Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 132-143 ; Kalash: 68-91.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 34

 

Page 208 of 642
PDF/HTML Page 241 of 675
single page version

ભવેયુઃ, ન પુનઃ કાલાયસવલયાદયઃ, કાલાયસમયાદ્ભાવાચ્ચ કાલાયસજાતિમનતિવર્તમાનાઃ
કાલાયસવલયાદય એવ ભવેયુઃ, ન પુનર્જામ્બૂનદકુણ્ડલાદયઃ; તથા જીવસ્ય સ્વયં પરિણામ-
સ્વભાવત્વે સત્યપિ, કારણાનુવિધાયિત્વાદેવ કાર્યાણાં, અજ્ઞાનિનઃ સ્વયમજ્ઞાનમયાદ્ભાવાદજ્ઞાન-
જાતિમનતિવર્તમાના વિવિધા અપ્યજ્ઞાનમયા એવ ભાવા ભવેયુઃ, ન પુનર્જ્ઞાનમયાઃ, જ્ઞાનિનશ્ચ
સ્વયં જ્ઞાનમયાદ્ભાવાજ્જ્ઞાનજાતિમનતિવર્તમાનાઃ સર્વે જ્ઞાનમયા એવ ભાવા ભવેયુઃ, ન
પુનરજ્ઞાનમયાઃ
.
કિ સ્વયં અજ્ઞાનમય ભાવ હૈ ઉસકેઅજ્ઞાનમય ભાવમેંસે, અજ્ઞાનજાતિકા ઉલ્લંઘન ન કરતે હુએ
અનેક પ્રકારકે અજ્ઞાનમય ભાવ હી હોતે હૈં; કિન્તુ જ્ઞાનમય ભાવ નહીં હોતે, તથા જ્ઞાનીકેજો કિ
સ્વયં જ્ઞાનમય ભાવ હૈં ઉસકેજ્ઞાનમય ભાવમેંસે, જ્ઞાનકી જાતિકા ઉલ્લંઘન ન કરતે હુએ સમસ્ત
જ્ઞાનમય ભાવ હી હોતે હૈં; કિન્તુ અજ્ઞાનમય ભાવ નહીં હોતે .
ભાવાર્થ :‘જૈસા કારણ હોતા હૈ વૈસા હી કાર્ય હોતા હૈ’ ઇસ ન્યાયસે જૈસે લોહેમેંસે
લૌહમય કડા ઇત્યાદિ વસ્તુએઁ હોતી હૈં ઔર સુવર્ણમેંસે સુવર્ણમય આભૂષણ હોતે હૈં, ઇસી પ્રકાર અજ્ઞાની
સ્વયં અજ્ઞાનમય ભાવ હોનેસે ઉસકે (અજ્ઞાનમય ભાવમેંસે) અજ્ઞાનમય ભાવ હી હોતે હૈં ઔર જ્ઞાની
સ્વયં જ્ઞાનમય ભાવ હોનેસે ઉસકે (જ્ઞાનમય ભાવમેંસે) જ્ઞાનમય ભાવ હી હોતે હૈં
.
અજ્ઞાનીકે શુભાશુભ ભાવોંમેં આત્મબુદ્ધિ હોનેસે ઉસકે સમસ્ત ભાવ અજ્ઞાનમય હી હૈં .
અવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિ (જ્ઞાની)કે યદ્યપિ ચારિત્રમોહકે ઉદય હોને પર ક્રોધાદિક ભાવ પ્રવર્તતે
હૈં તથાપિ ઉસકે ઉન ભાવોંમેં આત્મબુદ્ધિ નહીં હૈં, વહ ઉન્હેં પરકે નિમિત્તસે ઉત્પન્ન ઉપાધિ માનતા
હૈ
. ઉસકે ક્રોધાદિક કર્મ ઉદયમેં આકર ખિર જાતે હૈંવહ ભવિષ્યકા ઐસા બન્ધ નહીં કરતા
કિ જિસસે સંસારપરિભ્રમણ બઢે; ક્યોંકિ (જ્ઞાની) સ્વયં ઉદ્યમી હોકર ક્રોધાદિભાવરૂપ પરિણમતા
નહીં હૈ, ઔર યદ્યપિ ઉદયકી
બલવત્તાસે પરિણમતા હૈ તથાપિ જ્ઞાતૃત્વકા ઉલ્લંઘન કરકે પરિણમતા
નહીં હૈ; જ્ઞાનીકા સ્વામિત્વ નિરન્તર જ્ઞાનમેં હી વર્તતા હૈ, ઇસલિયે વહ ક્રોધાદિભાવોંકા અન્ય જ્ઞેયોંકી
ભાઁતિ જ્ઞાતા હી હૈ, કર્તા નહીં
. ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકે સમસ્ત ભાવ જ્ઞાનમય હી હૈં ..૧૩૦-૧૩૧..
૧ સમ્યગ્દૃષ્ટિકી રુચિ સર્વદા શુદ્ધાત્મદ્રવ્યકે પ્રતિ હી હોતી હૈ; ઉનકી કભી રાગદ્વેષાદિ ભાવોંકી રુચિ નહીં હોતી .
ઉસકો જો રાગદ્વેષાદિ ભાવ હોતે હૈં વે ભાવ, યદ્યપિ ઉસકી સ્વયંકી નિર્બલતાસે હી એવં ઉસકે સ્વયંકે અપરાધસે
હી હોતે હૈં, ફિ ર ભી વે રુચિપૂર્વક નહીં હોતે ઇસ કારણ ઉન ભાવોંકો ‘કર્મકી બલવત્તાસે હોનેવાલે ભાવ’
કહનેમેં આતે હૈં
. ઇસસે ઐસા નહીં સમઝના કિ ‘જડ દ્રવ્યકર્મ આત્માકે ઊ પર લેશમાત્ર ભી જોર કર સકતા
હૈ’, પરન્તુ ઐસા સમઝના કિ ‘વિકારી ભાવોંકે હોને પર ભી સમ્યગ્દૃષ્ટિ મહાત્માકી શુદ્ધાત્મદ્રવ્યરુચિમેં કિંચિત્
ભી કમી નહીં હૈ, માત્ર ચારિત્રાદિ સમ્બન્ધી નિર્બલતા હૈ
ઐસા આશય બતલાનેકે લિયે ઐસા કહા હૈ .’ જહાઁ
જહાઁ ‘કર્મકી બલવત્તા’, ‘કર્મકી જબરદસ્તી’, ‘કર્મકા જોર’ ઇત્યાદિ કથન હો વહાઁ વહાઁ ઐસા આશય સમઝના .

Page 209 of 642
PDF/HTML Page 242 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
અજ્ઞાનમયભાવાનામજ્ઞાની વ્યાપ્ય ભૂમિકામ્ .
દ્રવ્યકર્મનિમિત્તાનાં ભાવાનામેતિ હેતુતામ્ ..૬૮..
અણ્ણાણસ્સ સ ઉદઓ જા જીવાણં અતચ્ચઉવલદ્ધી .
મિચ્છત્તસ્સ દુ ઉદઓ જીવસ્સ અસદ્દહાણત્તં ..૧૩૨..
ઉદઓ અસંજમસ્સ દુ જં જીવાણં હવેઇ અવિરમણં .
જો દુ કલુસોવઓગો જીવાણં સો કસાઉદઓ ..૧૩૩..
તં જાણ જોગઉદયં જો જીવાણં તુ ચિટ્ઠઉચ્છાહો .
સોહણમસોહણં વા કાયવ્વો વિરદિભાવો વા ..૧૩૪..
એદેસુ હેદુભૂદેસુ કમ્મઇયવગ્ગણાગદં જં તુ .
પરિણમદે અટ્ઠવિહં ણાણાવરણાદિભાવેહિં ..૧૩૫..
27
અબ આગેકી ગાથાકા સૂચક અર્થરૂપ શ્લોક કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની [અજ્ઞાનમયભાવાનામ્ ભૂમિકામ્ ] (અપને) અજ્ઞાનમય
ભાવોંકી ભૂમિકામેં [વ્યાપ્ય ] વ્યાપ્ત હોકર [દ્રવ્યકર્મનિમિત્તાનાં ભાવાનામ્ ] (આગામી) દ્રવ્યક ર્મકે
નિમિત્ત જો (અજ્ઞાનાદિ) ભાવ ઉનકે [હેતુતામ્ એતિ ] હેતુત્વકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ (અર્થાત્ દ્રવ્યક ર્મકે
નિમિત્તરૂપ ભાવોંકા હેતુ બનતા હૈ)
.૬૮.
ઇસી અર્થકો પાઁચ ગાથાઓં દ્વારા કહતે હૈં :
જો તત્ત્વકા અજ્ઞાન જીવકે, ઉદય વહ અજ્ઞાનકા .
અપ્રતીત તત્ત્વકી જીવકે જો, ઉદય વહ મિથ્યાત્વકા ..૧૩૨..
જીવકા જુ અવિરતભાવ હૈ, વહ ઉદય અનસંયમ હિ કા .
જીવકા કલુષ ઉપયોગ જો, વહ ઉદય જાન કષાયકા ..૧૩૩..
શુભ અશુભ વર્તન યા નિવર્તન રૂપ જો ચેષ્ટા હિ કા .
ઉત્સાહ બરતે જીવકે વહ ઉદય જાનો યોગકા ..૧૩૪..
જબ હોય હેતુભૂત યે તબ સ્કન્ધ જો કાર્માણકે .
વે અષ્ટવિધ જ્ઞાનાવરણઇત્યાદિભાવોં પરિણમે ..૧૩૫..

