧૧૦..

એતે અચેતનાઃ ખલુ પુદ્ગલકર્મોદયસમ્ભવા યસ્માત્ .

તે યદિ કુર્વન્તિ કર્મ નાપિ તેષાં વેદક આત્મા ..૧૧૧..

ગુણસંજ્ઞિતાસ્તુ એતે કર્મ કુર્વન્તિ પ્રત્યયા યસ્માત્ .

તસ્માજ્જીવોઽકર્તા ગુણાશ્ચ કુર્વન્તિ કર્માણિ ..૧૧૨..

૧. પ્રત્યય = કર્મબન્ધકે કારણ અર્થાત્ આસ્રવ .

પરમાર્થસે ‘ગુણ’ નામકે, પ્રત્યય કરે ઇન કર્મકો .

તિસસે અકર્તા જીવ હૈ, ગુણસ્થાન કરતે કર્મકો ..૧૧૨..

ગાથાર્થ : — [ચત્વારઃ ] ચાર [સામાન્યપ્રત્યયાઃ ] સામાન્ય ૧પ્રત્યય [ખલુ ] નિશ્ચયસે

[બન્ધકર્તારઃ ] બન્ધકે કર્તા [ભણ્યન્તે ] કહે જાતે હૈં, વે — [મિથ્યાત્વમ્ ] મિથ્યાત્વ, [અવિરમણં ]

અવિરમણ [ચ ] તથા [કષાયયોગૌ ] કષાય ઔર યોગ [બોદ્ધવ્યાઃ ] જાનના . [પુનઃ અપિ ચ ]

ઔર ફિ ર [તેષાં ] ઉનકા, [અયં ] યહ [ત્રયોદશવિકલ્પઃ ] તેરહ પ્રકારકા [ભેદઃ તુ ] ભેદ
[ભણિતઃ ] કહા ગયા હૈ — [મિથ્યાદૃષ્ટયાદિઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ(ગુણસ્થાન)સે લેકર [સયોગિનઃ

ચરમાન્તઃ યાવત્ ] સયોગકેવલી(ગુણસ્થાન)કે ચરમ સમય પર્યન્તકા, [એતે ] યહ (પ્રત્યય અથવા
ગુણસ્થાન) [ખલુ ] જો કિ નિશ્ચયસે [અચેતનાઃ ] અચેતન હૈં, [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ
[પુદ્ગલકર્મોદયસમ્ભવાઃ ] પુદ્ગલકર્મકે ઉદયસે ઉત્પન્ન હોતે હૈં [તે ] વે [યદિ ] યદિ [કર્મ ] કર્મ
[કુર્વન્તિ ] કરતે હૈં તો ભલે કરેં; [તેષાં ] ઉનકા (કર્મોંકા) [વેદકઃ અપિ ] ભોક્તા ભી [આત્મા
ન ] આત્મા નહીં હૈ . [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [એતે ] યહ [ગુણસંજ્ઞિતાઃ તુ ] ‘ગુણ’ નામક [પ્રત્યયાઃ ]

પ્રત્યય [કર્મ ] કર્મ [કુર્વન્તિ ] કરતે હૈં, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જીવઃ ] જીવ તો [અકર્તા ]
કર્મોંકા અકર્તા હૈ [ચ ] ઔર [ગુણાઃ ] ‘ગુણ’ હી [કર્માણિ ] કર્મોંકો [કુર્વન્તિ ] કરતે હૈં .

Page 193 of 642
PDF/HTML Page 226 of 675
single page version

પુદ્ગલકર્મણઃ કિલ પુદ્ગલદ્રવ્યમેવૈકં કર્તૃ; તદ્વિશેષાઃ મિથ્યાત્વાવિરતિકષાયયોગા બન્ધસ્ય

સામાન્યહેતુતયા ચત્વારઃ કર્તારઃ . તે એવ વિકલ્પ્યમાના મિથ્યાદૃષ્ટયાદિસયોગકેવલ્યન્તાસ્ત્રયોદશ

કર્તારઃ . અથૈતે પુદ્ગલકર્મવિપાકવિકલ્પત્વાદત્યન્તમચેતનાઃ સન્તસ્ત્રયોદશ કર્તારઃ કેવલા એવ

યદિ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવેન કિંચનાપિ પુદ્ગલકર્મ કુર્યુસ્તદા કુર્યુરેવ; કિં જીવસ્યાત્રાપતિતમ્ ?
અથાયં તર્કઃ — પુદ્ગલમયમિથ્યાત્વાદીન્ વેદયમાનો જીવઃ સ્વયમેવ મિથ્યાદૃષ્ટિર્ભૂત્વા પુદ્ગલકર્મ

કરોતિ . સ કિલાવિવેકઃ, યતો ન ખલ્વાત્મા ભાવ્યભાવકભાવાભાવાત્ પુદ્ગલદ્રવ્યમયમિથ્યાત્વાદિ-

વેદકોઽપિ, કથં પુનઃ પુદ્ગલકર્મણઃ કર્તા નામ ? અથૈતદાયાતમ્ — યતઃ પુદ્ગલદ્રવ્યમયાનાં ચતુર્ણાં

સામાન્યપ્રત્યયાનાં વિકલ્પાસ્ત્રયોદશ વિશેષપ્રત્યયા ગુણશબ્દવાચ્યાઃ કેવલા એવ કુર્વન્તિ કર્માણિ,
તતઃ પુદ્ગલકર્મણામકર્તા જીવો, ગુણા એવ તત્કર્તારઃ . તે તુ પુદ્ગલદ્રવ્યમેવ . તતઃ સ્થિતં

પુદ્ગલકર્મણઃ પુદ્ગલદ્રવ્યમેવૈકં કર્તૃ .

²⁵

ટીકા : — વાસ્તવમેં પુદ્ગલકર્મકા, પુદ્ગલદ્રવ્ય હી એક કર્તા હૈ; ઉસકે વિશેષ —

મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય ઔર યોગ બન્ધકે સામાન્ય હેતુ હોનેસે ચાર કર્તા હૈં; વે હી ભેદરૂપ
કિયે જાને પર (અર્થાત્ ઉન્હીં કે ભેદ કરને પર), મિથ્યાદૃષ્ટિસે લેકર સયોગકેવલી પર્યંત તેરહ
કર્તા હૈ . અબ, જો પુદ્ગલકર્મકે વિપાકકે પ્રકાર હોનેસે અત્યન્ત અચેતન હૈં ઐસે તેરહ કર્તા હી

કેવલ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવસે યદિ કુછ ભી પુદ્ગલકર્મકો કરેં તો ભલે કરેં; ઇસમેં જીવકા ક્યા
આયા ? (કુછ ભી નહીં .) યહાઁ યહ તર્ક હૈ કિ ‘‘પુદ્ગલમય મિથ્યાત્વાદિકો ભોગતા હુઆ જીવ

સ્વયં હી મિથ્યાદૃષ્ટિ હોકર પુદ્ગલકર્મકો કરતા હૈ’’ . (ઇસકા સમાધાન યહ હૈ કિ : — ) યહ

તર્ક વાસ્તવમેં અવિવેક હૈ, ક્યોંકિ ભાવ્યભાવકભાવકા અભાવ હોનેસે આત્મા નિશ્ચયસે
પુદ્ગલદ્રવ્યમય મિથ્યાત્વાદિકા ભોક્તા ભી નહીં હૈ, તબ ફિ ર પુદ્ગલકર્મકા કર્તા કૈસે હો સકતા
હૈ ? ઇસલિયે યહ સિદ્ધ હુઆ કિ — જો પુદ્ગલદ્રવ્યમય ચાર સામાન્યપ્રત્યયોંકે ભેદરૂપ તેરહ

વિશેષપ્રત્યય હૈં જો કિ ‘ગુણ’ શબ્દસે (ગુણસ્થાન નામસે) કહે જાતે હૈં વે હી માત્ર કર્મોંકો કરતે
હૈં, ઇસલિયે જીવ પુદગલકર્મોંકા અકર્તા હૈ, કિન્તુ ‘ગુણ’ હી ઉનકે કર્તા હૈં; ઔર વે ‘ગુણ’ તો
પુદ્ગલદ્રવ્ય હી હૈં; ઇસસે યહ સિદ્ધ હુઆ કિ પુદ્ગલકર્મકા, પુદ્ગલદ્રવ્ય હી એક કર્તા હૈ .

