Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 155-169 ; Kalash: 106-114 ; Ashrav AdhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 34

 

Page 248 of 642
PDF/HTML Page 281 of 675
single page version

ઇહ ખલુ કેચિન્નિખિલકર્મપક્ષક્ષયસમ્ભાવિતાત્મલાભં મોક્ષમભિલષન્તોઽપિ, તદ્ધેતુભૂતં
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રસ્વભાવપરમાર્થભૂતજ્ઞાનભવનમાત્રમૈકાગ્ય્રાલક્ષણં સમયસારભૂતં સામાયિકં
પ્રતિજ્ઞાયાપિ, દુરન્તકર્મચક્રોત્તરણક્લીબતયા પરમાર્થભૂતજ્ઞાનભવનમાત્રં સામાયિકમાત્મસ્વભાવ-
મલભમાનાઃ, પ્રતિનિવૃત્તસ્થૂલતમસંક્લેશપરિણામકર્મતયા પ્રવૃત્તમાનસ્થૂલતમવિશુદ્ધપરિણામકર્માણઃ,
કર્માનુભવગુરુલાઘવપ્રતિપત્તિમાત્રસન્તુષ્ટચેતસઃ, સ્થૂલલક્ષ્યતયા સકલં કર્મકાણ્ડમનુન્મૂલયન્તઃ,
સ્વયમજ્ઞાનાદશુભકર્મ કેવલં બન્ધહેતુમધ્યાસ્ય ચ, વ્રતનિયમશીલતપઃપ્રભૃતિશુભકર્મ બન્ધહેતુમપ્ય-
જાનન્તો, મોક્ષહેતુમભ્યુપગચ્છન્તિ
.
❃ભવન = હોના; પરિણમન .
હેતુકો [અજાનન્તઃ ] ન જાનતે હુએ — [સંસારગમનહેતુમ્ અપિ ] સંસારગમનકા હેતુ હોને પર ભી —
[અજ્ઞાનેન ] અજ્ઞાનસે [પુણ્યમ્ ] પુણ્યકો (મોક્ષકા હેતુ સમઝકર) [ઇચ્છન્તિ ] ચાહતે હૈં .
ટીકા : — સમસ્ત કર્મકે પક્ષકા નાશ કરનેસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા જો આત્મલાભ (નિજ
સ્વરૂપકી પ્રાપ્તિ) ઉસ આત્મલાભસ્વરૂપ મોક્ષકો ઇસ જગતમેં કિતને હી જીવ ચાહતે હુએ ભી,
મોક્ષકે કારણભૂત સામાયિકકી — જો (સામાયિક) સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રસ્વભાવવાલે
પરમાર્થભૂત જ્ઞાનકે ❃ભવનમાત્ર હૈ, એકાગ્રતાલક્ષણયુક્ત હૈ ઔર સમયસારસ્વરૂપ હૈ ઉસકી — પ્રતિજ્ઞા
લેકર ભી, દુરન્ત કર્મચક્રકો પાર કરનેકી નપુંસકતાકે (-અસમર્થતાકે) કારણ પરમાર્થભૂત જ્ઞાનકે
ભવનમાત્ર જો સામાયિક ઉસ સામાયિકસ્વરૂપ આત્મસ્વભાવકો ન પ્રાપ્ત હોતે હુએ, જિનકે અત્યન્ત
સ્થૂલ સંક્લેશપરિણામરૂપ કર્મ નિવૃત્ત હુએ હૈં ઔર અત્યન્ત સ્થૂલ વિશુદ્ધપરિણામરૂપ કર્મ પ્રવર્ત રહે
હૈં ઐસે વે, કર્મકે અનુભવકે ગુરુત્વ-લઘુત્વકી પ્રાપ્તિમાત્રસે હી સન્તુષ્ટ ચિત્ત હોતે હુએ ભી (સ્વયં)
સ્થૂલ લક્ષ્યવાલે હોકર (સંક્લેશપરિણામકો છોડતે હુએ ભી) સમસ્ત કર્મકાણ્ડકો મૂલસે નહીં
ઉખાડતે . ઇસપ્રકાર વે, સ્વયં અપને અજ્ઞાનસે કેવલ અશુભ કર્મકો હી બન્ધકા કારણ માનકર,
વ્રત, નિયમ, શીલ, તપ ઇત્યાદિ શુભ કર્મ ભી બન્ધકે કારણ હોને પર ભી ઉન્હેં બન્ધકે કારણ ન
જાનતે હુએ, મોક્ષકે કારણરૂપમેં અંગીકાર કરતે હૈં — મોક્ષકે કારણરૂપમેં ઉનકા આશ્રય કરતે હૈં .
