Page 228 of 642
PDF/HTML Page 261 of 675
single page version
ભાવભાવપરમાર્થતયૈકમ્
ચેતયે સમયસારમપારમ્
વસ્તુસ્વરૂપકો કેવલ જાનતા હી હૈ તબ ઉસ સમય શ્રુતજ્ઞાની ભી કેવલીકી ભાઁતિ વીતરાગ જૈસા
હી હોતા હૈ ઐસા જાનના
સમસ્ત બન્ધપદ્ધતિકો [અપાસ્ય ] દૂર કરકે અર્થાત્ કર્મોદયસે હોનેવાલે સર્વ ભાવોંકો છોડકર,
[ચેતયે ] અનુભવ કરતા હૂઁ
હોતા
Page 229 of 642
PDF/HTML Page 262 of 675
single page version
આત્માભિમુખીકૃતમતિજ્ઞાનતત્ત્વઃ, તથા નાનાવિધનયપક્ષાલમ્બનેનાનેક-વિકલ્પૈરાકુલયન્તીઃ
શ્રુતજ્ઞાનબુદ્ધીરપ્યવધાર્ય શ્રુતજ્ઞાનતત્ત્વમપ્યાત્માભિમુખીકુર્વન્નત્યન્તમવિકલ્પો ભૂત્વા ઝગિત્યેવ સ્વરસત
એવ વ્યક્તીભવન્તમાદિમધ્યાન્તવિમુક્તમનાકુલમેકં કેવલમખિલસ્યાપિ વિશ્વસ્યોપરિ તરન્તમિવાખણ્ડ-
પ્રતિભાસમયમનન્તં વિજ્ઞાનઘનં પરમાત્માનં સમયસારં વિન્દન્નેવાત્મા સમ્યગ્દૃશ્યતે જ્ઞાયતે ચ; તતઃ
સમ્યગ્દર્શનં જ્ઞાનં ચ સમયસાર એવ
મિલતી હૈ
સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકા નામ પ્રાપ્ત હૈ
પ્રવર્તમાન બુદ્ધિયાઁ ઉન સબકો મર્યાદામેં લાકર જિસને મતિજ્ઞાન
વિકલ્પોંકે દ્વારા આકુલતા ઉત્પન્ન કરનેવાલી શ્રુતજ્ઞાનકી બુદ્ધિયોંકો ભી મર્યાદામેં લાકર શ્રુતજ્ઞાન-
તત્ત્વકો ભી આત્મસન્મુખ કરતા હુઆ, અત્યન્ત વિકલ્પરહિત હોકર, તત્કાલ નિજ રસસે હી પ્રગટ
હોનેવાલે, આદિ-મધ્ય-અન્તસે રહિત, અનાકુલ, કેવલ એક, સમ્પૂર્ણ હી વિશ્વ પર માનોં તૈરતા હો
ઐસે અખણ્ડ પ્રતિભાસમય, અનન્ત, વિજ્ઞાનઘન, પરમાત્મારૂપ સમયસારકા જબ આત્મા અનુભવ કરતા
હૈ ઉસીસમય આત્મા સમ્યક્તયા દિખાઈ દેતા હૈ (અર્થાત્ ઉસકી શ્રદ્ધા કી જાતી હૈ) ઔર જ્ઞાત
હોતા હૈ, ઇસલિયે સમયસાર હી સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ
નિર્વિકલ્પ કરકે, એક અખણ્ડ પ્રતિભાસકા અનુભવ કરના હી ‘સમ્યગ્દર્શન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાન’કે
Page 230 of 642
PDF/HTML Page 263 of 675
single page version
સારો યઃ સમયસ્ય ભાતિ નિભૃતૈરાસ્વાદ્યમાનઃ સ્વયમ્
જ્ઞાનં દર્શનમપ્યયં કિમથવા યત્કિંચનૈકોઽપ્યયમ્