Page 210 of 642
PDF/HTML Page 243 of 675
single page version

તં ખલુ જીવણિબદ્ધં કમ્મઇયવગ્ગણાગદં જઇયા .
તઇયા દુ હોદિ હેદૂ જીવો પરિણામભાવાણં ..૧૩૬..
અજ્ઞાનસ્ય સ ઉદયો યા જીવાનામતત્ત્વોપલબ્ધિઃ .
મિથ્યાત્વસ્ય તૂદયો જીવસ્યાશ્રદ્દધાનત્વમ્ ..૧૩૨..
ઉદયોઽસંયમસ્ય તુ યજ્જીવાનાં ભવેદવિરમણમ્ .
યસ્તુ કલુષોપયોગો જીવાનાં સ કષાયોદયઃ ..૧૩૩..
તં જાનીહિ યોગોદયં યો જીવાનાં તુ ચેષ્ટોત્સાહઃ .
શોભનોઽશોભનો વા કર્તવ્યો વિરતિભાવો વા ..૧૩૪..
એતેષુ હેતુભૂતેષુ કાર્મણવર્ગણાગતં યત્તુ .
પરિણમતેઽષ્ટવિધં જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ ..૧૩૫..
કાર્મણવરગણારૂપ વે જબ, બન્ધ પાવેં જીવમેં .
આત્મા હિ જીવપરિણામભાવોંકા તભી હેતુ બને ..૧૩૬..
ગાથાર્થ :[જીવાનામ્ ] જીવોંકે [યા ] જો [અતત્ત્વોપલબ્ધિઃ ] તત્ત્વકા અજ્ઞાન
(-વસ્તુસ્વરૂપકા અયથાર્થવિપરીત જ્ઞાન) હૈ [સઃ ] વહ [અજ્ઞાનસ્ય ] અજ્ઞાનકા [ઉદયઃ ] ઉદય
હૈ [તુ ] ઔર [જીવસ્ય ] જીવકે [અશ્રદ્દધાનત્વમ્ ] જો (તત્ત્વકા) અશ્રદ્ધાન હૈ વહ [મિથ્યાત્વસ્ય ]
મિથ્યાત્વકા [ઉદયઃ ] ઉદય હૈ; [તુ ] ઔર [જીવાનાં ] જીવોંકે [યદ્ ] જો [અવિરમણમ્ ]
અવિરમણ અર્થાત્ અત્યાગભાવ હૈ વહ [અસંયમસ્ય ] અસંયમકા [ઉદયઃ ] ઉદય [ભવેત્ ] હૈ [તુ ]
ઔર [જીવાનાં ] જીવોંકે [યઃ ] જો [કલુષોપયોગઃ ] મલિન (જ્ઞાતૃત્વકી સ્વચ્છતાસે રહિત)
ઉપયોગ હૈ [સઃ ] વહ [કષાયોદયઃ ] ક ષાયકા ઉદય હૈ; [તુ ] તથા [જીવાનાં ] જીવોંકે [યઃ ]
જો [શોભનઃ અશોભનઃ વા ] શુભ યા અશુભ [કર્તવ્યઃ વિરતિભાવઃ વા ] પ્રવૃત્તિ યા નિવૃત્તિરૂપ
[ચેષ્ટોત્સાહઃ ] (મનવચનકાયા-આશ્રિત) ચેષ્ટાકા ઉત્સાહ હૈ [તં ] ઉસે [યોગોદયં ] યોગકા ઉદય
[જાનીહિ ] જાનો
.
[એતેષુ ] યે (ઉદય) [હેતુભૂતેષુ ] હેતુભૂત હોને પર [યત્ તુ ] જો [કાર્મણવર્ગણાગતં ]
કાર્મણવર્ગણાગત (કાર્મણવર્ગણારૂપ) પુદ્ગલદ્રવ્ય [જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ અષ્ટવિધં ] જ્ઞાનાવરણાદિ-
ભાવરૂપસે આઠ પ્રકાર [પરિણમતે ] પરિણમતા હૈ, [તત્ કાર્મણવર્ગણાગતં ] વહ કાર્મણવર્ગણાગત
પુદ્ગલદ્રવ્ય [યદા ] જબ [ખલુ ] વાસ્તવમેં [જીવનિબદ્ધં ] જીવમેં બઁધતા હૈ [તદા તુ ] તબ [જીવઃ ]