ભાવાર્થ : — કિતને હી અજ્ઞાનીજન દીક્ષા લેતે સમય સામાયિકકી પ્રતિજ્ઞા લેતે હૈં, પરન્તુ
સૂક્ષ્મ ઐસે આત્મસ્વભાવકી શ્રદ્ધા, લક્ષ તથા અનુભવ ન કર સકનેસે, સ્થૂલ લક્ષ્યવાલે વે જીવ
સ્થૂલ સંક્લેશપરિણામોંકો છોડકર ઐસે હી સ્થૂલ વિશુદ્ધપરિણામોંમેં (શુભ પરિણામોંમેં) રાચતે હૈં .
(સંક્લેશપરિણામ તથા વિશુદ્ધપરિણામ દોનોં અત્યન્ત સ્થૂલ હૈં; આત્મસ્વભાવ હી સૂક્ષ્મ હૈ .)
ઇસપ્રકાર વે — યદ્યપિ વાસ્તવિકતયા સર્વકર્મરહિત આત્મસ્વભાવકા અનુભવન હી મોક્ષકા કારણ
હૈ તથાપિ — કર્માનુભવકે અલ્પબહુત્વકો હી બન્ધ-મોક્ષકા કારણ માનકર, વ્રત, નિયમ, શીલ, તપ

Page 249 of 642
PDF/HTML Page 282 of 675
single page version

અથ પરમાર્થમોક્ષહેતું તેષાં દર્શયતિ —
જીવાદીસદ્દહણં સમ્મત્તં તેસિમધિગમો ણાણં .
રાગાદીપરિહરણં ચરણં એસો દુ મોક્ખપહો ..૧૫૫..
જીવાદિશ્રદ્ધાનં સમ્યક્ત્વં તેષામધિગમો જ્ઞાનમ્ .
રાગાદિપરિહરણં ચરણં એષસ્તુ મોક્ષપથઃ ..૧૫૫..
મોક્ષહેતુઃ કિલ સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણિ . તત્ર સમ્યગ્દર્શનં તુ જીવાદિશ્રદ્ધાનસ્વભાવેન
જ્ઞાનસ્ય ભવનમ્ . જીવાદિજ્ઞાનસ્વભાવેન જ્ઞાનસ્ય ભવનં જ્ઞાનમ્ . રાગાદિપરિહરણસ્વભાવેન જ્ઞાનસ્ય
ભવનં ચારિત્રમ્ . તદેવં સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણ્યેકમેવ જ્ઞાનસ્ય ભવનમાયાતમ્ . તતો જ્ઞાનમેવ
પરમાર્થમોક્ષહેતુઃ .
32
ઇત્યાદિ શુભ કર્મોંકા મોક્ષકે હેતુકે રૂપમેં આશ્રય કરતે હૈં ..૧૫૪..
અબ જીવોંકો મોક્ષકા પરમાર્થ (વાસ્તવિક) કારણ બતલાતે હૈં : —
જીવાદિકા શ્રદ્ધાન સમકિત, જ્ઞાન ઉસકા જ્ઞાન હૈ .
રાગાદિ-વર્જન ચરિત હૈ, અરુ યહી મુક્તીપંથ હૈ ..૧૫૫..