દૂરાદેવ વિવેકનિમ્નગમનાન્નીતો નિજૌઘં બલાત્
આત્મન્યેવ સદા ગતાનુગતતામાયાત્યયં તોયવત્
(આત્માકા) સાર પ્રકાશિત હોતા હૈ [સઃ એષઃ ] વહ યહ સમયસાર (શુદ્ધ આત્મા)
(
યા દર્શન વહ યહ (સમયસાર) હી હૈ; [અથવા કિમ્ ] અથવા અધિક ક્યા કહેં ? [યત્ કિંચન
અપિ અયમ્ એકઃ ] જો કુછ હૈ સો યહ એક હી હૈ (
ફિ ર વહ પાની, પાનીકો પાનીકે સમૂહકી ઓર ખીંચતા હુઆ પ્રવાહરૂપ હોકર, અપને સમૂહમેં આ
મિલતા હૈ; ઇસીપ્રકાર [અયં ] યહ આત્મા [નિજ-ઓઘાત્ ચ્યુતઃ ] અપને વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવસે ચ્યુત
હોકર [ભૂરિ-વિકલ્પ-જાલ-ગહને દૂરં ભ્રામ્યન્ ] પ્રચુર વિકલ્પજાલોંકે ગહન વનમેં દૂર પરિભ્રમણ
કર રહા થા ઉસે [દૂરાત્ એવ ] દૂરસે હી [વિવેક-નિમ્ન-ગમનાત્ ] વિવેકરૂપી ઢાલવાલે માર્ગ દ્વારા
[નિજ-ઓઘં બલાત્ નીતઃ ] અપને વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવકી ઓર બલપૂર્વક મોડ દિયા ગયા; ઇસલિએ
Page 231 of 642
PDF/HTML Page 264 of 675
single page version
યસ્તુ વેત્તિ સ તુ વેત્તિ કેવલમ્
યસ્તુ વેત્તિ ન કરોતિ સ ક્વચિત્
એક વિજ્ઞાનરસવાલા હી અનુભવમેં આતા હૈ ઐસા વહ આત્મા, [આત્માનમ્ આત્મનિ એવ આહરન્ ]
આત્માકો આત્મામેં હી ખીંચતા હુઆ (અર્થાત્ જ્ઞાન જ્ઞાનકો ખીંચતા હુઆ પ્રવાહરૂપ હોકર), [સદા
ગતાનુગતતામ્ આયાતિ] સદા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવમેં આ મિલતા હૈ
નિવાસ-સ્થાનમેં આ મિલે; ઇસીપ્રકાર આત્મા ભી મિથ્યાત્વકે માર્ગસે સ્વભાવસે બાહર નિકલકર
વિકલ્પોંકે વનમેં ભ્રમણ કરતા હુઆ કિસી ભેદજ્ઞાનરૂપી ઢાલવાલે માર્ગ દ્વારા સ્વયં હી અપનેકો
ખીંચતા હુઆ અપને વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવમેં આ મિલતા હૈ
[સવિકલ્પસ્ય ] જો જીવ વિકલ્પસહિત હૈ ઉસકા [કર્તૃકર્મત્વં ] કર્તાકર્મપના [જાતુ ] કભી
[નશ્યતિ ન ] નષ્ટ નહીં હોતા
Page 232 of 642
PDF/HTML Page 265 of 675
single page version
જ્ઞપ્તૌ કરોતિશ્ચ ન ભાસતેઽન્તઃ
જ્ઞાતા ન કર્તેતિ તતઃ સ્થિતં ચ
ક્વચિત્ ન હિ વેત્તિ ] જો કરતા હૈ વહ કભી જાનતા નહીં [તુ ] ઔર [યઃ વેત્તિ સઃ ક્વચિત્ ન