Page 211 of 642
PDF/HTML Page 244 of 675
single page version

તત્ખલુ જીવનિબદ્ધં કાર્મણવર્ગણાગતં યદા .
તદા તુ ભવતિ હેતુર્જીવઃ પરિણામભાવાનામ્ ..૧૩૬..
અતત્ત્વોપલબ્ધિરૂપેણ જ્ઞાને સ્વદમાનોઽજ્ઞાનોદયઃ . મિથ્યાત્વાસંયમકષાયયોગોદયાઃ
કર્મહેતવસ્તન્મયાશ્ચત્વારો ભાવાઃ . તત્ત્વાશ્રદ્ધાનરૂપેણ જ્ઞાને સ્વદમાનો મિથ્યાત્વોદયઃ, અવિરમણરૂપેણ
જ્ઞાને સ્વદમાનોઽસંયમોદયઃ, કલુષોપયોગરૂપેણ જ્ઞાને સ્વદમાનઃ કષાયોદયઃ, શુભાશુભપ્રવૃત્તિ-
નિવૃત્તિવ્યાપારરૂપેણ જ્ઞાને સ્વદમાનો યોગોદયઃ
. અથૈતેષુ પૌદ્ગલિકેષુ મિથ્યાત્વાદ્યુદયેષુ હેતુભૂતેષુ
યત્પુદ્ગલદ્રવ્યં કર્મવર્ગણાગતં જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈરષ્ટધા સ્વયમેવ પરિણમતે તત્ખલુ કર્મવર્ગણાગતં
જીવનિબદ્ધં યદા સ્યાત્તદા જીવઃ સ્વયમેવાજ્ઞાનાત્પરાત્મનોરેકત્વાધ્યાસેનાજ્ઞાનમયાનાં તત્ત્વાશ્રદ્ધાનાદીનાં
સ્વસ્ય પરિણામભાવાનાં હેતુર્ભવતિ
.
જીવ [પરિણામભાવાનામ્ ] (અપને અજ્ઞાનમય) પરિણામભાવોંકા [હેતુઃ ] હેતુ [ભવતિ ] હોતા હૈ .
ટીકા :તત્ત્વકે અજ્ઞાનરૂપસે (વસ્તુસ્વરૂપકી અન્યથા ઉપલબ્ધિરૂપસે) જ્ઞાનમેં
સ્વાદરૂપ હોતા હુઆ અજ્ઞાનકા ઉદય હૈ . મિથ્યાત્વ, અસંયમ, કષાય ઔર યોગકે ઉદયજો કિ
(નવીન) કર્મોંકે હેતુ હૈંવે અજ્ઞાનમય ચાર ભાવ હૈં . તત્ત્વકે અશ્રદ્ધાનરૂપસે જ્ઞાનમેં સ્વાદરૂપ
હોતા હુઆ મિથ્યાત્વકા ઉદય હૈ; અવિરમણરૂપસે (અત્યાગભાવરૂપસે) જ્ઞાનમેં સ્વાદરૂપ હોતા હુઆ
અસંયમકા ઉદય હૈ; કલુષ (મલિન) ઉપયોગરૂપ જ્ઞાનમેં સ્વાદરૂપ હોતા હુઆ કષાયકા ઉદય હૈ;
શુભાશુભ પ્રવૃત્તિ યા નિવૃત્તિકે વ્યાપારરૂપસે જ્ઞાનમેં સ્વાદરૂપ હોતા હુઆ યોગકા ઉદય હૈ
. યે
પૌદ્ગલિક મિથ્યાત્વાદિકે ઉદય હેતુભૂત હોને પર જો કાર્મણવર્ગણાગત પુદ્ગલદ્રવ્ય
જ્ઞાનાવરણાદિભાવસે આઠ પ્રકાર સ્વયમેવ પરિણમતા હૈ, વહ કાર્મણવર્ગણાગત પુદ્ગલદ્રવ્ય જબ જીવમેં
નિબદ્ધ હોવે તબ જીવ સ્વયમેવ અજ્ઞાનસે સ્વ-પરકે એકત્વકે અધ્યાસકે કારણ તત્ત્વ-અશ્રદ્ધાન
આદિ અપને અજ્ઞાનમય પરિણામભાવોંકા હેતુ હોતા હૈ
.
ભાવાર્થ :અજ્ઞાનભાવકે ભેદરૂપ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય ઔર યોગકે ઉદય
પુદ્ગલકે પરિણામ હૈં ઔર ઉનકા સ્વાદ અતત્ત્વશ્રદ્ધાનાદિરૂપસે જ્ઞાનમેં આતા હૈ . વે ઉદય નિમિત્તભૂત
હોને પર, કાર્મણવર્ગણારૂપ નવીન પુદ્ગલ સ્વયમેવ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મરૂપ પરિણમતે હૈં ઔર જીવકે
સાથ બઁધતે હૈં; ઔર ઉસ સમય જીવ ભી સ્વયમેવ અપને અજ્ઞાનભાવસે અતત્ત્વશ્રદ્ધાનાદિ ભાવરૂપ
પરિણમતા હૈ ઔર ઇસપ્રકાર અપને અજ્ઞાનમય ભાવોંકા કારણ સ્વયં હી હોતા હૈ
.
મિથ્યાત્વાદિકા ઉદય હોના, નવીન પુદ્ગલોંકા કર્મરૂપ પરિણમના તથા બઁધના, ઔર જીવકા
અપને અતત્ત્વશ્રદ્ધાનાદિ ભાવરૂપ પરિણમનાયહ તીનોં હી એક સમયમેં હોતે હૈં; સબ સ્વતંત્રતયા
અપને આપ હી પરિણમતે હૈં, કોઈ કિસીકા પરિણમન નહીં કરાતા ..૧૩૨ સે ૧૩૬..

Page 212 of 642
PDF/HTML Page 245 of 675
single page version

જીવાત્પૃથગ્ભૂત એવ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય પરિણામઃ
જઇ જીવેણ સહ ચ્ચિય પોગ્ગલદવ્વસ્સ કમ્મપરિણામો .
એવં પોગ્ગલજીવા હુ દો વિ કમ્મત્તમાવણ્ણા ..૧૩૭..
એક્કસ્સ દુ પરિણામો પોગ્ગલદવ્વસ્સ કમ્મભાવેણ .
તા જીવભાવહેદૂહિં વિણા કમ્મસ્સ પરિણામો ..૧૩૮..
યદિ જીવેન સહ ચૈવ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય કર્મપરિણામઃ .
એવં પુદ્ગલજીવૌ ખલુ દ્વાવપિ કર્મત્વમાપન્નૌ ..૧૩૭..
એકસ્ય તુ પરિણામઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય કર્મભાવેન .
તજ્જીવભાવહેતુભિર્વિના કર્મણઃ પરિણામઃ ..૧૩૮..
યદિ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય તન્નિમિત્તભૂતરાગાદ્યજ્ઞાનપરિણામપરિણતજીવેન સહૈવ કર્મપરિણામો
અબ યહ પ્રતિપાદન કરતે હૈં કિ પુદ્ગલદ્રવ્યકા પરિણામ જીવસે ભિન્ન હી હૈ
જો કર્મરૂપ પરિણામ, જીવકે સાથ પુદ્ગલકા બને .
તો જીવ અરુ પુદ્ગલ ઉભય હી, કર્મપન પાવેં અરે ! ..૧૩૭..
પર ક ર્મભાવોં પરિણમન હૈ, એક પુદ્ગલદ્રવ્યકે .
જીવભાવહેતુસે અલગ, તબ, કર્મકે પરિણામ હૈં ..૧૩૮..
ગાથાર્થ :[યદિ ] યદિ [પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય ] પુદ્ગલદ્રવ્યકા [જીવેન સહ ચૈવ ] જીવકે
સાથ હી [કર્મપરિણામઃ ] ક ર્મરૂપ પરિણામ હોતા હૈ (અર્થાત્ દોનોં મિલકર હી ક ર્મરૂપ પરિણમિત
હોતે હૈં )
ઐસા માના જાયે તો [એવં ] ઇસપ્રકાર [પુદ્ગલજીવૌ દ્વૌ અપિ ] પુદ્ગલ ઔર જીવ દોનોં
[ખલુ ] વાસ્તવમેં [કર્મત્વમ્ આપન્નૌ ] ક ર્મત્વકો પ્રાપ્ત હો જાયેં . [તુ ] પરન્તુ [કર્મભાવેન ]
ક ર્મભાવસે [પરિણામઃ ] પરિણામ તો [પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય એકસ્ય ] પુદ્ગલદ્રવ્યકે એક કે હી હોતા હૈ,
[તત્ ]
ઇસલિયે [જીવભાવહેતુભિઃ વિના ] જીવભાવરૂપ નિમિત્તસે રહિત હી અર્થાત્ ભિન્ન હી
[કર્મણઃ ] ક ર્મકા [પરિણામઃ ] પરિણામ હૈ
.
ટીકા :યદિ પુદ્ગલદ્રવ્યકે, કર્મપરિણામકે નિમિત્તભૂત ઐસે રાગાદિ-અજ્ઞાન-પરિણામસે
પરિણત જીવકે સાથ હી (અર્થાત્ દોનોં મિલકર હી), કર્મરૂપ પરિણામ હોતા હૈઐસા વિતર્ક
ઉપસ્થિત કિયા જાયે તો, જૈસે મિલી હુઈ હલ્દી ઔર ફિ ટકરીકાદોનોંકા લાલ રંગરૂપ પરિણામ