ગાથાર્થ : — [જીવાદિશ્રદ્ધાનં ] જીવાદિ પદાર્થોંકા શ્રદ્ધાન [સમ્યક્ત્વં ] સમ્યક્ત્વ હૈ, [તેષાં
અધિગમઃ ] ઉન જીવાદિ પદાર્થોંકા અધિગમ [જ્ઞાનમ્ ] જ્ઞાન હૈ ઔર [રાગાદિપરિહરણં ] રાગાદિકા
ત્યાગ [ચરણં ] ચારિત્ર હૈ; — [એષઃ તુ ] યહી [મોક્ષપથઃ ] મોક્ષકા માર્ગ હૈ .
ટીકા : — મોક્ષકા કારણ વાસ્તવમેં સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર હૈ . ઉસમેં, સમ્યગ્દર્શન તો
જીવાદિ પદાર્થોંકે શ્રદ્ધાનસ્વભાવરૂપ જ્ઞાનકા હોના – પરિણમન કરના હૈ; જીવાદિ પદાર્થોંકે
જ્ઞાનસ્વભાવરૂપ જ્ઞાનકા હોના — પરિણમન કરના સો જ્ઞાન હૈ; રાગાદિકે ત્યાગસ્વભાવરૂપ જ્ઞાનકા
હોના — પરિણમન કરના સો ચારિત્ર હૈ . અતઃ ઇસપ્રકાર યહ ફલિત હુઆ કિ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-
ચારિત્ર યે તીનોં એક જ્ઞાનકા હી ભવન ( – પરિણમન) હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાન હી મોક્ષકા પરમાર્થ
(વાસ્તવિક) કારણ હૈ .
ભાવાર્થ : — આત્માકા અસાધારણ સ્વરૂપ જ્ઞાન હી હૈ . ઔર ઇસ પ્રકરણમેં જ્ઞાનકો હી
પ્રધાન કરકે વિવેચન કિયા હૈ . ઇસલિયે ‘સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન ઔર ચારિત્ર — ઇન તીનોં સ્વરૂપ જ્ઞાન
હી પરિણમિત હોતા હૈ’ યહ કહકર જ્ઞાનકો હી મોક્ષકા કારણ કહા હૈ . જ્ઞાન હૈ વહ અભેદ વિવક્ષામેં

Page 250 of 642
PDF/HTML Page 283 of 675
single page version

અથ પરમાર્થમોક્ષહેતોરન્યત્ કર્મ પ્રતિષેધયતિ —
મોત્તૂણ ણિચ્છયટ્ઠં વવહારેણ વિદુસા પવટ્ટંતિ .
પરમટ્ઠમસ્સિદાણ દુ જદીણ કમ્મક્ખઓ વિહિઓ ..૧૫૬..
મુક્ત્વા નિશ્ચયાર્થં વ્યવહારેણ વિદ્વાંસઃ પ્રવર્તન્તે .
પરમાર્થમાશ્રિતાનાં તુ યતીનાં કર્મક્ષયો વિહિતઃ ..૧૫૬..
યઃ ખલુ પરમાર્થમોક્ષહેતોરતિરિક્તો વ્રતતપઃપ્રભૃતિશુભકર્માત્મા કેષાંચિન્મોક્ષહેતુઃ સ
સર્વોઽપિ પ્રતિષિદ્ધઃ, તસ્ય દ્રવ્યાન્તરસ્વભાવત્વાત્ તત્સ્વભાવેન જ્ઞાનભવનસ્યાભવનાત્, પરમાર્થમોક્ષ-
હેતોરેવૈકદ્રવ્યસ્વભાવત્વાત્ તત્સ્વભાવેન જ્ઞાનભવનસ્ય ભવનાત્ .
હી હૈ — ઐસા કહનેમેં કુછ ભી વિરોધ નહીં હૈ . ઇસલિયે કઈ સ્થાનોં પર આચાર્યદેવને ટીકામેં
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માકો ‘જ્ઞાન’ શબ્દસે કહા હૈ ..૧૫૫..