ભાવાર્થ : — શાસ્ત્રોંમેં પ્રત્યયોંકો બન્ધકા કર્તા કહા ગયા હૈ . ગુણસ્થાન ભી વિશેષ પ્રત્યય

હી હૈં, ઇસલિયે યે ગુણસ્થાન બન્ધકે કર્તા હૈં અર્થાત્ પુદ્ગલકર્મકે કર્તા હૈં . ઔર મિથ્યાત્વાદિ

સામાન્ય પ્રત્યય યા ગુણસ્થાનરૂપ વિશેષ પ્રત્યય અચેતન પુદ્ગલદ્રવ્યમય હી હૈં; ઇસસે યહ સિદ્ધ
હુઆ કિ પુદ્ગલદ્રવ્ય હી પુદ્ગલકર્મકા કર્તા હૈ, જીવ નહીં . જીવકો પુદ્ગલકર્મકા કર્તા માનના

અજ્ઞાન હૈ ..૧૦૯ સે ૧૧૨..

Page 194 of 642
PDF/HTML Page 227 of 675
single page version

ન ચ જીવપ્રત્યયયોરેકત્વમ્

જહ જીવસ્સ અણણ્ણુવઓગો કોહો વિ તહ જદિ અણણ્ણો .

જીવસ્સાજીવસ્સ ય એવમણણ્ણત્તમાવણ્ણં ..૧૧૩..

એવમિહ જો દુ જીવો સો ચેવ દુ ણિયમદો તહાઽજીવો .

અયમેયત્તે દોસો પચ્ચયણોકમ્મકમ્માણં ..૧૧૪..

અહ દે અણ્ણો કોહો અણ્ણુવઓગપ્પગો હવદિ ચેદા .

જહ કોહો તહ પચ્ચય કમ્મં ણોકમ્મમવિ અણ્ણં ..૧૧૫..

યથા જીવસ્યાનન્ય ઉપયોગઃ ક્રોધોઽપિ તથા યદ્યનન્યઃ .

જીવસ્યાજીવસ્ય ચૈવમનન્યત્વમાપન્નમ્ ..૧૧૩..

એવમિહ યસ્તુ જીવઃ સ ચૈવ તુ નિયમતસ્તથાઽજીવઃ .

અયમેકત્વે દોષઃ પ્રત્યયનોકર્મકર્મણામ્ ..૧૧૪..

અથ તે અન્યઃ ક્રોધોઽન્યઃ ઉપયોગાત્મકો ભવતિ ચેતયિતા .

યથા ક્રોધસ્તથા પ્રત્યયાઃ કર્મ નોકર્માપ્યન્યત્ ..૧૧૫..

અબ યહ કહતે હૈં કિ — જીવ ઔર ઉન પ્રત્યયોંમેં એકત્વ નહીં હૈ : —

ઉપયોગ જ્યોંહિ અનન્ય જીવકા, ક્રોધ ત્યોંહી જીવકા,
તો દોષ આયે જીવ ત્યોંહિ અજીવકે એકત્વકા ..૧૧૩..

યોં જગતમેં જો જીવ વે હિ અજીવ ભી નિશ્ચય હુએ .

નોકર્મ, પ્રત્યય, કર્મકે એકત્વમેં ભી દોષ યે ..૧૧૪..

જો ક્રોધ યોં હૈ અન્ય, જીવ ઉપયોગઆત્મક અન્ય હૈ,
તો ક્રોધવત્ નોકર્મ, પ્રત્યય, કર્મ ભી સબ અન્ય હૈં ..૧૧૫..

ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [જીવસ્ય ] જીવકે [ઉપયોગઃ ] ઉપયોગ [અનન્યઃ ] અનન્ય

અર્થાત્ એકરૂપ હૈ [તથા ] ઉસીપ્રકાર [યદિ ] યદિ [ક્રોધઃ અપિ ] ક્રોધ ભી [અનન્યઃ ] અનન્ય
હો તો [એવમ્ ] ઇસપ્રકાર [જીવસ્ય ] જીવકે [ચ ] ઔર [અજીવસ્ય ] અજીવકે [અનન્યત્વમ્ ]

Page 195 of 642
PDF/HTML Page 228 of 675
single page version

યદિ યથા જીવસ્ય તન્મયત્વાજ્જીવાદનન્ય ઉપયોગસ્તથા જડઃ ક્રોધોઽપ્યનન્ય એવેતિ

પ્રતિપત્તિસ્તદા ચિદ્રૂપજડયોરનન્યત્વાજ્જીવસ્યોપયોગમયત્વવજ્જડક્રોધમયત્વાપત્તિઃ . તથા સતિ તુ ય એવ

જીવઃ સ એવાજીવ ઇતિ દ્રવ્યાન્તરલુપ્તિઃ . એવં પ્રત્યયનોકર્મકર્મણામપિ જીવાદનન્યત્વપ્રતિપત્તાવયમેવ

દોષઃ . અથૈતદ્દોષભયાદન્ય એવોપયોગાત્મા જીવોઽન્ય એવ જડસ્વભાવઃ ક્રોધઃ ઇત્યભ્યુપગમઃ, તર્હિ

યથોપયોગાત્મનો જીવાદન્યો જડસ્વભાવઃ ક્રોધઃ તથા પ્રત્યયનોકર્મકર્માણ્યપ્યન્યાન્યેવ, જડ-
સ્વભાવત્વાવિશેષાત્ . નાસ્તિ જીવપ્રત્યયયોરેકત્વમ્ .

૧ પ્રતિપત્તિ = પ્રતીતિ; પ્રતિપાદન . ૨ ચિદ્રૂપ = જીવ .

અનન્યત્વ [આપન્નમ્ ] આ ગયા . [એવમ્ ચ ] ઔર ઐસા હોને પર, [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [યઃ તુ ]

જો [જીવઃ ] જીવ હૈ [સઃ એવ તુ ] વહી [નિયમતઃ ] નિયમસે [તથા ] ઉસીપ્રકાર [અજીવઃ ]
અજીવ સિદ્ધ હુઆ; (દોનોંકે અનન્યત્વ હોનેમેં યહ દોષ આયા;) [પ્રત્યયનોકર્મકર્મણામ્ ] પ્રત્યય,
નોકર્મ ઔર કર્મકે [એકત્વે ] એકત્વમેં અર્થાત્ અનન્યત્વમેં ભી [અયમ્ દોષઃ ] યહી દોષ આતા
હૈ . [અથ ] અબ યદિ (ઇસ દોષકે ભયસે) [તે ] તેરે મતમેં [ક્રોધઃ ] ક્રોધ [અન્યઃ ] અન્ય હૈ

ઔર [ઉપયોગાત્મકઃ ] ઉપયોગસ્વરૂપ [ચેતયિતા ] આત્મા [અન્યઃ ] અન્ય [ભવતિ ] હૈ, તો [યથા
ક્રોધઃ ] જૈસે ક્રોધ હૈ [તથા ] વૈસે હી [પ્રત્યયાઃ ] પ્રત્યય, [કર્મ ] કર્મ ઔર [નોકર્મ અપિ ]
નોકર્મ ભી [અન્યત્ ] આત્માસે અન્ય હી હૈં .

ટીકા : — જૈસે જીવકે ઉપયોગમયત્વકે કારણ જીવસે ઉપયોગ અનન્ય (અભિન્ન) હૈ

ઉસીપ્રકાર જડ ક્રોધ ભી અનન્ય હી હૈ યદિ ઐસી ૧પ્રતિપત્તિ કી જાયે, તો ૨ચિદ્રૂપ ઔર જડકે

અનન્યત્વકે કારણ જીવકો ઉપયોગમયતાકી ભાઁતિ જડ ક્રોધમયતા ભી આ જાયેગી . ઔર ઐસા

હોનેસે તો જો જીવ હૈ વહી અજીવ સિદ્ધ હોગા, — ઇસપ્રકાર અન્ય દ્રવ્યકા લોપ હો જાયેગા .

ઇસીપ્રકાર પ્રત્યય, નોકર્મ ઔર કર્મ ભી જીવસે અનન્ય હૈં ઐસી પ્રતિપત્તિમેં ભી યહી દોષ આતા હૈ .