Page 213 of 642
PDF/HTML Page 246 of 675
single page version

ભવતીતિ વિતર્કઃ, તદા પુદ્ગલદ્રવ્યજીવયોઃ સહભૂતહરિદ્રાસુધયોરિવ દ્વયોરપિ કર્મપરિણામાપત્તિઃ .
અથ ચૈકસ્યૈવ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય ભવતિ કર્મત્વપરિણામઃ, તતો રાગાદિજીવાજ્ઞાનપરિણામાદ્ધેતોઃ પૃથગ્ભૂત
એવ પુદ્ગલકર્મણઃ પરિણામઃ
.
પુદ્ગલદ્રવ્યાત્પૃથગ્ભૂત એવ જીવસ્ય પરિણામઃ
જીવસ્સ દુ કમ્મેણ ય સહ પરિણામા હુ હોંતિ રાગાદી .
એવં જીવો કમ્મં ચ દો વિ રાગાદિમાવણ્ણા ..૧૩૯..
એક્કસ્સ દુ પરિણામો જાયદિ જીવસ્સ રાગમાદીહિં .
તા કમ્મોદયહેદૂહિં વિણા જીવસ્સ પરિણામો ..૧૪૦..
જીવસ્ય તુ કર્મણા ચ સહ પરિણામાઃ ખલુ ભવન્તિ રાગાદયઃ .
એવં જીવઃ કર્મ ચ દ્વે અપિ રાગાદિત્વમાપન્ને ..૧૩૯..
હોતા હૈ ઉસીપ્રકાર, પુદ્ગલદ્રવ્ય ઔર જીવ દોનોંકે કર્મરૂપ પરિણામકી આપત્તિ આ જાવે . પરન્તુ
એક પુદ્ગલદ્રવ્યકે હી કર્મત્વરૂપ પરિણામ તો હોતા હૈ; ઇસલિયે જીવકા રાગાદિ-અજ્ઞાન પરિણામ
જો કિ કર્મકા નિમિત્ત હૈ ઉસસે ભિન્ન હી પુદ્ગલકર્મકા પરિણામ હૈ
.
ભાવાર્થ :યદિ યહ માના જાયે કિ પુદ્ગલદ્રવ્ય ઔર જીવદ્રવ્ય દોનોં મિલકર કર્મરૂપ
પરિણમતે હૈં તો દોનોંકે કર્મરૂપ પરિણામ સિદ્ધ હો . પરન્તુ જીવ તો કભી ભી જડ કર્મરૂપ નહીં
પરિણમ સકતા; ઇસલિયે જીવકા અજ્ઞાનપરિણામ જો કિ કર્મકા નિમિત્ત હૈ ઉસસે અલગ હી
પુદ્ગલદ્રવ્યકા કર્મપરિણામ હૈ
..૧૩૭-૧૩૮..
અબ યહ પ્રતિપાદન કરતે હૈં કિ જીવકા પરિણામ પુદ્ગલદ્રવ્યસે ભિન્ન હી હૈ :
જીવકે કરમકે સાથ હી, જો ભાવ રાગાદિક બને .
તો કર્મ અરુ જીવ ઉભય હી, રાગાદિપન પાવેં અરે ! ..૧૩૯..
પર પરિણમન રાગાદિરૂપ તો, હોત હૈ જીવ એકકે .
ઇસસે હિ કર્મોદયનિમિતસે, અલગ જીવપરિણામ હૈ ..૧૪૦..
ગાથાર્થ :[જીવસ્ય તુ ] યદિ જીવકે [કર્મણા ચ સહ ] ક ર્મકે સાથ હી [રાગાદયઃ
પરિણામાઃ ] રાગાદિ પરિણામ [ખલુ ભવન્તિ ] હોતે હૈં (અર્થાત્ દોનોં મિલકર રાગાદિરૂપ પરિણમતે
હૈં) ઐસા માના જાયે [એવં ] તો ઇસપ્રકાર [જીવઃ કર્મ ચ ] જીવ ઔર ક ર્મ [દ્વે અપિ ] દોનોં

Page 214 of 642
PDF/HTML Page 247 of 675
single page version

એકસ્ય તુ પરિણામો જાયતે જીવસ્ય રાગાદિભિઃ .
તત્કર્મોદયહેતુભિર્વિના જીવસ્ય પરિણામઃ ..૧૪૦..
યદિ જીવસ્ય તન્નિમિત્તભૂતવિપચ્યમાનપુદ્ગલકર્મણા સહૈવ રાગાદ્યજ્ઞાનપરિણામો ભવતીતિ
વિતર્કઃ, તદા જીવપુદ્ગલકર્મણોઃ સહભૂતસુધાહરિદ્રયોરિવ દ્વયોરપિ રાગાદ્યજ્ઞાનપરિણામાપત્તિઃ . અથ
ચૈકસ્યૈવ જીવસ્ય ભવતિ રાગાદ્યજ્ઞાનપરિણામઃ, તતઃ પુદ્ગલકર્મવિપાકાદ્ધેતોઃ પૃથગ્ભૂત એવ જીવસ્ય
પરિણામઃ
.
કિમાત્મનિ બદ્ધસ્પૃષ્ટં કિમબદ્ધસ્પૃષ્ટં કર્મેતિ નયવિભાગેનાહ
જીવે કમ્મં બદ્ધં પુટ્ઠં ચેદિ વવહારણયભણિદં .
સુદ્ધણયસ્સ દુ જીવે અબદ્ધપુટ્ઠં હવદિ કમ્મં ..૧૪૧..
[રાગાદિત્વમ્ આપન્ને ] રાગાદિભાવકો પ્રાપ્ત હો જાયેં . [તુ ] પરન્તુ [રાગાદિભિઃ પરિણામઃ ]
રાગાદિભાવસે પરિણામ તો [જીવસ્ય એકસ્ય ] જીવકે એકકે હી [જાયતે ] હોતા હૈ, [તત્ ] ઇસલિયે
[કર્મોદયહેતુભિઃ વિના ] ક ર્મોદયરૂપ નિમિત્તસે રહિત હી અર્થાત્ ભિન્ન હી [જીવસ્ય ] જીવકા
[પરિણામઃ ] પરિણામ હૈ
.
ટીકા :યદિ જીવકે, રાગાદિ-અજ્ઞાનપરિણામકે નિમિત્તભૂત ઉદયાગત પુદ્ગલકર્મકે સાથ
હી (દોનોં એકત્રિત હોકર હી), રાગાદિ-અજ્ઞાનપરિણામ હોતા હૈઐસા વિતર્ક ઉપસ્થિત કિયા જાયે
તો, જૈસે મિલી હુઈ ફિ ટકરી ઔર હલ્દીદોનોંકા લાલ રંગરૂપ પરિણામ હોતા હૈ ઉસીપ્રકાર, જીવ
ઔર પુદ્ગલકર્મ દોનોંકે રાગાદિ-અજ્ઞાનપરિણામકી આપત્તિ આ જાવે . પરન્તુ એક જીવકે હી
રાગાદિ-અજ્ઞાનપરિણામ તો હોતા હૈ; ઇસલિયે પુદ્ગલકર્મકા ઉદય જો કિ જીવકે રાગાદિ-
અજ્ઞાનપરિણામકા નિમિત્ત હૈ ઉસસે ભિન્ન હી જીવકા પરિણામ હૈ
.
ભાવાર્થ :યદિ યહ માના જાયે કિ જીવ ઔર પુદ્ગલકર્મ મિલકર રાગાદિરૂપ પરિણમતે
હૈં તો દોનોંકે રાગાદિરૂપ પરિણામ સિદ્ધ હોં . કિન્તુ પુદ્ગલકર્મ તો રાગાદિરૂપ (જીવરાગાદિરૂપ)
કભી નહીં પરિણમ સકતા; ઇસલિયે પુદ્ગલકર્મકા ઉદય જો કિ રાગાદિપરિણામકા નિમિત્ત હૈ ઉસસે
ભિન્ન હી જીવકા પરિણામ હૈ
..૧૩૯-૧૪૦..
અબ યહાઁ નયવિભાગસે યહ કહતે હૈં કિ ‘આત્મામેં કર્મ બદ્ધસ્પૃષ્ટ હૈ યા અબદ્ધસ્પૃષ્ટ હૈ’
હૈ કર્મ જીવમેં બદ્ધસ્પૃષ્ટજુ કથન યહ વ્યવહારકા .
પર બદ્ધસ્પૃષ્ટ ન કર્મ જીવમેંકથન હૈ નય શુદ્ધકા ..૧૪૧..