કરોતિ ] જો જાનતા હૈ વહ કભી કરતા નહીં
કરનેરૂપ ક્રિયા ભાસિત નહીં હોતી; [તતઃ જ્ઞપ્તિઃ કરોતિઃ ચ વિભિન્ને ] ઇસલિયે જ્ઞપ્તિક્રિયા ઔર
‘કરોતિ’ ક્રિયા દોનોં ભિન્ન હૈ; [ચ તતઃ ઇતિ સ્થિતં ] ઔર ઇસસે યહ સિદ્ધ હુઆ કિ [જ્ઞાતા કર્તા
ન ] જો જ્ઞાતા હૈ વહ કર્તા નહીં હૈ
જબ વહ ઇસપ્રકાર પરિણમન કરતા હૈ કિ ‘મૈં પરદ્રવ્યકો જાનતા હૂઁ’ તબ જ્ઞાતાભાવરૂપ પરિણમન
કરનેસે અર્થાત્ જ્ઞપ્તિક્રિયાકે કરનેસે જ્ઞાતા હી હૈ
નહીં ? ઉસકા સમાધાન :
Page 233 of 642
PDF/HTML Page 266 of 675
single page version
દ્વન્દ્વં વિપ્રતિષિધ્યતે યદિ તદા કા કર્તૃકર્મસ્થિતિઃ
ર્નેપથ્યે બત નાનટીતિ રભસા મોહસ્તથાપ્યેષ કિમ્
જ્ઞાનં જ્ઞાનં ભવતિ ચ યથા પુદ્ગલઃ પુદ્ગલોઽપિ
શ્ચિચ્છક્તીનાં નિકરભરતોઽત્યન્તગમ્ભીરમેતત્
(અર્થાત્ જીવ-પુદ્ગલકે કર્તાકર્મપન કદાપિ નહીં હો સકેગા
વસ્તુસ્થિતિ પ્રગટ હૈ [તથાપિ બત ] તથાપિ અરે ! [નેપથ્યે એષઃ મોહઃ કિમ્ રભસા નાનટીતિ ]
નેપથ્યમેં યહ મોહ ક્યોં અત્યન્ત વેગપૂર્વક નાચ રહા હૈ ? (ઇસપ્રકાર આચાર્યકો ખેદ ઔર આશ્ચર્ય
હોતા હૈ
હો સકતા હૈ ? ઇસલિયે જીવ તો જ્ઞાતા હૈ સો જ્ઞાતા હી હૈ, વહ પુદ્ગલકર્મોંકા કર્તા નહીં હૈ; ઔર
પુદ્ગલકર્મ હૈં વે પુદ્ગલ હી હૈં, જ્ઞાતાકા કર્મ નહીં હૈં
યહ મોહ (
Page 234 of 642
PDF/HTML Page 267 of 675
single page version
જાજ્વલ્યમાન હુઈ કિ
વહ કર્મરૂપ નહીં હોતા; [યથા જ્ઞાનં જ્ઞાનં ભવતિ ચ ] ઔર જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ હી રહતા હૈ તથા [પુદ્ગલઃ
પુદ્ગલઃ અપિ ] પુદ્ગલ પુદ્ગલરૂપ હી રહતા હૈ
નિકલ ગયે
વહ નિજ રૂપકો પ્રગટ કરકે ચેષ્ટા કરના છોડ દેતા હૈ
તાકરિ બન્ધન આન તણૂં ફલ લે સુખદુ:ખ ભવાશ્રમવાસો;
જ્ઞાન ભયે કરતા ન બનૈ તબ બન્ધ ન હોય ખુલૈ પરપાસો,
આતમમાંહિ સદા સુવિલાસ કરૈ સિવ પાય રહૈ નિતિ થાસો
Page 235 of 642
PDF/HTML Page 268 of 675
single page version
દ્વિતયતાં ગતમૈક્યમુપાનયન્
સ્વયમુદેત્યવબોધસુધાપ્લવઃ
વહ પુણ્ય-પાપકે ભેદસે દો પ્રકારકે રૂપ ધારણ કરકે નાચતા હૈ ઉસે, સમ્યગ્દૃષ્ટિકા યથાર્થજ્ઞાન