અબ યદિ ઇસ દોષકે ભયસે યહ સ્વીકાર કિયા જાયે કિ ઉપયોગાત્મક જીવ અન્ય હી હૈ ઔર
જડસ્વભાવ ક્રોધ અન્ય હી હૈ, તો જૈસે ઉપયોગાત્મક જીવસે જડસ્વભાવ ક્રોધ અન્ય હૈ ઉસીપ્રકાર
પ્રત્યય, નોકર્મ ઔર કર્મ ભી અન્ય હી હૈં, ક્યોંકિ ઉનકે જડ સ્વભાવત્વમેં અન્તર નહીં હૈ (અર્થાત્
જૈસે ક્રોધ જડ હૈ ઉસીપ્રકાર પ્રત્યય, નોકર્મ ઔર કર્મ ભી જડ હૈં) . ઇસપ્રકાર જીવ ઔર પ્રત્યયમેં

એકત્વ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — મિથ્યાત્વાદિ આસ્રવ તો જડસ્વભાવ હૈં ઔર જીવ ચેતનસ્વભાવ હૈ . યદિ જડ

ઔર ચેતન એક હો જાયેં તો ભિન્ન દ્રવ્યોંકે લોપ હોનેકા મહા દોષ આતા હૈ . ઇસલિયે નિશ્ચયનયકા

યહ સિદ્ધાન્ત હૈ કિ આસ્રવ ઔર આત્મામેં એકત્વ નહીં હૈ ..૧૧૩ સે ૧૧૫..

Page 196 of 642
PDF/HTML Page 229 of 675
single page version

અથ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય પરિણામસ્વભાવત્વં સાધયતિ સાંખ્યમતાનુયાયિશિષ્યં પ્રતિ —

જીવે ણ સયં બદ્ધં ણ સયં પરિણમદિ કમ્મભાવેણ .

જદિ પોગ્ગલદવ્વમિણં અપ્પરિણામી તદા હોદિ ..૧૧૬..

કમ્મઇયવગ્ગણાસુ ય અપરિણમંતીસુ કમ્મભાવેણ .

સંસારસ્સ અભાવો પસજ્જદે સંખસમઓ વા ..૧૧૭..

જીવો પરિણામયદે પોગ્ગલદવ્વાણિ કમ્મભાવેણ .

તે સયમપરિણમંતે કહં ણુ પરિણામયદિ ચેદા ..૧૧૮..

અહ સયમેવ હિ પરિણમદિ કમ્મભાવેણ પોગ્ગલં દવ્વં .

જીવો પરિણામયદે કમ્મં કમ્મત્તમિદિ મિચ્છા ..૧૧૯..

ણિયમા કમ્મપરિણદં કમ્મં ચિય હોદિ પોગ્ગલં દવ્વં .

તહ તં ણાણાવરણાઇપરિણદં મુણસુ તચ્ચેવ ..૧૨૦..

અબ સાંખ્યમતાનુયાયી શિષ્યકે પ્રતિ પુદ્ગલદ્રવ્યકા પરિણામસ્વભાવત્વ સિદ્ધ કરતે હૈં

(અર્થાત્ સાંખ્યમતવાલે પ્રકૃતિ ઔર પુરુષકો અપરિણામી માનતે હૈં ઉન્હેં સમઝાતે હૈં) : —

જીવમેં સ્વયં નહિં બદ્ધ, અરુ નહિં કર્મભાવોં પરિણમે .

તો વો હિ પુદ્ગલદ્રવ્ય ભી, પરિણમનહીન બને અરે ! ૧૧૬..

જો વર્ગણા કાર્માણકી, નહિં કર્મભાવોં પરિણમે .

સંસારકા હિ અભાવ અથવા સાંખ્યમત નિશ્ચિત હુવે ! ૧૧૭..

જો કર્મભાવોં પરિણમાયે જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યકો .

ક્યોં જીવ ઉસકો પરિણમાયે, સ્વયં નહિં પરિણમત જો ? ૧૧૮..

સ્વયમેવ પુદ્ગલદ્રવ્ય અરુ, જો કર્મભાવોં પરિણમે .

જીવ પરિણમાયે કર્મકો, કર્મત્વમેં – મિથ્યા બને ..૧૧૯..

પુદ્ગલદરવ જો કર્મપરિણત, નિયમસે કર્મ હિ બને .

જ્ઞાનાવરણઇત્યાદિપરિણત, વો હિ તુમ જાનો ઉસે ..૧૨૦..

Page 197 of 642
PDF/HTML Page 230 of 675
single page version

જીવે ન સ્વયં બદ્ધં ન સ્વયં પરિણમતે કર્મભાવેન .

યદિ પુદ્ગલદ્રવ્યમિદમપરિણામિ તદા ભવતિ ..૧૧૬..

કાર્મણવર્ગણાસુ ચાપરિણમમાનાસુ કર્મભાવેન .

સંસારસ્યાભાવઃ પ્રસજતિ સાંખ્યસમયો વા ..૧૧૭..

જીવઃ પરિણામયતિ પુદ્ગલદ્રવ્યાણિ કર્મભાવેન .

તાનિ સ્વયમપરિણમમાનાનિ કથં નુ પરિણામયતિ ચેતયિતા ..૧૧૮..

અથ સ્વયમેવ હિ પરિણમતે કર્મભાવેન પુદ્ગલં દ્રવ્યમ્ .

જીવઃ પરિણામયતિ કર્મ કર્મત્વમિતિ મિથ્યા ..૧૧૯..

નિયમાત્કર્મપરિણતં કર્મ ચૈવ ભવતિ પુદ્ગલં દ્રવ્યમ્ .

તથા તદ્જ્ઞાનાવરણાદિપરિણતં જાનીત તચ્ચૈવ ..૧૨૦..

ગાથાર્થ : — [ઇદમ્ પુદ્ગલદ્રવ્યમ્ ] યહ પુદ્ગલદ્રવ્ય [જીવે ] જીવમેં [સ્વયં ] સ્વયં [બદ્ધં

ન ] નહીં બઁધા [કર્મભાવેન ] ઔર કર્મભાવસે [સ્વયં ] સ્વયં [ન પરિણમતે ] નહીં પરિણમતા [યદિ ]
યદિ ઐસા માના જાયે [તદા ] તો વહ [અપરિણામી ] અપરિણામી [ભવતિ ] સિદ્ધ હોતા હૈ; [ચ ]
ઔર [કાર્મણવર્ગણાસુ ] કાર્મણવર્ગણાએઁ [કર્મભાવેન ] ક ર્મભાવસે [અપરિણમમાનાસુ ] નહીં
પરિણમતી હોનેસે, [સંસારસ્ય ] સંસારકા [અભાવઃ ] અભાવ [પ્રસજતિ ] સિદ્ધ હોતા હૈ [વા ]
અથવા [સાંખ્યસમયઃ ] સાંખ્યમતકા પ્રસંગ આતા હૈ

ઔર [જીવઃ ] જીવ [પુદ્ગલદ્રવ્યાણિ ] પુદ્ગલદ્રવ્યોંકો [કર્મભાવેન ] ક ર્મભાવસે

[પરિણામયતિ ] પરિણમાતા હૈ ઐસા માના જાયે તો યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ [સ્વયમ્ અપરિણમમાનાનિ ]
સ્વયં નહીં પરિણમતી હુઈ [તાનિ ] ઉન વર્ગણાઓંકો [ચેતયિતા ] ચેતન આત્મા [કથં નુ ] કૈસે
[પરિણામયતિ ] પરિણમન કરા સક તા હૈ ? [અથ ] અથવા યદિ [પુદ્ગલમ્ દ્રવ્યમ્ ] પુદ્ગલદ્રવ્ય
[સ્વયમેવ હિ ] અપને આપ હી [કર્મભાવેન ] ક ર્મભાવસે [પરિણમતે ] પરિણમન કરતા હૈ ઐસા
માના જાયે, તો [જીવઃ ] જીવ [કર્મ ] ક ર્મકો અર્થાત્ પુદ્ગલદ્રવ્યકો [કર્મત્વમ્ ] ક ર્મરૂપ
[પરિણામયતિ ] પરિણમન કરાતા હૈ [ઇતિ ] યહ કથન [મિથ્યા ] મિથ્યા સિદ્ધ હોતા હૈ

[નિયમાત્ ] ઇસલિયે જૈસે નિયમસે [કર્મપરિણતં ] ક ર્મરૂપ (કર્તાકે કાર્યરૂપસે)

પરિણમિત [પુદ્ગલમ્ દ્રવ્યમ્ ] પુદ્ગલદ્રવ્ય [કર્મ ચૈવ ] ક ર્મ હી [ભવતિ ] હૈ [તથા ] ઇસીપ્રકાર
[જ્ઞાનાવરણાદિપરિણતં ] જ્ઞાનાવરણાદિરૂપ પરિણમિત [તત્ ] પુદ્ગલદ્રવ્ય [તત્ ચ એવ ] જ્ઞાનાવરણાદિ
હી હૈ [જાનીત ] ઐસા જાનો .