Page 215 of 642
PDF/HTML Page 248 of 675
single page version

જીવે કર્મ બદ્ધં સ્પૃષ્ટં ચેતિ વ્યવહારનયભણિતમ્ .
શુદ્ધનયસ્ય તુ જીવે અબદ્ધસ્પૃષ્ટં ભવતિ કર્મ ..૧૪૧..
જીવપુદ્ગલકર્મણોરેકબન્ધપર્યાયત્વેન તદાત્વે વ્યતિરેકાભાવાજ્જીવે બદ્ધસ્પૃષ્ટં કર્મેતિ વ્યવહાર-
નયપક્ષઃ . જીવપુદ્ગલકર્મણોરનેકદ્રવ્યત્વેનાત્યન્તવ્યતિરેકાજ્જીવેઽબદ્ધસ્પૃષ્ટં કર્મેતિ નિશ્ચયનયપક્ષઃ .
તતઃ કિમ્
કમ્મં બદ્ધમબદ્ધં જીવે એવં તુ જાણ ણયપક્ખં .
પક્ખાદિક્કંતો પુણ ભણ્ણદિ જો સો સમયસારો ..૧૪૨..
કર્મ બદ્ધમબદ્ધં જીવે એવં તુ જાનીહિ નયપક્ષમ્ .
પક્ષાતિક્રાન્તઃ પુનર્ભણ્યતે યઃ સ સમયસારઃ ..૧૪૨..
ગાથાર્થ :[જીવે ] જીવમેં [કર્મ ] કર્મ [બદ્ધં ] (ઉસકે પ્રદેશોંકે સાથ) બઁધા હુઆ
હૈ [ચ ] તથા [સ્પૃષ્ટં ] સ્પર્શિત હૈ [ઇતિ ] ઐસા [વ્યવહારનયભણિતમ્ ] વ્યવહારનયકા કથન હૈ
[તુ ] ઔર [જીવે ] જીવમેં [કર્મ ] કર્મ [અબદ્ધસ્પૃષ્ટં ] અબદ્ધ ઔર અસ્પર્શિત [ભવતિ ] હૈ ઐસા
[શુદ્ધનયસ્ય ] શુદ્ધનયકા કથન હૈ
.
ટીકા :જીવકો ઔર પુદ્ગલકર્મકો એકબન્ધપર્યાયપનેસે દેખને પર ઉનમેં ઉસ કાલમેં
ભિન્નતાકા અભાવ હૈ, ઇસલિયે જીવમેં કર્મ બદ્ધસ્પૃષ્ટ હૈ ઐસા વ્યવહારનયકા પક્ષ હૈ . જીવકો તથા
પુદ્ગલકર્મકો અનેકદ્રવ્યપનેસે દેખને પર ઉનમેં અત્યન્ત ભિન્નતા હૈ, ઇસલિયે જીવમેં કર્મ અબદ્ધસ્પૃષ્ટ
હૈ ઐસા નિશ્ચયનયકા પક્ષ હૈ
..૧૪૧..
કિન્તુ ઇસસે ક્યા ? જો આત્મા ઉન દોનોં નયપક્ષોંકો પાર કર ચુકા હૈ વહી સમયસાર હૈ,
યહ અબ ગાથા દ્વારા કહતે હૈં :
હૈ કર્મ જીવમેં બદ્ધ વા અનબદ્ધ યહ નયપક્ષ હૈ .
પર પક્ષસે અતિક્રાન્ત ભાષિત, વહ સમયકા સાર હૈ ..૧૪૨..
ગાથાર્થ :[જીવે ] જીવમેં [કર્મ ] કર્મ [બદ્ધમ્ ] બદ્ધ હૈ અથવા [અબદ્ધં ] અબદ્ધ
હૈ[એવં તુ ] ઇસપ્રકાર તો [નયપક્ષમ્ ] નયપક્ષ [જાનીહિ ] જાનો; [પુનઃ ] કિન્તુ [યઃ ] જો
[પક્ષાતિક્રાન્તઃ ] પક્ષાતિક્રાન્ત (પક્ષકો ઉલ્લંઘન કરનેવાલા) [ભણ્યતે ] કહલાતા હૈ [સઃ ] વહ
[સમયસારઃ ] સમયસાર (અર્થાત્ નિર્વિક લ્પ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વ) હૈ
.

Page 216 of 642
PDF/HTML Page 249 of 675
single page version

યઃ કિલ જીવે બદ્ધં કર્મેતિ યશ્ચ જીવેઽબદ્ધં કર્મેતિ વિકલ્પઃ સ દ્વિતયોઽપિ હિ
નયપક્ષઃ . ય એવૈનમતિક્રામતિ સ એવ સકલવિકલ્પાતિક્રાન્તઃ સ્વયં નિર્વિકલ્પૈકવિજ્ઞાનઘનસ્વભાવો
ભૂત્વા સાક્ષાત્સમયસારઃ સમ્ભવતિ . તત્ર યસ્તાવજ્જીવે બદ્ધં કર્મેતિ વિકલ્પયતિ સ જીવેઽબદ્ધં કર્મેતિ
એકં પક્ષમતિક્રામન્નપિ ન વિકલ્પમતિક્રામતિ; યસ્તુ જીવેઽબદ્ધં કર્મેતિ વિકલ્પયતિ સોઽપિ જીવે
બદ્ધં કર્મેત્યેકં પક્ષમતિક્રામન્નપિ ન વિકલ્પમતિક્રામતિ; યઃ પુનર્જીવે બદ્ધમબદ્ધં ચ કર્મેતિ
વિકલ્પયતિ સ તુ તં દ્વિતયમપિ પક્ષમનતિક્રામન્ ન વિકલ્પમતિક્રામતિ
. તતો ય એવ
સમસ્તનયપક્ષમતિક્રામતિ સ એવ સમસ્તં વિકલ્પમતિક્રામતિ . ય એવ સમસ્તં વિકલ્પમતિક્રામતિ
સ એવ સમયસારં વિન્દતિ .
યદ્યેવં તર્હિ કો હિ નામ નયપક્ષસન્ન્યાસભાવનાં ન નાટયતિ ?
ટીકા :‘જીવમેં કર્મ બદ્ધ હૈ’ ઐસા જો વિકલ્પ તથા ‘જીવમેં કર્મ અબદ્ધ હૈ’ ઐસા
જો વિકલ્પ વે દોનોં નયપક્ષ હૈં . જો ઉસ નયપક્ષકા અતિક્રમ કરતા હૈ (ઉસે ઉલ્લંઘન કર દેતા
હૈ, છોડ દેતા હૈ), વહી સમસ્ત વિકલ્પોંકા અતિક્રમ કરકે સ્વયં નિર્વિકલ્પ, એક
વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવરૂપ હોકર સાક્ષાત્ સમયસાર હોતા હૈ
. યહાઁ (વિશેષ સમઝાયા જાતા હૈ કિ)
જો ‘જીવમેં કર્મ બદ્ધ હૈ’ ઐસા વિકલ્પ કરતા હૈ વહ ‘જીવમેં કર્મ અબદ્ધ હૈ’ ઐસે એક પક્ષકા
અતિક્રમ કરતા હુઆ ભી વિકલ્પકા અતિક્રમ નહીં કરતા, ઔર જો ‘જીવમેં કર્મ અબદ્ધ હૈ ઐસા
વિકલ્પ કરતા હૈ વહ ભી ‘જીવમેં કર્મ બદ્ધ હૈ’ ઐસે એક પક્ષકા અતિક્રમ કરતા હુઆ ભી
વિકલ્પકા અતિક્રમ નહીં કરતા; ઔર જો યહ વિકલ્પ કરતા હૈ કિ ‘જીવમેં કર્મ બદ્ધ હૈ ઔર
અબદ્ધ ભી હૈ’ વહ ઉન દોનોં પક્ષકા અતિક્રમ ન કરતા હુઆ, વિકલ્પકા અતિક્રમ નહીં કરતા
.
ઇસલિયે જો સમસ્ત નય પક્ષકા અતિક્રમ કરતા હૈ વહી સમસ્ત વિકલ્પકા અતિક્રમ કરતા હૈ;
જો સમસ્ત વિકલ્પકા અતિક્રમ કરતા હૈ વહી સમયસારકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ
ઉસકા અનુભવ
કરતા હૈ .
ભાવાર્થ :જીવ કર્મસે ‘બઁધા હુઆ હૈ’ તથા ‘નહીં બઁધા હુઆ હૈ’યહ દોનોં નયપક્ષ હૈં .
ઉનમેંસે કિસીને બન્ધપક્ષ ગ્રહણ કિયા, ઉસને વિકલ્પ હી ગ્રહણ કિયા; કિસીને અબન્ધપક્ષ લિયા,
તો ઉસને વિકલ્પ હી ગ્રહણ કિયા; ઔર કિસીને દોનોં પક્ષ લિયે, તો ઉસને ભી પક્ષરૂપ વિકલ્પકા
હી ગ્રહણ કિયા
. પરન્તુ ઐસે વિકલ્પોંકો છોડકર જો કિસી ભી પક્ષકો ગ્રહણ નહીં કરતા વહીં શુદ્ધ
પદાર્થકા સ્વરૂપ જાનકર ઉસ-રૂપ સમયસારકોશુદ્ધાત્માકોપ્રાપ્ત કરતા હૈ . નયપક્ષકો ગ્રહણ
કરના રાગ હૈ, ઇસલિયે સમસ્ત નયપક્ષકો છોડનેસે વીતરાગ સમયસાર હુઆ જાતા હૈ ..૧૪૨..
અબ, ‘યદિ ઐસા હૈ તો નયપક્ષકે ત્યાગકી ભાવનાકો વાસ્તવમેં કૌન નહીં નચાયેગા ?’ ઐસા