એકરૂપ જાન લેતા હૈ
એક રૂપ ક રતા હુઆ, [ગ્લપિત-નિર્ભર-મોહરજા ] જિસને અત્યંત મોહરજકો દૂર ક ર દિયા હૈ ઐસા
[અયં અવબોધ-સુધાપ્લવઃ ] યહ (પ્રત્યક્ષ
Page 236 of 642
PDF/HTML Page 269 of 675
single page version
દન્યઃ શૂદ્રઃ સ્વયમહમિતિ સ્નાતિ નિત્યં તયૈવ
શૂદ્રૌ સાક્ષાદપિ ચ ચરતો જાતિભેદભ્રમેણ
દૂર હોને પર વહ યથાર્થ પ્રકાશમાન હોતા હૈ, ઇસીપ્રકાર યહાઁ ભી સમઝ લેના ચાહિએ
ત્યાગ કરતા હૈ, ઉસે સ્પર્શ તક નહીં કરતા; તબ [અન્યઃ ] દૂસરા [અહમ્ સ્વયમ્ શૂદ્રઃ ઇતિ ] ‘મૈં
સ્વયં શૂદ્ર હૂઁ’ યહ માનકર [નિત્યં ] નિત્ય [તયા એવ ] મદિરાસે હી [સ્નાતિ ] સ્નાન ક રતા હૈ અર્થાત્
ઉસે પવિત્ર માનતા હૈ
ચ ] તથાપિ [જાતિભેદભ્રમેણ ] જાતિભેદકે ભ્રમ સહિત [ચરતઃ ] પ્રવૃત્તિ
કિસ રીત હોય સુશીલ જો સંસારમેં દાખિલ કરે ? ૧૪૫
Page 237 of 642
PDF/HTML Page 270 of 675
single page version
ભેદાત્ ચૈકમપિ કર્મ કિંચિચ્છુભં કિંચિદશુભમિતિ કેષાંચિત્કિલ પક્ષઃ
[સંસારં ] (જીવકો) સંસારમેં [પ્રવેશયતિ ] પ્રવેશ ક રાતા હૈ ?
પુદ્ગલપરિણામમય હોનેસે કર્મકે સ્વભાવમેં ભેદ હોતા હૈ; કિસી કર્મકા શુભ ફલરૂપ ઔર
કિસીકા અશુભ ફલરૂપ વિપાક હોનેસે કર્મકે અનુભવમેં (
હી હૈ
Page 238 of 642
PDF/HTML Page 271 of 675
single page version
પુદ્ગલમયબન્ધમાર્ગાશ્રિતત્વેનાશ્રયાભેદાદેકં કર્મ
એક હી હૈ
કોઈ તીવ્ર ક્રોધાદિક અશુભ લેશ્યા, નિર્દયતા, વિષયાસક્તિ ઔર દેવ
હોનેસે કર્મકે શુભ ઔર અશુભ ઐસે દો ભેદ હૈં
ઐસે દો ભેદ હૈં
હૈં
અતઃ કર્મ એક હી હૈ
આશ્રય માત્ર બન્ધમાર્ગ હી હૈ (અર્થાત્ કર્મ એક બન્ધમાર્ગકે આશ્રયસે હી હોતા હૈ
એક હી હૈ
Page 239 of 642
PDF/HTML Page 272 of 675
single page version
સદાપ્યભેદાન્ન હિ કર્મભેદઃ
સ્વયં સમસ્તં ખલુ બન્ધહેતુઃ
[બન્ધમાર્ગ-આશ્રિતમ્ ] બંધમાર્ગકે આશ્રિત હૈ ઔર [બન્ધહેતુઃ ] બંધકા કારણ હૈ, અતઃ [એક મ્
ઇષ્ટં ] ક ર્મ એક હી માના ગયા હૈ
[એવં ] ઇસીપ્રકાર [શુભમ્ વા અશુભમ્ ] શુભ તથા અશુભ [કૃતં ક ર્મ ] કિયા હુઆ ક ર્મ [જીવં ]
જીવકો [બધ્નાતિ ] (અવિશેષતયા) બાઁધતા હૈ