Page 198 of 642
PDF/HTML Page 231 of 675
single page version

યદિ પુદ્ગલદ્રવ્યં જીવે સ્વયમબદ્ધં સત્કર્મભાવેન સ્વયમેવ ન પરિણમેત, તદા તદપરિણામ્યેવ

સ્યાત્ . તથા સતિ સંસારાભાવઃ . અથ જીવઃ પુદ્ગલદ્રવ્યં કર્મભાવેન પરિણામયતિ તતો ન

સંસારાભાવઃ ઇતિ તર્કઃ . કિં સ્વયમપરિણમમાનં પરિણમમાનં વા જીવઃ પુદ્ગલદ્રવ્યં કર્મભાવેન

પરિણામયેત્ ? ન તાવત્તત્સ્વયમપરિણમમાનં પરેણ પરિણમયિતું પાર્યેત; ન હિ સ્વતોઽસતી શક્તિઃ
કર્તુમન્યેન પાર્યતે . સ્વયં પરિણમમાનં તુ ન પરં પરિણમયિતારમપેક્ષેત; ન હિ વસ્તુશક્તયઃ

પરમપેક્ષન્તે . તતઃ પુદ્ગલદ્રવ્યં પરિણામસ્વભાવં સ્વયમેવાસ્તુ . તથા સતિ કલશપરિણતા મૃત્તિકા સ્વયં

કલશ ઇવ જડસ્વભાવજ્ઞાનાવરણાદિકર્મપરિણતં તદેવ સ્વયં જ્ઞાનાવરણાદિકર્મ સ્યાત્ . ઇતિ સિદ્ધં

પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય પરિણામસ્વભાવત્વમ્ .

(ઉપજાતિ)

સ્થિતેત્યવિઘ્ના ખલુ પુદ્ગલસ્ય
સ્વભાવભૂતા પરિણામશક્તિઃ .

તસ્યાં સ્થિતાયાં સ કરોતિ ભાવં
યમાત્મનસ્તસ્ય સ એવ કર્તા ..૬૪..

ટીકા : — યદિ પુદ્ગલદ્રવ્ય જીવમેં સ્વયં ન બન્ધતા હુઆ કર્મભાવસે સ્વયમેવ નહીં

પરિણમતા હો, તો વહ અપરિણામી હી સિદ્ધ હોગા . ઐસા હોને પર, સંસારકા અભાવ હોગા . (ક્યોંકિ

યદિ પુદ્ગલદ્રવ્ય કર્મરૂપ નહીં પરિણમે તો જીવ કર્મરહિત સિદ્ધ હોવે; તબ ફિ ર સંસાર કિસકા ?)
યદિ યહાઁ યહ તર્ક ઉપસ્થિત કિયા જાયે કિ ‘‘જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યકો કર્મભાવસે પરિણમાતા હૈ,
ઇસલિયે સંસારકા અભાવ નહીં હોગા’’, તો ઉસકા નિરાકરણ દો પક્ષોંકો લેકર ઇસપ્રકાર કિયા
જાતા હૈ કિઃ – ક્યા જીવ સ્વયં અપરિણમતે હુએ પુદ્ગલદ્રવ્યકો કર્મ ભાવરૂપ પરિણમાતા હૈ યા સ્વયં

પરિણમતે હુએકો ? પ્રથમ, સ્વયં અપરિણમતે હુએકો દૂસરેકે દ્વારા નહીં પરિણમાયા જા સકતા; ક્યોંકિ
(વસ્તુમેં) જો શક્તિ સ્વતઃ ન હો ઉસે અન્ય કોઈ નહીં કર સકતા . (ઇસલિયે પ્રથમ પક્ષ અસત્ય

હૈ .) ઔર સ્વયં પરિણમતે હુએકો અન્ય પરિણમાનેવાલેકી અપેક્ષા નહીં હોતી; ક્યોંકિ વસ્તુકી

શક્તિયાઁ પરકી અપેક્ષા નહીં રખતીં . (ઇસલિયે દૂસરા પક્ષ ભી અસત્ય હૈ .) અતઃ પુદ્ગલદ્રવ્ય

પરિણમનસ્વભાવવાલા સ્વયમેવ હો . ઐસા હોનેસે, જૈસે ઘટરૂપ પરિણમિત મિટ્ટી હી સ્વયં ઘટ હૈ ઉસી

પ્રકાર, જડ સ્વભાવવાલે જ્ઞાનાવરણાદિકર્મરૂપ પરિણમિત પુદ્ગલદ્રવ્ય હી સ્વયં જ્ઞાનાવરણાદિકર્મ હૈ .

ઇસપ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યકા પરિણામસ્વભાવત્વ સિદ્ધ હુઆ ..૧૧૬ સે ૧૨૦..

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [પુદ્ગલસ્ય ] પુદ્ગલદ્રવ્યકી [સ્વભાવભૂતા

Page 199 of 642
PDF/HTML Page 232 of 675
single page version

જીવસ્ય પરિણામિત્વં સાધયતિ —

ણ સયં બદ્ધો કમ્મે ણ સયં પરિણમદિ કોહમાદીહિં .

જદિ એસ તુજ્ઝ જીવો અપ્પરિણામી તદા હોદિ ..૧૨૧..

અપરિણમંતમ્હિ સયં જીવે કોહાદિએહિં ભાવેહિં .

સંસારસ્સ અભાવો પસજ્જદે સંખસમઓ વા ..૧૨૨..

પોગ્ગલકમ્મં કોહો જીવં પરિણામએદિ કોહત્તં .

તં સયમપરિણમંતં કહં ણુ પરિણામયદિ કોહો ..૧૨૩..

અહ સયમપ્પા પરિણમદિ કોહભાવેણ એસ દે બુદ્ધી .

કોહો પરિણામયદે જીવં કોહત્તમિદિ મિચ્છા ..૧૨૪..

પરિણામશક્તિઃ ] સ્વભાવભૂત પરિણમનશક્તિ [ખલુ અવિઘ્ના સ્થિતા ] નિર્વિઘ્ન સિદ્ધ હુઈ . [તસ્યાં

સ્થિતાયાં ] ઉસકે સિદ્ધ હોને પર, [સઃ આત્મનઃ યમ્ ભાવં કરોતિ ] પુદ્ગલદ્રવ્ય અપને જિસ ભાવકો
ક રતા હૈ [તસ્ય સઃ એવ કર્તા ] ઉસકા વહ પુદ્ગલદ્રવ્ય હી ક ર્તા હૈ .

ભાવાર્થ : — સર્વ દ્રવ્ય પરિણમનસ્વભાવવાલે હૈં, ઇસલિયે વે અપને અપને ભાવકે સ્વયં હી

કર્તા હૈં . પુદ્ગલદ્રવ્ય ભી અપને જિસ ભાવકો કરતા હૈ ઉસકા વહ સ્વયં હી કર્તા હૈ ..૬૪..

અબ જીવકા પરિણામિત્વ સિદ્ધ કરતે હૈં : —

નહિં બદ્ધકર્મ, સ્વયં નહીં જો ક્રોધભાવોં પરિણમે .

તો જીવ યહ તુઝ મતવિષૈં પરિણમનહીન બને અરે ! ૧૨૧..

ક્રોધાદિભાવોં જો સ્વયં નહિં જીવ આપ હિ પરિણમે .

સંસારકા હિ અભાવ અથવા સાંખ્યમત નિશ્ચિત હુવે ! ૧૨૨..

જો ક્રોધ — પુદ્ગલકર્મ — જીવકો, પરિણમાયે ક્રોધમેં .

ક્યોં ક્રોધ ઉસકો પરિણમાયે જો સ્વયં નહિં પરિણમે ? ૧૨૩..

અથવા સ્વયં જીવ ક્રોધભાવોં પરિણમે — તુઝ બુદ્ધિ હૈ .

તો ક્રોધ જીવકો પરિણમાયે ક્રોધમેં — મિથ્યા બને ..૧૨૪..

Page 200 of 642
PDF/HTML Page 233 of 675
single page version

કોહુવજુત્તો કોહો માણુવજુત્તો ય માણમેવાદા .

માઉવજુત્તો માયા લોહુવજુત્તો હવદિ લોહો ..૧૨૫..

ન સ્વયં બદ્ધઃ કર્મણિ ન સ્વયં પરિણમતે ક્રોધાદિભિઃ .

યદ્યેષઃ તવ જીવોઽપરિણામી તદા ભવતિ ..૧૨૧..

અપરિણમમાને સ્વયં જીવે ક્રોધાદિભિઃ ભાવૈઃ .

સંસારસ્યાભાવઃ પ્રસજતિ સાંખ્યસમયો વા ..૧૨૨..

પુદ્ગલકર્મ ક્રોધો જીવં પરિણામયતિ ક્રોધત્વમ્ .