Page 217 of 642
PDF/HTML Page 250 of 675
single page version

(ઉપેન્દ્રવજ્રા)
ય એવ મુક્ત્વા નયપક્ષપાતં
સ્વરૂપગુપ્તા નિવસન્તિ નિત્યમ્
.
વિકલ્પજાલચ્યુતશાન્તચિત્તા-
સ્ત એવ સાક્ષાદમૃતં પિબન્તિ
..૬૯..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય બદ્ધો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૦..
28
કહકર શ્રીમાન્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ નયપક્ષકે ત્યાગકી ભાવનાવાલે ૨૩ કલશરૂપ કાવ્ય
કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[યે એવ ] જો [નયપક્ષપાતં મુક્ત્વા ] નયપક્ષપાતકો છોડકર
[સ્વરૂપગુપ્તાઃ ] (અપને) સ્વરૂપમેં ગુપ્ત હોકર [નિત્યમ્ ] સદા [નિવસન્તિ ] નિવાસ કરતે હૈં [તે
એવ ]
વે હી, [વિકલ્પજાલચ્યુતશાન્તચિત્તાઃ ] જિનકા ચિત્ત વિકલ્પજાલસે રહિત શાન્ત હો ગયા
હૈ ઐસે હોતે હુએ, [સાક્ષાત્ અમૃતં પિબન્તિ ] સાક્ષાત્ અમૃતકો પીતે હૈં
.
ભાવાર્થ :જબ તક કુછ ભી પક્ષપાત રહતા હૈ તબ તક ચિત્તકા ક્ષોભ નહીં મિટતા .
જબ નયોંકા સબ પક્ષપાત દૂર હો જાતા હૈ તબ વીતરાગ દશા હોકર સ્વરૂપકી શ્રદ્ધા નિર્વિકલ્પ હોતી
હૈ, સ્વરૂપમેં પ્રવૃત્તિ હોતી હૈ ઔર અતીન્દ્રિય સુખકા અનુભવ હોતા હૈ
..૬૯..
અબ ૨૦ કલશોં દ્વારા નયપક્ષકા વિશેષ વર્ણન કરતે હુએ કહતે હૈં કિ જો ઐસે સમસ્ત
નયપક્ષોંકો છોડ દેતા હૈ વહ તત્ત્વવેત્તા (તત્ત્વજ્ઞાની) સ્વરૂપકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ :
શ્લોકાર્થ :[બદ્ધઃ ] જીવ કર્મોંસે બઁધા હુઆ હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ
ઔર [ન તથા ] જીવ કર્મોંસે નહીં બઁધા હુઆ હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈ; [ઇતિ ]
ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત
હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા (વસ્તુસ્વરૂપકા જ્ઞાતા) પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ]
ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ (અર્થાત્
ઉસે ચિત્સ્વરૂપ જીવ જૈસા હૈ વૈસા નિરન્તર અનુભવમેં આતા હૈ)
.

Page 218 of 642
PDF/HTML Page 251 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય મૂઢો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૧..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય રક્તો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૨..
ભાવાર્થ :ઇસ ગ્રન્થમેં પહલેસે હી વ્યવહારનયકો ગૌણ કરકે ઔર શુદ્ધનયકો મુખ્ય
કરકે કથન કિયા ગયા હૈ . ચૈતન્યકે પરિણામ પરનિમિત્તસે અનેક હોતે હૈં ઉન સબકો
આચાર્યદેવ પહલેસે હી ગૌણ કહતે આયે હૈં ઔર ઉન્હોંને જીવકો મુખ્ય શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર કહા
હૈ
. ઇસપ્રકાર જીવ-પદાર્થકો શુદ્ધ, નિત્ય, અભેદ ચૈતન્યમાત્ર સ્થાપિત કરકે અબ કહતે હૈં
કિજો ઇસ શુદ્ધનયકા ભી પક્ષપાત (વિકલ્પ) કરેગા વહ ભી ઉસ શુદ્ધ સ્વરૂપકે
સ્વાદકો પ્રાપ્ત નહીં કરેગા . અશુદ્ધનયકી તો બાત હી ક્યા હૈ ? કિન્તુ યદિ કોઈ શુદ્ધનયકા
ભી પક્ષપાત કરેગા તો પક્ષકા રાગ નહીં મિટેગા, ઇસલિયે વીતરાગતા પ્રગટ નહીં હોગી .
પક્ષપાતકો છોડકર ચિન્માત્ર સ્વરૂપમેં લીન હોને પર હી સમયસારકો પ્રાપ્ત કિયા જાતા હૈ .
ઇસલિયે શુદ્ધનયકો જાનકર, ઉસકા ભી પક્ષપાત છોડકર શુદ્ધ સ્વરૂપકા અનુભવ કરકે,
સ્વરૂપમેં પ્રવૃત્તિરૂપ ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરકે, વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરની ચાહિયે
.૭૦.
શ્લોકાર્થ :[મૂઢઃ ] જીવ મૂઢ (મોહી) હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ
ઔર [ન તથા ] જીવ મૂઢ (મોહી) નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ]
ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો
પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે
[નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
(અર્થાત્ ઉસે ચિત્સ્વરૂપ જીવ જૈસા હૈ વૈસા નિરન્તર અનુભવમેં આતા હૈ)
.૭૧.
શ્લોકાર્થ :[રક્તઃ ] જીવ રાગી હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન

Page 219 of 642
PDF/HTML Page 252 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય દુષ્ટો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૩..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય કર્તા ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૪..
તથા ] જીવ રાગી નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૨.
શ્લોકાર્થ :[દુષ્ટઃ ] જીવ દ્વેષી હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન
તથા ] જીવ દ્વેષી નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૩.
શ્લોકાર્થ :[કર્તા ] જીવ કર્તા હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન
તથા ] જીવ કર્તા નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૪.

Page 220 of 642
PDF/HTML Page 253 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય ભોક્તા ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૫..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય જીવો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૬..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય સૂક્ષ્મો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૭..
શ્લોકાર્થ :[ભોક્તા ] જીવ ભોક્તા હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન
તથા ] જીવ ભોક્તા નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી
ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૫.
શ્લોકાર્થ :[જીવઃ ] જીવ જીવ હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન
તથા ] જીવ જીવ નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી
ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૬.
શ્લોકાર્થ :[સૂક્ષ્મઃ ] જીવ સૂક્ષ્મ હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન
તથા ] જીવ સૂક્ષ્મ નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી
ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ

Page 221 of 642
PDF/HTML Page 254 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય હેતુર્ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૮..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય કાર્યં ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૭૯..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય ભાવો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૦..
જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ .૭૭.
શ્લોકાર્થ :[હેતુઃ ] જીવ હેતુ (કારણ) હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર
[ન તથા ] જીવ હેતુ (કારણ) નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર
[ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૮.
શ્લોકાર્થ :[કાર્યં ] જીવ કાર્ય હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન
તથા ] જીવ કાર્ય નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી
ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૭૯.
શ્લોકાર્થ :[ભાવઃ ] જીવ ભાવ હૈ (અર્થાત્ ભાવરૂપ હૈ) [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા

Page 222 of 642
PDF/HTML Page 255 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય ચૈકો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૧..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય સાન્તો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૨..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય નિત્યો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ ભાવ નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર
[ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૦.
શ્લોકાર્થ :[એકઃ ] જીવએક હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ]
જીવ એક નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી
ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૧.
શ્લોકાર્થ :[સાન્તઃ ] જીવ સાન્ત (-અન્ત સહિત) હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા
પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ સાન્ત નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર
[ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૨.
શ્લોકાર્થ :[નિત્યઃ ] જીવ નિત્ય હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન

Page 223 of 642
PDF/HTML Page 256 of 675
single page version

યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૩..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય વાચ્યો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૪..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય નાના ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૫..
તથા ] જીવ નિત્ય નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી
ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ
જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૩.
શ્લોકાર્થ :[વાચ્યઃ ] જીવ વાચ્ય (અર્થાત્ વચનસે કહા જા સકે ઐસા) હૈ
[એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ વાચ્ય (-વચનગોચર) નહીં હૈ
[પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં
[દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા
પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ
અસ્તિ ]
ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૪.
શ્લોકાર્થ :[નાના ] જીવ નાનારૂપ હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર
[ન તથા ] જીવ નાનારૂપ નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર
[ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
.
[યઃ તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર
[ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૫.