અબ, પરમાર્થ મોક્ષકારણસે અન્ય જો કર્મ ઉસકા નિષેધ કરતે હૈં : —
વિદ્વાન્ જન ભૂતાર્થ તજ, વ્યવહારમેં વર્તન કરે .
પર કર્મનાશ-વિધાન તો, પરમાર્થ-આશ્રિત સન્તકે ..૧૫૬..
ગાથાર્થ : — [નિશ્ચયાર્થં ] નિશ્ચયનયકે વિષયકો [મુક્ત્વા ] છોડકર [વિદ્વાંસઃ ] વિદ્વાન્
[વ્યવહારેણ ] વ્યવહારકે દ્વારા [પ્રવર્તન્તે ] પ્રવર્તતે હૈં; [તુ ] પરન્તુ [પરમાર્થમ્ આશ્રિતાનાં ] પરમાર્થકે
( – આત્મસ્વરૂપકે) આશ્રિત [યતીનાં ] યતીશ્વરોંકે હી [ક ર્મક્ષયઃ ] ક ર્મકા નાશ [વિહિતઃ ]
આગમમેં ક હા ગયા હૈ . (કે વલ વ્યવહારમેં પ્રવર્તન કરનેવાલે પંડિતોંકે ક ર્મક્ષય નહીં હોતા .)
ટીકા : — કુછ લોગ પરમાર્થ મોક્ષહેતુસે અન્ય, જો વ્રત, તપ ઇત્યાદિ શુભકર્મસ્વરૂપ
મોક્ષહેતુ માનતે હૈં, ઉસ સમસ્તહીકા નિષેધ કિયા ગયા હૈ; ક્યોંકિ વહ (મોક્ષહેતુ) અન્ય દ્રવ્યકે
સ્વભાવવાલા (પુદ્ગલસ્વભાવવાલા) હૈ, ઇસલિયે ઉસકે સ્વ-ભાવસે જ્ઞાનકા ભવન (હોના) નહીં
બનતા, — માત્ર પરમાર્થ મોક્ષહેતુ હી એક દ્રવ્યકે સ્વભાવવાલા (જીવસ્વભાવવાલા) હૈ, ઇસલિયે
ઉસકે સ્વભાવકે દ્વારા જ્ઞાનકા ભવન (હોના) બનતા હૈ .
ભાવાર્થ : — મોક્ષ આત્માકા હોતા હૈ, ઇસલિયે ઉસકા કારણ ભી આત્મસ્વભાવી હી હોના
ચાહિયે . જો અન્ય દ્રવ્યકે સ્વભાવવાલા હૈ ઉસસે આત્માકા મોક્ષ કૈસે હો સકતા હૈ ? શુભ કર્મ
પુદ્ગલસ્વભાવી હૈ, ઇસલિયે ઉસકે ભવનસે પરમાર્થ આત્માકા ભવન નહીં બન સકતા; ઇસલિયે વહ

Page 251 of 642
PDF/HTML Page 284 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
વૃત્તં જ્ઞાનસ્વભાવેન જ્ઞાનસ્ય ભવનં સદા .
એકદ્રવ્યસ્વભાવત્વાન્મોક્ષહેતુસ્તદેવ તત્ ..૧૦૬..
(અનુષ્ટુભ્)
વૃત્તં કર્મસ્વભાવેન જ્ઞાનસ્ય ભવનં ન હિ .
દ્રવ્યાન્તરસ્વભાવત્વાન્મોક્ષહેતુર્ન કર્મ તત્ ..૧૦૭..
(અનુષ્ટુભ્)
મોક્ષહેતુતિરોધાનાદ્બન્ધત્વાત્સ્વયમેવ ચ .
મોક્ષહેતુતિરોધાયિભાવત્વાત્તન્નિષિધ્યતે ..૧૦૮..