તં સ્વયમપરિણમમાનં કથં નુ પરિણામયતિ ક્રોધઃ ..૧૨૩..

અથ સ્વયમાત્મા પરિણમતે ક્રોધભાવેન એષા તે બુદ્ધિઃ .

ક્રોધઃ પરિણામયતિ જીવં ક્રોધત્વમિતિ મિથ્યા ..૧૨૪..

ક્રોધોપયુક્તઃ ક્રોધો માનોપયુક્તશ્ચ માન એવાત્મા .

માયોપયુક્તો માયા લોભોપયુક્તો ભવતિ લોભઃ ..૧૨૫..

ક્રોધોપયોગી ક્રોધ, જીવ માનોપયોગી માન હૈ .

માયોપયુક્ત માયા અરુ લોભોપયુત લોભ હિ બને ..૧૨૫..

ગાથાર્થ : — સાંખ્યમતાનુયાયી શિષ્યકે પ્રતિ આચાર્ય ક હતે હૈં કિ ભાઈ ! [એષઃ ] યહ

[જીવઃ ] જીવ [કર્મણિ ] ક ર્મમેં [સ્વયં ] સ્વયં [બદ્ધઃ ન ] નહીં બઁધા ઔર [ક્રોધાદિભિઃ ]
ક્રોધાદિભાવસે [સ્વયં ] સ્વયં [ન પરિણમતે ] નહીં પરિણમતા [યદિ તવ ] યદિ તેરા યહ મત હૈ
[તદા ] તો વહ (જીવ) [અપરિણામી ] અપરિણામી [ભવતિ ] સિદ્ધ હોતા હૈ; ઔર [જીવે ] જીવ
[સ્વયં ] સ્વયં [ક્રોધાદિભિઃ ભાવૈઃ ] ક્રોધાદિભાવરૂપ [અપરિણમમાને ] નહીં પરિણમતા હોનેસે,
[સંસારસ્ય ] સંસારકા [અભાવઃ ] અભાવ [પ્રસજતિ ] સિદ્ધ હોતા હૈ [વા ] અથવા
[સાંખ્યસમયઃ ] સાંખ્યમતકા પ્રસંગ આતા હૈ

[પુદ્ગલકર્મ ક્રોધઃ ] ઔર પુદ્ગલક ર્મ જો ક્રોધ હૈ વહ [જીવં ] જીવકો [ક્રોધત્વમ્ ]

ક્રોધરૂપ [પરિણામયતિ ] પરિણમન કરાતા હૈ ઐસા તૂ માને તો યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ [સ્વયમ્
અપરિણમમાનં ] સ્વયં નહીં પરિણમતે હુએ [તં ] ઉસ જીવકો [ક્રોધઃ ] ક્રોધ [કથં નુ ] કૈસે
[પરિણામયતિ ] પરિણમન કરા સકતા હૈ ? [અથ ] અથવા યદિ [આત્મા ] આત્મા [સ્વયમ્ ]

Page 201 of 642
PDF/HTML Page 234 of 675
single page version

યદિ કર્મણિ સ્વયમબદ્ધઃ સન્ જીવઃ ક્રોધાદિભાવેન સ્વયમેવ ન પરિણમેત તદા સ

કિલાપરિણામ્યેવ સ્યાત્ . તથા સતિ સંસારાભાવઃ . અથ પુદ્ગલકર્મ ક્રોધાદિ જીવં ક્રોધાદિભાવેન

પરિણામયતિ તતો ન સંસારાભાવ ઇતિ તર્કઃ . કિં સ્વયમપરિણમમાનં પરિણમમાનં વા પુદ્ગલકર્મ

ક્રોધાદિ જીવં ક્રોધાદિભાવેન પરિણામયેત્ ? ન તાવત્સ્વયમપરિણમમાનઃ પરેણ પરિણમયિતું પાર્યેત;
ન હિ સ્વતોઽસતી શક્તિઃ કર્તુમન્યેન પાર્યતે . સ્વયં પરિણમમાનસ્તુ ન પરં પરિણમયિતારમપેક્ષેત;

ન હિ વસ્તુશક્તયઃ પરમપેક્ષન્તે . તતો જીવઃ પરિણામસ્વભાવઃ સ્વયમેવાસ્તુ . તથા સતિ ગરુડ-

ધ્યાનપરિણતઃ સાધકઃ સ્વયં ગરુડ ઇવાજ્ઞાનસ્વભાવક્રોધાદિપરિણતોપયોગઃ સ એવ સ્વયં ક્રોધાદિઃ
સ્યાત્ . ઇતિ સિદ્ધં જીવસ્ય પરિણામસ્વભાવત્વમ્ .

²⁶

અપને આપ [ક્રોધભાવેન ] ક્રોધભાવસે [પરિણમતે ] પરિણમતા હૈ [એષા તે બુદ્ધિઃ ] ઐસી તેરી બુદ્ધિ
હો, તો [ક્રોધઃ ] ક્રોધ [જીવં ] જીવકો [ક્રોધત્વમ્ ] ક્રોધરૂપ [પરિણામયતિ ] પરિણમન કરાતા
હૈ [ઇતિ ] યહ કથન [મિથ્યા ] મિથ્યા સિદ્ધ હોતા હૈ .

ઇસલિયે યહ સિદ્ધાન્ત હૈ કિ [ક્રોધોપયુક્તઃ ] ક્રોધમેં ઉપયુક્ત (અર્થાત્ જિસકા ઉપયોગ

ક્રોધાકાર પરિણમિત હુઆ હૈ ઐસા) [આત્મા ] આત્મા [ક્રોધઃ ] ક્રોધ હી હૈ, [માનોપયુક્તઃ ] માનમેં
ઉપયુક્ત આત્મા [માનઃ એવ ] માન હી હૈ, [માયોપયુક્તઃ ] માયામેં ઉપયુક્ત આત્મા [માયા ] માયા
હૈ [ચ ] ઔર [લોભોપયુક્તઃ ] લોભમેં ઉપયુક્ત આત્મા [લોભઃ ] લોભ [ભવતિ ] હૈ .

ટીકા : — યદિ જીવ કર્મમેં સ્વયં ન બઁધતા હુઆ ક્રોધાદિભાવસે સ્વયમેવ નહીં પરિણમતા

હો, તો વહ વાસ્તવમેં અપરિણામી હી સિદ્ધ હોગા . ઐસા હોનેસે સંસારકા અભાવ હોગા . યદિ યહાઁ

યહ તર્ક ઉપસ્થિત કિયા જાયે કિ ‘‘પુદ્ગલકર્મ જો ક્રોધાદિક હૈ વહ જીવકો ક્રોધાદિભાવરૂપ
પરિણમાતા હૈ, ઇસલિયે સંસારકા અભાવ નહીં હોતા’’, તો ઉસકા નિરાકરણ દો પક્ષ લેકર ઇસપ્રકાર
કિયા જાતા હૈ કિ — પુદ્ગલકર્મ ક્રોધાદિક હૈ વહ સ્વયં અપરિણમતે હુએ જીવકો ક્રોધાદિભાવરૂપ

પરિણમાતા હૈ, યા સ્વયં પરિણતે હુએકો ? પ્રથમ, સ્વયં અપરિણમતે હુએકો પરકે દ્વારા નહીં પરિણમાયા
જા સકતા; ક્યોંકિ (વસ્તુમેં) જો શક્તિ સ્વતઃ ન હો ઉસે અન્ય કોઈ નહીં કર સકતા . ઔર સ્વયં

પરિણમતે હુએકો તો અન્ય પરિણમાનેવાલેકી અપેક્ષા નહીં હોતી; ક્યોંકિ વસ્તુકી શક્તિયાઁ પરકી
અપેક્ષા નહીં રખતી . (ઇસપ્રકાર દોનોં પક્ષ અસત્ય હૈં .) ઇસલિયે જીવ પરિણમનસ્વભાવવાલા

સ્વયમેવ હો . ઐસા હોનેસે, જૈસે ગરુડકે ધ્યાનરૂપ પરિણમિત મંત્રસાધક સ્વયં ગરુડ હૈ ઉસીપ્રકાર,

અજ્ઞાનસ્વભાવવાલે ક્રોધાદિરૂપ જિસકા ઉપયોગ પરિણમિત હુઆ હૈ ઐસા જીવ હી સ્વયં ક્રોધાદિ
હૈ . ઇસપ્રકાર જીવકા પરિણામસ્વભાવત્વ સિદ્ધ હુઆ .