Page 224 of 642
PDF/HTML Page 257 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય ચેત્યો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૬..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય દૃશ્યો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૭..
(ઉપજાતિ)
એકસ્ય વેદ્યો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૮..
શ્લોકાર્થ :[ચેત્યઃ ] જીવ ચેત્ય (-ચેતાજાનેયોગ્ય) હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા
પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ ચેત્ય નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર
[ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૬.
શ્લોકાર્થ :[દૃશ્યઃ ] જીવ દૃશ્ય (દેખે જાને યોગ્ય) હૈ [એકસ્ય ] ઐસા એક નયકા
પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ દૃશ્ય નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર
[ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ
તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ] નિરન્તર [ચિત્ ]
ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ
.૮૭.
શ્લોકાર્થ :[વેદ્યઃ ] જીવ વેદ્ય (વેદનમેં આને યોગ્ય, જ્ઞાત હોને યોગ્ય) હૈ [એકસ્ય ]
ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ વેદ્ય નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ હૈે;
[ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ] દો
પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ]

Page 225 of 642
PDF/HTML Page 258 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
એકસ્ય ભાતો ન તથા પરસ્ય
ચિતિ દ્વયોર્દ્વાવિતિ પક્ષપાતૌ
.
યસ્તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાત-
સ્તસ્યાસ્તિ નિત્યં ખલુ ચિચ્ચિદેવ
..૮૯..
(વસન્તતિલકા)
સ્વેચ્છાસમુચ્છલદનલ્પવિકલ્પજાલા-
મેવં વ્યતીત્ય મહતીં નયપક્ષકક્ષામ્
.
અન્તર્બહિઃ સમરસૈકરસસ્વભાવં
સ્વં ભાવમેકમુપયાત્યનુભૂતિમાત્રમ્
..૯૦..
29
નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ .૮૮.
શ્લોકાર્થ :[ભાતઃ ] જીવ ‘ભાત’ (પ્રકાશમાન અર્થાત્ વર્તમાન પ્રત્યક્ષ) હૈ [એકસ્ય ]
ઐસા એક નયકા પક્ષ હૈ ઔર [ન તથા ] જીવ ‘ભાત’ નહીં હૈ [પરસ્ય ] ઐસા દૂસરે નયકા પક્ષ
હૈે; [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર [ચિતિ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવકે સમ્બન્ધમેં [દ્વયોઃ ] દો નયોંકે [દ્વૌ પક્ષપાતૌ ]
દો પક્ષપાત હૈં
. [યઃ તત્ત્વવેદી ચ્યુતપક્ષપાતઃ ] જો તત્ત્વવેત્તા પક્ષપાતરહિત હૈ [તસ્ય ] ઉસે [નિત્યં ]
નિરન્તર [ચિત્ ] ચિત્સ્વરૂપ જીવ [ખલુ ચિત્ એવ અસ્તિ ] ચિત્સ્વરૂપ હી હૈ (અર્થાત્ ઉસે
ચિત્સ્વરૂપ જીવ જૈસા હૈ વૈસા નિરન્તર અનુભૂત હોતા હૈ)
.
ભાવાર્થ :બદ્ધ અબદ્ધ, મૂઢ અમૂઢ, રાગી અરાગી, દ્વેષી અદ્વેષી, કર્તા અકર્તા, ભોક્તા
અભોક્તા, જીવ અજીવ, સૂક્ષ્મ સ્થૂલ, કારણ અકારણ, કાર્ય અકાર્ય, ભાવ અભાવ, એક અનેક, સાન્ત
અનન્ત, નિત્ય અનિત્ય, વાચ્ય અવાચ્ય, નાના અનાના, ચેત્ય અચેત્ય, દૃશ્ય અદૃશ્ય, વેદ્ય અવેદ્ય, ભાત
અભાત ઇત્યાદિ નયોંકે પક્ષપાત હૈં
. જો પુરુષ નયોંકે કથનાનુસાર યથાયોગ્ય વિવક્ષાપૂર્વક તત્ત્વકા
વસ્તુસ્વરૂપકા નિર્ણય કરકે નયોંકે પક્ષપાતકો છોડતા હૈ ઉસે ચિત્સ્વરૂપ જીવકા ચિત્સ્વરૂપરૂપ
અનુભવ હોતા હૈ
.
જીવમેં અનેક સાધારણ ધર્મ હૈં, પરન્તુ ચિત્સ્વભાવ ઉસકા પ્રગટ અનુભવગોચર અસાધારણ
ધર્મ હૈ, ઇસલિયે ઉસે મુખ્ય કરકે યહાઁ જીવકો ચિત્સ્વરૂપ કહા હૈ .૮૯.
અબ ઉપરોક્ત ૨૦ કલશોંકે કથનકા ઉપસંહાર કરતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[એવં ] ઇસપ્રકાર [સ્વેચ્છા-સમુચ્છલદ્-અનલ્પ-વિકલ્પ-જાલામ્ ]
જિસમેં બહુતસે વિકલ્પોંકા જાલ અપને આપ ઉઠતા હૈ ઐસી [મહતીં ] બડી [નયપક્ષકક્ષામ્ ]

Page 226 of 642
PDF/HTML Page 259 of 675
single page version

(રથોદ્ધતા)
ઇન્દ્રજાલમિદમેવમુચ્છલત્
પુષ્કલોચ્ચલવિકલ્પવીચિભિઃ
.
યસ્ય વિસ્ફુ રણમેવ તત્ક્ષણં
કૃત્સ્નમસ્યતિ તદસ્મિ ચિન્મહઃ
..૯૧..
પક્ષાતિક્રાન્તસ્ય કિં સ્વરૂપમિતિ ચેત્
દોણ્હ વિ ણયાણ ભણિદં જાણદિ ણવરં તુ સમયપડિબદ્ધો .
ણ દુ ણયપક્ખં ગિણ્હદિ કિંચિ વિ ણયપક્ખપરિહીણો ..૧૪૩..
દ્વયોરપિ નયયોર્ભણિતં જાનાતિ કેવલં તુ સમયપ્રતિબદ્ધઃ .
ન તુ નયપક્ષં ગૃહ્ણાતિ કિઞ્ચિદપિ નયપક્ષપરિહીનઃ ..૧૪૩..
નયપક્ષકક્ષાકો (નયપક્ષકી ભૂમિકો) [વ્યતીત્ય ] ઉલ્લંઘન કરકે (તત્ત્વવેત્તા) [અન્તઃ બહિઃ ]
ભીતર ઔર બાહર [સમરસૈકરસસ્વભાવં ] સમતા-રસરૂપી એક રસ હી જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસે
[અનુભૂતિમાત્રમ્ એકમ્ સ્વં ભાવમ્ ] અનુભૂતિમાત્ર એક અપને ભાવકો (
સ્વરૂપકો) [ઉપયાતિ ]
પ્રાપ્ત કરતા હૈ .૯૦.
અબ નયપક્ષકે ત્યાગકી ભાવનાકા અન્તિમ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[પુષ્કલ-ઉત્-ચલ-વિકલ્પ-વીચિભિઃ ઉચ્છલત્ ] વિપુલ, મહાન, ચઞ્ચલ
વિકલ્પરૂપી તરંગોંકે દ્વારા ઉઠતે હુએ [ઇદ્મ્ એવમ્ કૃત્સ્નમ્ ઇન્દ્રજાલમ્ ] ઇસ સમસ્ત ઇન્દ્રજાલકો
[યસ્ય વિસ્ફુ રણમ્ એવ ] જિસકા સ્ફુ રણ માત્ર હી [તત્ક્ષણં ] તત્ક્ષણ [અસ્યતિ ] ઉડા દેતા હૈ [તત્
ચિન્મહઃ અસ્મિ ]
વહ ચિન્માત્ર તેજઃપુઞ્જ મૈં હૂઁ
.
ભાવાર્થ :ચૈતન્યકા અનુભવ હોને પર સમસ્ત નયોંકે વિકલ્પરૂપી ઇન્દ્રજાલ ઉસી ક્ષણ
વિલયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; ઐસા ચિત્પ્રકાશ મૈં હૂઁ .૯૧.
‘પક્ષાતિક્રાન્તકા સ્વરૂપ ક્યા હૈ ?’ ઇસકે ઉત્તરસ્વરૂપ ગાથા કહતે હૈં :
નયદ્વયકથન જાને હિ કેવલ સમયમેં પ્રતિબદ્ધ જો .
નયપક્ષ કુછ ભી નહિં ગ્રહે, નયપક્ષસે પરિહીન સો ..૧૪૩..
ગાથાર્થ :[નયપક્ષપરિહીનઃ ] નયપક્ષસે રહિત જીવ, [સમયપ્રતિબદ્ધઃ ] સમયસે પ્રતિબદ્ધ