અથ કર્મણો મોક્ષહેતુતિરોધાનકરણં સાધયતિ —
આત્માકે મોક્ષકા કારણ નહીં હોતા . જ્ઞાન આત્મસ્વભાવી હૈ, ઇસલિયે ઉસકે ભવનસે આત્માકા
ભવન બનતા હૈ; અતઃ વહ આત્માકે મોક્ષકા કારણ હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર જ્ઞાન હી વાસ્તવિક
મોક્ષહેતુ હૈ ..૧૫૬..
અબ ઇસી અર્થકે કલશરૂપ દો શ્લોક કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [એક દ્રવ્યસ્વભાવત્વાત્ ] જ્ઞાન એક દ્રવ્યસ્વભાવી ( – જીવસ્વભાવી – ) હોનેસે
[જ્ઞાનસ્વભાવેન ] જ્ઞાનકે સ્વભાવસે [સદા ] સદા [જ્ઞાનસ્ય ભવનં વૃત્તં ] જ્ઞાનકા ભવન બનતા હૈ;
[તત્ ] ઇસલિયે [તદ્ એવ મોક્ષહેતુઃ ] જ્ઞાન હી મોક્ષકા કારણ હૈ .૧૦૬.
શ્લોકાર્થ : — [દ્રવ્યાન્તરસ્વભાવત્વાત્ ] ક ર્મ અન્યદ્રવ્યસ્વભાવી ( – પુદ્ગલસ્વભાવી – )
હોનેસે [ક ર્મસ્વભાવેન ] ક ર્મકે સ્વભાવસે [જ્ઞાનસ્ય ભવનં ન હિ વૃત્તં ] જ્ઞાનકા ભવન નહીં બનતા;
[તત્ ] ઇસલિયે [ક ર્મ મોક્ષહેતુઃ ન ] ક ર્મ મોક્ષકા કારણ નહીં હૈ .૧૦૭.
અબ આગામી કથનકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [મોક્ષહેતુતિરોધાનાત્ ] ક ર્મ મોક્ષકે કારણકા તિરોધાન ક રનેવાલા હૈ, ઔર
[સ્વયમ્ એવ બન્ધત્વાત્ ] વહ સ્વયં હી બન્ધસ્વરૂપ હૈ [ચ ] તથા [મોક્ષહેતુતિરોધાયિભાવત્વાત્ ]
વહ મોક્ષકે કારણકા તિરોધાયિભાવસ્વરૂપ (તિરોધાનકર્તા) હૈ, ઇસીલિયે [તત્ નિષિધ્યતે ] ઉસકા
નિષેધ કિયા ગયા હૈ .૧૦૮.
અબ પહલે, યહ સિદ્ધ કરતે હૈં કિ કર્મ મોક્ષકે કારણકા તિરોધાન કરનેવાલા હૈ : —

Page 252 of 642
PDF/HTML Page 285 of 675
single page version

વત્થસ્સ સેદભાવો જહ ણાસેદિ મલમેલણાસત્તો .
મિચ્છત્તમલોચ્છણ્ણં તહ સમ્મત્તં ખુ ણાદવ્વં ..૧૫૭..
વત્થસ્સ સેદભાવો જહ ણાસેદિ મલમેલણાસત્તો .
અણ્ણાણમલોચ્છણ્ણં તહ ણાણં હોદિ ણાદવ્વં ..૧૫૮..
વત્થસ્સ સેદભાવો જહ ણાસેદિ મલમેલણાસત્તો .
કસાયમલોચ્છણ્ણં તહ ચારિત્તં પિ ણાદવ્વં ..૧૫૯..
વસ્ત્રસ્ય શ્વેતભાવો યથા નશ્યતિ મલમેલનાસક્તઃ .
મિથ્યાત્વમલાવચ્છન્નં તથા સમ્યક્ત્વં ખલુ જ્ઞાતવ્યમ્ ..૧૫૭..
વસ્ત્રસ્ય શ્વેતભાવો યથા નશ્યતિ મલમેલનાસક્તઃ .