ભાવાર્થ : — જીવ પરિણામસ્વભાવ હૈ . જબ અપના ઉપયોગ ક્રોધાદિરૂપ પરિણમતા હૈ તબ

સ્વયં ક્રોધાદિરૂપ હી હોતા હૈ ઐસા જાનના ..૧૨૧ સે ૧૨૫..

Page 202 of 642
PDF/HTML Page 235 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)

સ્થિતેતિ જીવસ્ય નિરન્તરાયા
સ્વભાવભૂતા પરિણામશક્તિઃ .

તસ્યાં સ્થિતાયાં સ કરોતિ ભાવં
યં સ્વસ્ય તસ્યૈવ ભવેત્સ કર્તા ..૬૫..

તથા હિ —

જં કુણદિ ભાવમાદા કત્તા સો હોદિ તસ્સ કમ્મસ્સ .

ણાણિસ્સ સ ણાણમઓ અણ્ણાણમઓ અણાણિસ્સ ..૧૨૬..

યં કરોતિ ભાવમાત્મા કર્તા સ ભવતિ તસ્ય કર્મણઃ .

જ્ઞાનિનઃ સ જ્ઞાનમયોઽજ્ઞાનમયોઽજ્ઞાનિનઃ ..૧૨૬..

એવમયમાત્મા સ્વયમેવ પરિણામસ્વભાવોઽપિ યમેવ ભાવમાત્મનઃ કરોતિ તસ્યૈવ

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [જીવસ્ય ] જીવકી [સ્વભાવભૂતા પરિણામશક્તિઃ ]

સ્વભાવભૂત પરિણમનશક્તિ [નિરન્તરાયા સ્થિતા ] નિર્વિઘ્ન સિદ્ધ હુઈ . [તસ્યાં સ્થિતાયાં ] યહ સિદ્ધ

હોને પર, [સઃ સ્વસ્ય યં ભાવં કરોતિ ] જીવ અપને જિસ ભાવકો ક રતા હૈ [તસ્ય એવ સઃ કર્તા
ભવેત્ ] ઉસકા વહ ક ર્તા હોતા હૈ .

ભાવાર્થ : — જીવ ભી પરિણામી હૈ; ઇસલિયે સ્વયં જિસ ભાવરૂપ પરિણમતા હૈ ઉસકા કર્તા

હોતા હૈ .૬૫.

અબ યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાની જ્ઞાનમય ભાવકા ઔર અજ્ઞાની અજ્ઞાનમય ભાવકા કર્તા હૈ : —

જિસ ભાવકો આત્મા કરે, કર્તા બને ઉસ કર્મકા .

વહ જ્ઞાનમય હૈ જ્ઞાનિકા, અજ્ઞાનમય અજ્ઞાનિકા ..૧૨૬..

ગાથાર્થ : — [આત્મા ] આત્મા [યં ભાવમ્ ] જિસ ભાવકો [કરોતિ ] કરતા હૈ [તસ્ય

કર્મણઃ ] ઉસ ભાવરૂપ ક ર્મકા [સઃ ] વહ [કર્તા ] ક ર્તા [ભવતિ ] હોતા હૈ; [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકો
તો [સઃ ] વહ ભાવ [જ્ઞાનમયઃ ] જ્ઞાનમય હૈ ઔર [અજ્ઞાનિનઃ ] અજ્ઞાનીકો [અજ્ઞાનમયઃ ]
અજ્ઞાનમય હૈ .

ટીકા : — ઇસપ્રકાર યહ આત્મા સ્વયમેવ પરિણામસ્વભાવવાલા હૈ તથાપિ અપને જિસ

Page 203 of 642
PDF/HTML Page 236 of 675
single page version

કર્મતામાપદ્યમાનસ્ય કર્તૃત્વમાપદ્યેત . સ તુ જ્ઞાનિનઃ સમ્યક્સ્વપરવિવેકેનાત્યન્તોદિતવિવિક્તાત્મ-

ખ્યાતિત્વાત્ જ્ઞાનમય એવ સ્યાત્ . અજ્ઞાનિનઃ તુ સમ્યક્સ્વપરવિવેકાભાવેનાત્યન્તપ્રત્યસ્તમિત-

વિવિક્તાત્મખ્યાતિત્વાદજ્ઞાનમય એવ સ્યાત્ .

કિં જ્ઞાનમયભાવાત્કિમજ્ઞાનમયાદ્ભવતીત્યાહ —

અણ્ણાણમઓ ભાવો અણાણિણો કુણદિ તેણ કમ્માણિ .

ણાણમઓ ણાણિસ્સ દુ ણ કુણદિ તમ્હા દુ કમ્માણિ ..૧૨૭..

અજ્ઞાનમયો ભાવોઽજ્ઞાનિનઃ કરોતિ તેન કર્માણિ .

જ્ઞાનમયો જ્ઞાનિનસ્તુ ન કરોતિ તસ્માત્તુ કર્માણિ ..૧૨૭..

અજ્ઞાનિનો હિ સમ્યક્સ્વપરવિવેકાભાવેનાત્યન્તપ્રત્યસ્તમિતવિવિક્તાત્મખ્યાતિત્વાદ્યસ્માદજ્ઞાનમય

ભાવકો કરતા હૈ ઉસ ભાવકા હી — કર્મત્વકો પ્રાપ્ત હુએકા હી — કર્તા વહ હોતા હૈ (અર્થાત્ વહ

ભાવ આત્માકા કર્મ હૈ ઔર આત્મા ઉસકા કર્તા હૈ) . વહ ભાવ જ્ઞાનીકો જ્ઞાનમય હી હૈ, ક્યોંકિ

ઉસે સમ્યક્ પ્રકારસે સ્વ-પરકે વિવેકસે (સર્વ પરદ્રવ્યભાવોંસે) ભિન્ન આત્માકી ખ્યાતિ અત્યન્ત
ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઈ હૈ . ઔર વહ ભાવ અજ્ઞાનીકો તો અજ્ઞાનમય હી હૈ, ક્યોંકિ ઉસે સમ્યક્ પ્રકારસે

સ્વ-પરકા વિવેક ન હોનેસે ભિન્ન આત્માકી ખ્યાતિ અત્યન્ત અસ્ત હો ગઈ હૈ .

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકો તો સ્વ-પરકા ભેદજ્ઞાન હુઆ હૈ, ઇસલિયે ઉસકે અપને જ્ઞાનમય

ભાવકા હી કર્તૃત્વ હૈ; ઔર અજ્ઞાનીકો સ્વ-પરકા ભેદજ્ઞાન નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉસકે અજ્ઞાનમય
ભાવકા હી કર્તૃત્વ હૈ ..૧૨૬..

અબ યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાનમય ભાવસે ક્યા હોતા હૈ ઔર અજ્ઞાનમય ભાવસે ક્યા હોતા હૈ : —

અજ્ઞાનમય અજ્ઞાનિકા, જિસસે કરે વહ કર્મકો .

પર જ્ઞાનમય હૈ જ્ઞાનિકા, જિસસે કરે નહિં કર્મકો ..૧૨૭..

ગાથાર્થ : — [અજ્ઞાનિનઃ ] અજ્ઞાનીકે [અજ્ઞાનમયઃ ] અજ્ઞાનમય [ભાવઃ ] ભાવ હૈ, [તેન ]

ઇસલિયે અજ્ઞાની [કર્માણિ ] ક ર્મોંકો [કરોતિ ] ક રતા હૈ, [જ્ઞાનિનઃ તુ ] ઔર જ્ઞાનીકે તો
[જ્ઞાનમયઃ ] જ્ઞાનમય (ભાવ) હૈ, [તસ્માત્ તુ ] ઇસલિયે જ્ઞાની [કર્માણિ ] ક ર્મોંકો [ન કરોતિ ]
નહીં ક રતા .

ટીકા : — અજ્ઞાનીકે, સમ્યક્ પ્રકારસે સ્વ-પરકા વિવેક ન હોનેકે કારણ ભિન્ન

Page 204 of 642
PDF/HTML Page 237 of 675
single page version

એવ ભાવઃ સ્યાત્, તસ્મિંસ્તુ સતિ સ્વપરયોરેકત્વાધ્યાસેન જ્ઞાનમાત્રાત્સ્વસ્માત્પ્રભ્રષ્ટઃ પરાભ્યાં
રાગદ્વેષાભ્યાં સમમેકીભૂય પ્રવર્તિતાહંકારઃ સ્વયં કિલૈષોઽહં રજ્યે રુષ્યામીતિ રજ્યતે રુષ્યતિ ચ;
તસ્માદજ્ઞાનમયભાવાદજ્ઞાની પરૌ રાગદ્વેષાવાત્માનં કુર્વન્ કરોતિ કર્માણિ .