Page 227 of 642
PDF/HTML Page 260 of 675
single page version

યથા ખલુ ભગવાન્કેવલી શ્રુતજ્ઞાનાવયવભૂતયોર્વ્યવહારનિશ્ચયનયપક્ષયોઃ વિશ્વસાક્ષિતયા કેવલં
સ્વરૂપમેવ જાનાતિ, ન તુ સતતમુલ્લસિતસહજવિમલસકલકેવલજ્ઞાનતયા નિત્યં સ્વયમેવ
વિજ્ઞાનઘનભૂતત્વાત્ શ્રુતજ્ઞાનભૂમિકાતિક્રાન્તતયા સમસ્તનયપક્ષપરિગ્રહદૂરીભૂતત્વાત્ કંચનાપિ
નયપક્ષં પરિગૃહ્ણાતિ, તથા કિલ યઃ શ્રુતજ્ઞાનાવયવભૂતયોર્વ્યવહારનિશ્ચયનયપક્ષયોઃ ક્ષયોપશમ-
વિજૃમ્ભિતશ્રુતજ્ઞાનાત્મકવિકલ્પપ્રત્યુદ્ગમનેઽપિ પરપરિગ્રહપ્રતિનિવૃત્તૌત્સુક્યતયા સ્વરૂપમેવ કેવલં
જાનાતિ, ન તુ ખરતરદૃષ્ટિગૃહીતસુનિસ્તુષનિત્યોદિતચિન્મયસમયપ્રતિબદ્ધતયા તદાત્વે સ્વયમેવ
વિજ્ઞાનઘનભૂતત્વાત્ શ્રુતજ્ઞાનાત્મકસમસ્તાન્તર્બહિર્જલ્પરૂપવિકલ્પભૂમિકાતિક્રાન્તતયા સમસ્તનય-
પક્ષપરિગ્રહદૂરીભૂતત્વાત્કંચનાપિ નયપક્ષં પરિગૃહ્ણાતિ, સ ખલુ નિખિલવિકલ્પેભ્યઃ પરતરઃ પરમાત્મા
જ્ઞાનાત્મા પ્રત્યગ્જ્યોતિરાત્મખ્યાતિરૂપોઽનુભૂતિમાત્રઃ સમયસારઃ
.
હોતા હુઆ (અર્થાત્ ચિત્સ્વરૂપ આત્માકા અનુભવ કરતા હુઆ), [દ્વયોઃ અપિ ] દોનોં હી [નયયોઃ ]
નયોંકે [ભણિતં ] કથનકો [કેવલં તુ ] માત્ર [જાનાતિ ] જાનતા હી હૈ, [તુ ] પરન્તુ [નયપક્ષં ]
નયપક્ષકો [કિઞ્ચિત્ અપિ ] કિંચિત્માત્ર ભી [ન ગૃહ્ણાતિ ] ગ્રહણ નહીં કરતા
.
ટીકા :જૈસે કેવલી ભગવાન, વિશ્વકે સાક્ષીપનકે કારણ, શ્રુતજ્ઞાનકે અવયવભૂત
વ્યવહારનિશ્ચયનયપક્ષોંકે સ્વરૂપકો હી કેવલ જાનતે હૈં પરન્તુ, નિરન્તર પ્રકાશમાન, સહજ, વિમલ,
સકલ કેવલજ્ઞાનકે દ્વારા સદા સ્વયં હી વિજ્ઞાનઘન હુએ હોનેસે, શ્રુતજ્ઞાનકી ભૂમિકાકી
અતિક્રાન્તતાકે દ્વારા (અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનકી ભૂમિકાકો પાર કર ચુકનેકે કારણ) સમસ્ત નયપક્ષકે
ગ્રહણસે દૂર હુએ હોનેસે, કિસી ભી નયપક્ષકો ગ્રહણ નહીં કરતે, ઇસીપ્રકાર જો (શ્રુતજ્ઞાની આત્મા),
ક્ષયોપશમસે જો ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઐસે શ્રુતજ્ઞાનાત્મક વિકલ્પ ઉત્પન્ન હોને પર ભી પરકા ગ્રહણ કરનેકે
પ્રતિ ઉત્સાહ નિવૃત્ત હુઆ હોનેસે, શ્રુતજ્ઞાનકે અવયવભૂત વ્યવહારનિશ્ચયનયપક્ષોંકે સ્વરૂપકો હી
કેવલ જાનતા હૈ પરન્તુ, અતિ તીક્ષ્ણ જ્ઞાનદૃષ્ટિસે ગ્રહણ કિયે ગયે, નિર્મલ નિત્ય-ઉદિત, ચિન્મય
સમયસે પ્રતિબદ્ધતાકે દ્વારા (અર્થાત્ ચૈતન્યમય આત્માકે અનુભવન દ્વારા) અનુભવકે સમય સ્વયં
હી વિજ્ઞાનઘન હુઆ હોનેસે, શ્રુતજ્ઞાનાત્મક સમસ્ત અન્તર્જલ્પરૂપ તથા બહિર્જલ્પરૂપ વિકલ્પોંકી
ભૂમિકાકી અતિક્રાન્તતાકે દ્વારા સમસ્ત નયપક્ષકે ગ્રહણસે દૂર હોતા હુઆ હોનેસે, કિસી ભી
નયપક્ષકો ગ્રહણ નહીં કરતા, વહ (આત્મા) વાસ્તવમેં સમસ્ત વિકલ્પોંસે અતિ પર, પરમાત્મા,
જ્ઞાનાત્મા, પ્રત્યગ્જ્યોતિ, આત્મખ્યાતિરૂપ, અનુભૂતિમાત્ર સમયસાર હૈ
.
ભાવાર્થ :જૈસે કેવલી ભગવાન સદા નયપક્ષકે સ્વરૂપકે સાક્ષી (જ્ઞાતાદ્રષ્ટા) હૈં
ઉસીપ્રકાર શ્રુતજ્ઞાની ભી જબ સમસ્ત નયપક્ષોંસે રહિત હોકર શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર ભાવકા અનુભવન કરતા
હૈ તબ વહ નયપક્ષકે સ્વરૂપકા જ્ઞાતા હી હૈ
. યદિ એક નયકા સર્વથા પક્ષ ગ્રહણ કિયા જાયે તો
મિથ્યાત્વકે સાથ મિલા હુઆ રાગ હોતા હૈ; પ્રયોજનવશ એક નયકો પ્રધાન કરકે ઉસકા ગ્રહણ