અજ્ઞાનમલાવચ્છન્નં તથા જ્ઞાનં ભવતિ જ્ઞાતવ્યમ્ ..૧૫૮..
વસ્ત્રસ્ય શ્વેતભાવો યથા નશ્યતિ મલમેલનાસક્તઃ .
કષાયમલાવચ્છન્નં તથા ચારિત્રમપિ જ્ઞાતવ્યમ્ ..૧૫૯..
મલમિલનલિપ્ત જુ નાશ પાવે, શ્વેતપન જ્યોં વસ્ત્રકા .
મિથ્યાત્વમલકે લેપસે, સમ્યક્ત્વ ત્યોં હી જાનના ..૧૫૭..
મલમિલનલિપ્ત જુ નાશ પાવે, શ્વેતપન જ્યોં વસ્ત્રકા .
અજ્ઞાનમલકે લેપસે, સદ્જ્ઞાન ત્યોં હી જાનના ..૧૫૮..
મલમિલનલિપ્ત જુ નાશ પાવે, શ્વેતપન જ્યોં વસ્ત્રકા .
ચારિત્ર પાવે નાશ લિપ્ત કષાયમલસે જાનના ..૧૫૯..
ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [વસ્ત્રસ્ય ] વસ્ત્રકા [શ્વેતભાવઃ ] શ્વેતભાવ [મલમેલનાસક્તઃ ]
મૈલકે મિલનેસે લિપ્ત હોતા હુઆ [નશ્યતિ ] નષ્ટ હો જાતા હૈ — તિરોભૂત હો જાતા હૈ, [તથા ]
ઉસીપ્રકાર [મિથ્યાત્વમલાવચ્છન્નં ] મિથ્યાત્વરૂપી મૈલસે લિપ્ત હોતા હુઆ — વ્યાપ્ત હોતા હુઆ
[સમ્યક્ત્વં ખલુ ] સમ્યક્ત્વ વાસ્તવમેં તિરોભૂત હો જાતા હૈ [જ્ઞાતવ્યમ્ ] ઐસા જાનના ચાહિયે
[યથા ] જૈસે [વસ્ત્રસ્ય ] વસ્ત્રકા [શ્વેતભાવઃ ] શ્વેતભાવ [મલમેલનાસક્તઃ ] મૈલકે મિલનસે લિપ્ત

Page 253 of 642
PDF/HTML Page 286 of 675
single page version

જ્ઞાનસ્ય સમ્યક્ત્વં મોક્ષહેતુઃ સ્વભાવઃ પરભાવેન મિથ્યાત્વનામ્ના કર્મમલેનાવચ્છન્નત્વાત્તિ-
રોધીયતે, પરભાવભૂતમલાવચ્છન્નશ્વેતવસ્ત્રસ્વભાવભૂતશ્વેતસ્વભાવવત્ . જ્ઞાનસ્ય જ્ઞાનં મોક્ષહેતુઃ
સ્વભાવઃ પરભાવેનાજ્ઞાનનામ્ના કર્મમલેનાવચ્છન્નત્વાત્તિરોધીયતે, પરભાવભૂતમલાવચ્છન્નશ્વેત-
વસ્ત્રસ્વભાવભૂતશ્વેતસ્વભાવવત્ . જ્ઞાનસ્ય ચારિત્રં મોક્ષહેતુઃ સ્વભાવઃ પરભાવેન કષાયનામ્ના
કર્મમલેનાવચ્છન્નત્વાત્તિરોધીયતે, પરભાવભૂતમલાવચ્છન્નશ્વેતવસ્ત્રસ્વભાવભૂતશ્વેતસ્વભાવવત્ . અતો
મોક્ષહેતુતિરોધાનકરણાત્ કર્મ પ્રતિષિદ્ધમ્ .