જ્ઞાનિનસ્તુ સમ્યક્સ્વપરવિવેકેનાત્યન્તોદિતવિવિક્તાત્મખ્યાતિત્વાદ્યસ્માત્ જ્ઞાનમય એવ ભાવઃ

સ્યાત્, તસ્મિંસ્તુ સતિ સ્વપરયોર્નાનાત્વવિજ્ઞાનેન જ્ઞાનમાત્રે સ્વસ્મિન્સુનિવિષ્ટઃ પરાભ્યાં રાગદ્વેષાભ્યાં
પૃથગ્ભૂતતયા સ્વરસત એવ નિવૃત્તાહંકારઃ સ્વયં કિલ કેવલં જાનાત્યેવ, ન રજ્યતે, ન ચ રુષ્યતિ,
તસ્માત્ જ્ઞાનમયભાવાત્ જ્ઞાની પરૌ રાગદ્વેષાવાત્માનમકુર્વન્ન કરોતિ કર્માણિ .

આત્માકી ખ્યાતિ અત્યન્ત અસ્ત હો ગઈ હોનેસે, અજ્ઞાનમય ભાવ હી હોતા હૈ, ઔર ઉસકે હોનેસે,
સ્વ-પરકે એકત્વકે અધ્યાસકે કારણ જ્ઞાનમાત્ર ઐસે નિજમેંસે (આત્મસ્વરૂપમેંસે) ભ્રષ્ટ હુઆ, પર
ઐસે રાગદ્વેષકે સાથ એક હોકર જિસકે અહંકાર પ્રવર્ત રહા હૈ ઐસા સ્વયં ‘યહ મૈં વાસ્તવમેં
રાગી હૂઁ, દ્વેષી હૂઁ (અર્થાત્ યહ મૈં રાગ કરતા હૂઁ, દ્વેષ કરતા હૂઁ )’ ઇસપ્રકાર (માનતા હુઆ) રાગી
ઔર દ્વેષી હોતા હૈ; ઇસલિયે અજ્ઞાનમય ભાવકે કારણ અજ્ઞાની અપનેકો પર ઐસે રાગદ્વેષરૂપ કરતા
હુઆ કર્મોંકો કરતા હૈ

જ્ઞાનીકે તો, સમ્યક્ પ્રકારસે સ્વપરવિવેકકે દ્વારા ભિન્ન આત્માકી ખ્યાતિ અત્યન્ત ઉદયકો

પ્રાપ્ત હુઈ હોનેસે, જ્ઞાનમય ભાવ હી હોતા હૈ, ઔર ઉસકે હોનેસે, સ્વ-પરકે ભિન્નત્વકે વિજ્ઞાનકે
કારણ જ્ઞાનમાત્ર ઐસે નિજમેં સુનિવિષ્ટ (સમ્યક્ પ્રકારસે સ્થિત) હુઆ, પર ઐસે રાગદ્વેષસે
પૃથગ્ભૂતતાકે (ભિન્નત્વકે) કારણ નિજરસસે હી જિસકે અહંકાર નિવૃત્ત હુઆ હૈ ઐસા સ્વયં
વાસ્તવમેં માત્ર જાનતા હી હૈ, રાગી ઔર દ્વેષી નહીં હોતા (અર્થાત્ રાગદ્વેષ નહીં કરતા); ઇસલિયે
જ્ઞાનમય ભાવકે કારણ જ્ઞાની અપનેકો પર ઐસે રાગદ્વેષરૂપ ન કરતા હુઆ કર્મોંકો નહીં કરતા

ભાવાર્થ : — ઇસ આત્માકે ક્રોધાદિક મોહનીય કર્મકી પ્રકૃતિકા (અર્થાત્ રાગદ્વેષકા)

ઉદય આને પર, અપને ઉપયોગમેં ઉસકા રાગદ્વેષરૂપ મલિન સ્વાદ આતા હૈ . અજ્ઞાનીકે સ્વ-પરકા

ભેદજ્ઞાન ન હોનેસે વહ યહ માનતા હૈ કિ ‘‘યહ રાગદ્વેષરૂપ મલિન ઉપયોગ હી મેરા સ્વરૂપ હૈ —

વહી મૈં હૂઁ’’ . ઇસપ્રકાર રાગદ્વેષમેં અહંબુદ્ધિ કરતા હુઆ અજ્ઞાની અપનેકો રાગીદ્વેષી કરતા હૈ;

ઇસલિયે વહ કર્મોંકો કરતા હૈ . ઇસપ્રકાર અજ્ઞાનમય ભાવસે કર્મબન્ધ હોતા હૈ .

જ્ઞાનીકે ભેદજ્ઞાન હોનેસે વહ ઐસા જાનતા હૈ કિ ‘‘જ્ઞાનમાત્ર શુદ્ધ ઉપયોગ હૈ વહી મેરા

સ્વરૂપ હૈ — વહી મૈં હૂઁ; રાગદ્વેષ કર્મોંકા રસ હૈ, વહ મેરા સ્વરૂપ નહીં હૈ’’ . ઇસપ્રકાર રાગદ્વેષમેં

અહંબુદ્ધિ ન કરતા હુઆ જ્ઞાની અપનેકો રાગીદ્વેષી નહીં કરતા, કેવલ જ્ઞાતા હી રહતા હૈ; ઇસલિયે

Page 205 of 642
PDF/HTML Page 238 of 675
single page version

(આર્યા)

જ્ઞાનમય એવ ભાવઃ કુતો ભવેત્ જ્ઞાનિનો ન પુનરન્યઃ .

અજ્ઞાનમયઃ સર્વઃ કુતોઽયમજ્ઞાનિનો નાન્યઃ ..૬૬..

ણાણમયા ભાવાઓ ણાણમઓ ચેવ જાયદે ભાવો .

જમ્હા તમ્હા ણાણિસ્સ સવ્વે ભાવા હુ ણાણમયા ..૧૨૮..

અણ્ણાણમયા ભાવા અણ્ણાણો ચેવ જાયદે ભાવો .

જમ્હા તમ્હા ભાવા અણ્ણાણમયા અણાણિસ્સ ..૧૨૯..

જ્ઞાનમયાદ્ભાવાત્ જ્ઞાનમયશ્ચૈવ જાયતે ભાવઃ .

યસ્માત્તસ્માજ્જ્ઞાનિનઃ સર્વે ભાવાઃ ખલુ જ્ઞાનમયાઃ ..૧૨૮..

વહ કર્મોંકો નહીં કરતા . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનમય ભાવસે કર્મબન્ધ નહીં હોતા ..૧૨૭..

અબ આગેકી ગાથાકે અર્થકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [જ્ઞાનિનઃ કુતઃ જ્ઞાનમયઃ એવ ભાવઃ ભવેત્ ] યહાઁ પ્રશ્ન યહ હૈ કિ જ્ઞાનીકો

જ્ઞાનમય ભાવ હી ક્યોં હોતા હૈ [પુનઃ ] ઔર [અન્યઃ ન ] અન્ય (અજ્ઞાનમય ભાવ) ક્યોં નહીં હોતા ?
[અજ્ઞાનિનઃ કુતઃ સર્વઃ અયમ્ અજ્ઞાનમયઃ ] તથા અજ્ઞાનીકે સભી ભાવ અજ્ઞાનમય હી ક્યોં હોતે હૈં
તથા [અન્યઃ ન ] અન્ય (જ્ઞાનમય ભાવ) ક્યોં નહીં હોતે ? .૬૬.

ઇસી પ્રશ્નકે ઉત્તરરૂપ ગાથા કહતે હૈં : —

જ્યોં જ્ઞાનમય કો ભાવમેંસે જ્ઞાનભાવ હિ ઉપજતે .

યોં નિયત જ્ઞાનીજીવકે સબ ભાવ જ્ઞાનમયી બને ..૧૨૮..

અજ્ઞાનમય કો ભાવસે અજ્ઞાનભાવ હિ ઊપજે .

ઇસ હેતુસે અજ્ઞાનિકે અજ્ઞાનમય ભાવ હિ બને ..૧૨૯..

ગાથાર્થ : — [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [જ્ઞાનમયાત્ ભાવાત્ ચ ] જ્ઞાનમય ભાવમેંસે [જ્ઞાનમયઃ

એવ ] જ્ઞાનમય હી [ભાવઃ ] ભાવ [જાયતે ] ઉત્પન્ન હોતા હૈ, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે
[સર્વે ભાવાઃ ] સમસ્ત ભાવ [ખલુ ] વાસ્તવમેં [જ્ઞાનમયાઃ ] જ્ઞાનમય હી હોતે હૈં . [ચ ] ઔર,

[યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [અજ્ઞાનમયાત્ ભાવાત્ ] અજ્ઞાનમય ભાવમેંસે [અજ્ઞાનઃ એવ ] અજ્ઞાનમય હી

Page 206 of 642
PDF/HTML Page 239 of 675
single page version

અજ્ઞાનમયાદ્ભાવાદજ્ઞાનશ્ચૈવ જાયતે ભાવઃ .