Page 240 of 642
PDF/HTML Page 273 of 675
single page version
કિસી ભી અન્તરકે પુરુષકો (
[કુશીલસંસર્ગરાગેણ ] કુ શીલકે સાથ સંસર્ગ ઔર રાગ ક રનેસે [સ્વાધીનઃ વિનાશઃ ] સ્વાધીનતાકા
નાશ હોતા હૈ (અથવા તો અપને દ્વારા હી અપના ઘાત હોતા હૈ)
કર્મોંકે સાથ રાગ ઔર સંસર્ગ બન્ધકે કારણ હોનેસે, શુભાશુભ કર્મોંકે સાથ રાગ ઔર સંસર્ગકા નિષેધ
કિયા ગયા હૈ
Page 241 of 642
PDF/HTML Page 274 of 675
single page version
કિલાત્માઽરાગો જ્ઞાની સ્વસ્ય બન્ધાય ઉપસર્પ્પન્તીં મનોરમામમનોરમાં વા સર્વામપિ કર્મપ્રકૃતિં
સંસર્ગ ઉસકે સાથ ત્યોંહી, રાગ કરના પરિતજે;
નિજ ભાવમેં રત રાગ અરુ સંસર્ગ ઉસકા પરિહરે
ચ રાગક રણં ] સંસર્ગ ઔર રાગ ક રના [વર્જયતિ ] છોડ દેતા હૈ, [એવમ્ એવ ચ ] ઇસીપ્રકાર
[સ્વભાવરતાઃ ] સ્વભાવમેં રત પુરુષ [ક ર્મપ્રકૃતિશીલસ્વભાવં ] ક ર્મપ્રકૃ તિકે શીલ-સ્વભાવકો
[કુત્સિતં ] કુ ત્સિત અર્થાત્ ખરાબ [જ્ઞાત્વા ] જાનકર [તત્સંસર્ગં ] ઉસકે સાથે સંસર્ગ [વર્જયન્તિ ]
છોડ દેતે હૈં [પરિહરન્તિ ચ ] ઔર રાગ છોડ દેતે હૈં
તથા સંસર્ગ નહીં કરતા, ઇસીપ્રકાર આત્મા અરાગી જ્ઞાની હોતા હુઆ અપને બન્ધકે લિએ સમીપ આતી
હુઈ (ઉદયમેં આતી હુઈ) મનોરમ યા અમનોરમ (શુભ યા અશુભ)
Page 242 of 642
PDF/HTML Page 275 of 675
single page version
હોકર દુઃખ ભોગતા હૈ, જો હાથી ચતુર હોતા હૈ વહ ઉસ હથિનીકે સાથ રાગ તથા સંસર્ગ નહીં કરતા;
ઇસીપ્રકાર અજ્ઞાની જીવ કર્મપ્રકૃતિકો અચ્છા સમઝકર ઉસકે સાથ રાગ તથા સંસર્ગ કરતે હૈં,
ઇસલિયે વે બન્ધમેં પડકર પરાધીન બનકર સંસારકે દુઃખ ભોગતે હૈં, ઔર જો જ્ઞાની હોતા હૈ વહ
ઉસકે સાથ કભી ભી રાગ તથા સંસર્ગ નહીં કરતા
[મા રજ્યસ્વ ] પ્રીતિ
શુભાશુભ દોનોં કર્મોંકો અવિશેષતયા બન્ધકે કારણરૂપ સિદ્ધ કરતા હૈ ઔર ઇસલિયે દોનોં કર્મોંકા
Page 243 of 642
PDF/HTML Page 276 of 675
single page version
બન્ધસાધનમુશન્ત્યવિશેષાત્
જ્ઞાનમેવ વિહિતં શિવહેતુઃ
પ્રવૃત્તે નૈષ્કર્મ્યે ન ખલુ મુનયઃ સન્ત્યશરણાઃ
સ્વયં વિન્દન્ત્યેતે પરમમમૃતં તત્ર નિરતાઃ