અથ કર્મણઃ સ્વયં બન્ધત્વં સાધયતિ —
હોતા હુઆ [નશ્યતિ ] નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈૈ — તિરોભૂત હો જાતા હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર
[અજ્ઞાનમલાવચ્છન્નં ] અજ્ઞાનરૂપી મૈલસે લિપ્ત હોતા હુઆ — વ્યાપ્ત હોતા હુઆ [જ્ઞાનં ભવતિ ] જ્ઞાન
તિરોભૂત હો જાતા હૈ [જ્ઞાતવ્યમ્ ] ઐસા જાનના ચાહિયે . [યથા ] જૈસે [વસ્ત્રસ્ય ] વસ્ત્રકા
[શ્વેતભાવઃ ] શ્વેતભાવ [મલમેલનાસક્તઃ ] મૈલકે મિલનેસે લિપ્ત હોતા હુઆ [નશ્યતિ ] નાશકો પ્રાપ્ત
હોતા હૈ — તિરોભૂત હો જાતા હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [ક ષાયમલાવચ્છન્નં ] ક ષાયરૂપી મેલસે લિપ્ત
હોતા હુઆ – વ્યાપ્ત હોતા હુઆ [ચારિત્રમ્ અપિ ] ચારિત્ર ભી તિરોભૂત હો જાતા હૈ [જ્ઞાતવ્યમ્ ] ઐસા
જાનના ચાહિએ .
ટીકા : — જ્ઞાનકા સમ્યક્ત્વ જો કિ મોક્ષકા કારણરૂપ સ્વભાવ હૈ વહ, પરભાવસ્વરૂપ
મિથ્યાત્વ નામક કર્મરૂપી મૈલકે દ્વારા વ્યાપ્ત હોનેસે, તિરોભૂત હો જાતા હૈ — જૈસે પરભાવસ્વરૂપ
મૈલસે વ્યાપ્ત હુઆ શ્વેત વસ્ત્રકા સ્વભાવભૂત શ્વેતસ્વભાવ તિરોભૂત હો જાતા હૈ . જ્ઞાનકા જ્ઞાન જો
કિ મોક્ષકા કારણરૂપ સ્વભાવ હૈ વહ, પરભાવસ્વરૂપ અજ્ઞાન નામક કર્મમલકે દ્વારા વ્યાપ્ત હોનેસે
તિરોભૂત હો જાતા હૈ — જૈસે પરભાવસ્વરૂપ મૈલસે વ્યાપ્ત હુઆ શ્વેત વસ્ત્રકા સ્વભાવભૂત શ્વેતસ્વભાવ
તિરોભૂત હો જાતા હૈ . જ્ઞાનકા ચારિત્ર જો કિ મોક્ષકા કારણરૂપ સ્વભાવ હૈ વહ, પરભાવસ્વરૂપ
કષાય નામક કર્મમલકે દ્વારા વ્યાપ્ત હોનેસે તિરોભૂત હો જાતા હૈ — જૈસે પરભાવસ્વરૂપ મૈલસે વ્યાપ્ત
હુઆ શ્વેત વસ્ત્રકા સ્વભાવભૂત શ્વેતસ્વભાવ તિરોભૂત હો જાતા હૈ . ઇસલિયે મોક્ષકે કારણકા
( – સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન ઔર ચારિત્રકા – ) તિરોધાન કરનેવાલા હોનેસે કર્મકા નિષેધ કિયા ગયા હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર મોક્ષમાર્ગ હૈ . જ્ઞાનકા સમ્યક્ત્વરૂપ પરિણમન
મિથ્યાત્વકર્મસે તિરોભૂત હોતા હૈ; જ્ઞાનકા જ્ઞાનરૂપ પરિણમન અજ્ઞાનકર્મસે તિરોભૂત હોતા હૈ; ઔર
જ્ઞાનકા ચારિત્રરૂપ પરિણમન કષાયકર્મસે તિરોભૂત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર મોક્ષકે કારણભાવોંકો કર્મ
તિરોભૂત કરતા હૈ, ઇસલિયે ઉસકા નિષેધ કિયા ગયા હૈ ..૧૫૭ સે ૧૫૯..