યસ્માત્તસ્માદ્ભાવા અજ્ઞાનમયા અજ્ઞાનિનઃ ..૧૨૯..

યતો હ્યજ્ઞાનમયાદ્ભાવાદ્યઃ કશ્ચનાપિ ભાવો ભવતિ સ સર્વોઽપ્યજ્ઞાનમયત્વમનતિ-

વર્તમાનોઽજ્ઞાનમય એવ સ્યાત્, તતઃ સર્વે એવાજ્ઞાનમયા અજ્ઞાનિનો ભાવાઃ . યતશ્ચ જ્ઞાનમયાદ્ભાવાદ્યઃ

કશ્ચનાપિ ભાવો ભવતિ સ સર્વોઽપિ જ્ઞાનમયત્વમનતિવર્તમાનો જ્ઞાનમય એવ સ્યાત્, તતઃ સર્વે
એવ જ્ઞાનમયા જ્ઞાનિનો ભાવાઃ .

(અનુષ્ટુભ્)

જ્ઞાનિનો જ્ઞાનનિર્વૃત્તાઃ સર્વે ભાવા ભવન્તિ હિ .

સર્વેઽપ્યજ્ઞાનનિર્વૃત્તા ભવન્ત્યજ્ઞાનિનસ્તુ તે ..૬૭..

અથૈતદેવ દૃષ્ટાન્તેન સમર્થયતે —

[ભાવઃ ] ભાવ [જાયતે ] ઉત્પન્ન હોતા હૈ, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [અજ્ઞાનિનઃ ] અજ્ઞાનીકે [ભાવાઃ ]
ભાવ [અજ્ઞાનમયાઃ ] અજ્ઞાનમય હી હોતે હૈં .

ટીકા : — વાસ્તવમેં અજ્ઞાનમય ભાવમેંસે જો કોઈ ભાવ હોતા હૈ વહ સબ હી

અજ્ઞાનમયતાકા ઉલ્લંઘન ન કરતા હુઆ અજ્ઞાનમય હી હોતા હૈ, ઇસલિયે અજ્ઞાનીકે સભી ભાવ
અજ્ઞાનમય હોતે હૈં . ઔર જ્ઞાનમય ભાવમેંસે જો કોઈ ભી ભાવ હોતા હૈ વહ સબ હી જ્ઞાનમયતાકા

ઉલ્લંઘન ન કરતા હુઆ જ્ઞાનમય હી હોતા હૈ, ઇસલિયે જ્ઞાનીકે સભી ભાવ જ્ઞાનમય હોતે હૈં .

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકા પરિણમન અજ્ઞાનીકે પરિણમનસે ભિન્ન હી પ્રકારકા હૈ . અજ્ઞાનીકા

પરિણમન અજ્ઞાનમય ઔર જ્ઞાનીકા જ્ઞાનમય હૈ; ઇસલિયે અજ્ઞાનીકે ક્રોધ, માન, વ્રત, તપ
ઇત્યાદિ સમસ્ત ભાવ અજ્ઞાનજાતિકા ઉલ્લંઘન ન કરનેસે અજ્ઞાનમય હી હૈં ઔર જ્ઞાનીકે સમસ્ત
ભાવ જ્ઞાનજાતિકા ઉલ્લંઘન ન કરનેસે જ્ઞાનમય હી હૈં ..૧૨૮-૧૨૯..

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે [સર્વે ભાવાઃ ] સમસ્ત ભાવ [જ્ઞાનનિર્વૃત્તાઃ હિ ]

જ્ઞાનસે રચિત [ભવન્તિ ] હોતે હૈં [તુ ] ઔર [અજ્ઞાનિનઃ ] અજ્ઞાનીકે [સર્વે અપિ તે ] સમસ્ત
ભાવ [અજ્ઞાનનિર્વૃત્તાઃ ] અજ્ઞાનસે રચિત [ભવન્તિ ] હોતે હૈં .૬૭.

અબ ઇસી અર્થકો દૃષ્ટાન્તસે દૃઢ કરતે હૈં : —

Page 207 of 642
PDF/HTML Page 240 of 675
single page version

કણયમયા ભાવાદો જાયંતે કુંડલાદઓ ભાવા .

અયમયયા ભાવાદો જહ જાયંતે દુ કડયાદી ..૧૩૦..

અણ્ણાણમયા ભાવા અણાણિણો બહુવિહા વિ જાયંતે .

ણાણિસ્સ દુ ણાણમયા સવ્વે ભાવા તહા હોંતિ ..૧૩૧..

કનકમયાદ્ભાવાજ્જાયન્તે કુણ્ડલાદયો ભાવાઃ .

અયોમયકાદ્ભાવાદ્યથા જાયન્તે તુ કટકાદયઃ ..૧૩૦..

અજ્ઞાનમયા ભાવા અજ્ઞાનિનો બહુવિધા અપિ જાયન્તે .

જ્ઞાનિનસ્તુ જ્ઞાનમયાઃ સર્વે ભાવાસ્તથા ભવન્તિ ..૧૩૧..

યથા ખલુ પુદ્ગલસ્ય સ્વયં પરિણામસ્વભાવત્વે સત્યપિ, કારણાનુવિધાયિત્વાત્

કાર્યાણાં, જામ્બૂનદમયાદ્ભાવાજ્જામ્બૂનદજાતિમનતિવર્તમાના જામ્બૂનદકુણ્ડલાદય એવ ભાવા

જ્યોં કનકમય કો ભાવમેંસે કુણ્ડલાદિક ઊપજે,
પર લોહમય કો ભાવસે કટકાદિ ભાવોં નીપજે; ..૧૩૦..

ત્યોં ભાવ બહુવિધ ઊપજે અજ્ઞાનમય અજ્ઞાનિકે,
પર જ્ઞાનિકે તો સર્વ ભાવહિ જ્ઞાનમય નિશ્ચય બને ..૧૩૧..

ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [કનકમયાત્ ભાવાત્ ] સ્વર્ણમય ભાવમેંસે [કુણ્ડલાદયઃ

ભાવાઃ ] સ્વર્ણમય કુણ્ડલ ઇત્યાદિે ભાવ [જાયન્તે ] હોતે હૈં [તુ ] ઔર [અયોમયકાત્ ભાવાત્ ]
લોહમય ભાવમેંસે [કટકાદયઃ ] લોહમય ક ડા ઇત્યાદિે ભાવ [જાયન્તે ] હોતે હૈં, [તથા ]
ઉસીપ્રકાર [અજ્ઞાનિનઃ ] અજ્ઞાનીકે (અજ્ઞાનમય ભાવમેંસે) [બહુવિધાઃ અપિ ] અનેક પ્રકારકે
[અજ્ઞાનમયાઃ ભાવાઃ ] અજ્ઞાનમય ભાવ [જાયન્તે ] હોતે હૈં [તુ ] ઔર [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે (જ્ઞાનમય
ભાવમેંસે) [સર્વે ] સભી [જ્ઞાનમયાઃ ભાવાઃ ] જ્ઞાનમય ભાવ [ભવન્તિ ] હોતે હૈં

ટીકા : — જૈસે પુદ્ગલ સ્વયં પરિણામસ્વભાવી હોને પર ભી, કારણ જૈસે કાર્ય હોનેસે,

સુવર્ણમય ભાવમેંસે સુવર્ણજાતિકા ઉલ્લંઘન ન કરતે હુએ સુવર્ણમય કુણ્ડલ આદિ ભાવ હી હોતે હૈં,
કિન્તુ લૌહમય કડા ઇત્યાદિ ભાવ નહીં હોતે, ઔર લૌહમય ભાવમેંસે, લૌહજાતિકા ઉલ્લંઘન ન કરતે
હુએ લૌહમય કડા ઇત્યાદિ ભાવ હી હોતે હૈં, કિન્તુ સુવર્ણમય કુણ્ડલ આદિ ભાવ નહીં હોતે;
ઇસીપ્રકાર જીવ સ્વયં પરિણામસ્વભાવી હોને પર ભી, કારણ જૈસે હી કાર્ય હોનેસે, અજ્ઞાનીકે — જો

< Previous Page Next Page >