[ઉશન્તિ ] ક હતે હૈં, [તેન ] ઇસલિયે (યહ સિદ્ધ હુઆ કિ ઉન્હોંને) [સર્વમ્ અપિ તત્ પ્રતિષિદ્ધં ]
સમસ્ત ક ર્મકા નિષેધ કિયા હૈ ઔર [જ્ઞાનમ્ એવ શિવહેતુઃ વિહિતં ] જ્ઞાનકો હી મોક્ષકા કારણ
કહા હૈ
અશરણ નહીં હૈં; [તદા ] (ક્યોંકિ) જબ નિષ્ક ર્મ અવસ્થા પ્રવર્તમાન હોતી હૈ તબ [જ્ઞાને પ્રતિચરિતમ્
જ્ઞાનં હિ ] જ્ઞાનમેં આચરણ ક રતા હુઆ
અમૃતં ] પરમ અમૃતકા [સ્વયં ] સ્વયં [વિન્દન્તિ ] અનુભવ કરતે હૈં
Page 244 of 642
PDF/HTML Page 277 of 675
single page version
કેવલી, મનનમાત્રભાવતયા મુનિઃ, સ્વયમેવ જ્ઞાનતયા જ્ઞાની, સ્વસ્ય ભવનમાત્રતયા સ્વભાવઃ
કહા હૈ કિ :
જાનતા
હૈ, [તસ્મિન્ સ્વભાવે ] ઉસ સ્વભાવમેં [સ્થિતાઃ ] સ્થિત [મુનયઃ ] મુનિ [નિર્વાણં ] નિર્વાણકો
[પ્રાપ્નુવન્તિ ] પ્રાપ્ત હોતે હૈં
સમય હૈ, સમસ્ત નયપક્ષોંસે અમિશ્રિત એક જ્ઞાનસ્વરૂપ હોનેસે શુદ્ધ હૈ, કેવલ ચિન્માત્ર વસ્તુસ્વરૂપ
Page 245 of 642
PDF/HTML Page 278 of 675
single page version
હોનેસે જ્ઞાની હૈ, ‘સ્વ’કા ભવનમાત્રસ્વરૂપ હોનેસે સ્વભાવ હૈ અથવા સ્વતઃ ચૈતન્યકા
હી હૈ)
ઉન સબ તપ ઔર વ્રતકો [સર્વજ્ઞાઃ ] સર્વજ્ઞદેવ [બાલતપઃ ] બાલતપ ઔર [બાલવ્રતં ] બાલવ્રત
[બ્રુવન્તિ ] ક હતે હૈં
Page 246 of 642
PDF/HTML Page 279 of 675
single page version
કારણ સિદ્ધ હોતા હૈ
[પરમાર્થબાહ્યાઃ ] પરમાર્થસે બાહ્ય હૈં (અર્થાત્ પરમ પદાર્થરૂપ જ્ઞાનકા
અભાવ હૈ
સદ્ભાવ હૈ
Page 247 of 642
PDF/HTML Page 280 of 675
single page version
શિવસ્યાયં હેતુઃ સ્વયમપિ યતસ્તચ્છિવ ઇતિ
તતો જ્ઞાનાત્મત્વં ભવનમનુભૂતિર્હિ વિહિતમ્
જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત જ્ઞાનીકે વે શુભ કર્મ ન હોને પર ભી વહ મોક્ષકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ; તથા અજ્ઞાનરૂપ
પરિણમિત અજ્ઞાનીકે વે શુભ કર્મ હોને પર ભી વહ બન્ધકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ
મોક્ષસ્વરૂપ હૈ; [અતઃ અન્યત્ ] ઉસકે અતિરિક્ત જો અન્ય કુછ હૈ [બન્ધસ્ય ] વહ બન્ધકા હેતુ
હૈ, [યતઃ ] ક્યોંકિ [તત્ સ્વયમ્ અપિ બન્ધઃ ઇતિ ] વહ સ્વયમેવ બન્ધસ્વરૂપ હૈ