અબ, યહ સિદ્ધ કરતે હૈં કિ કર્મ સ્વયં હી બન્ધસ્વરૂપ હૈ : —

Page 254 of 642
PDF/HTML Page 287 of 675
single page version

સો સવ્વણાણદરિસી કમ્મરએણ ણિયેણાવચ્છણ્ણો .
સંસારસમાવણ્ણો ણ વિજાણદિ સવ્વદો સવ્વં ..૧૬૦..
સ સર્વજ્ઞાનદર્શી કર્મરજસા નિજેનાવચ્છન્નઃ .
સંસારસમાપન્નો ન વિજાનાતિ સર્વતઃ સર્વમ્ ..૧૬૦..
યતઃ સ્વયમેવ જ્ઞાનતયા વિશ્વસામાન્યવિશેષજ્ઞાનશીલમપિ જ્ઞાનમનાદિસ્વપુરુષાપરાધ-
પ્રવર્તમાનકર્મમલાવચ્છન્નત્વાદેવ બન્ધાવસ્થાયાં સર્વતઃ સર્વમપ્યાત્માનમવિજાનદજ્ઞાનભાવેનૈવેદમેવ-
મવતિષ્ઠતે; તતો નિયતં સ્વયમેવ કર્મૈવ બન્ધઃ . અતઃ સ્વયં બન્ધત્વાત્ કર્મ પ્રતિષિદ્ધમ્ .
યહ સર્વજ્ઞાની-દર્શિ ભી, નિજ કર્મરજ-આચ્છાદસે .
સંસારપ્રાપ્ત ન જાનતા વહ સર્વકો સબ રીતિસે ..૧૬૦..
ગાથાર્થ : — [સઃ ] વહ આત્મા [સર્વજ્ઞાનદર્શી ] (સ્વભાવસે) સર્વકો જાનને – દેખનેવાલા
હૈ તથાપિ [નિજેન ક ર્મરજસા ] અપને ક ર્મમલસે [અવચ્છન્નઃ ] લિપ્ત હોતા હુઆ – વ્યાપ્ત હોતા
હુઆ [સંસારસમાપન્નઃ ] સંસારકો પ્રાપ્ત હુઆ વહ [સર્વતઃ ] સર્વ પ્રકારસે [સર્વમ્ ] સર્વકો
[ન વિજાનાતિ ] નહીં જાનતા .
ટીકા : — જો સ્વયં હી જ્ઞાન હોનેકે કારણ વિશ્વકો ( – સર્વપદાર્થોંકો) સામાન્યવિશેષતયા
જાનનેકે સ્વભાવવાલા હૈ ઐસા જ્ઞાન અર્થાત્ આત્મદ્રવ્ય, અનાદિ કાલસે અપને પુરુષાર્થકે અપરાધસે
પ્રવર્તમાન કર્મમલકે દ્વારા લિપ્ત યા વ્યાપ્ત હોનેસે હી, બન્ધ-અવસ્થામેં સર્વ પ્રકારસે સમ્પૂર્ણ અપનેકો
અર્થાત્ સર્વ પ્રકારસે સર્વ જ્ઞેયોંકો જાનનેવાલે અપનેકો ન જાનતા હુઆ, ઇસપ્રકાર પ્રત્યક્ષ
અજ્ઞાનભાવસે ( – અજ્ઞાનદશામેં) રહ રહા હૈ; ઇસસે યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ કર્મ સ્વયં હી બન્ધસ્વરૂપ
હૈ . ઇસલિયે, સ્વયં બન્ધસ્વરૂપ હોનેસે કર્મકા નિષેધ કિયા ગયા હૈ .
ભાવાર્થ : — યહાઁ ભી ‘જ્ઞાન’ શબ્દસે આત્મા સમઝના ચાહિયે . જ્ઞાન અર્થાત્ આત્મદ્રવ્ય
સ્વભાવસે તો સબકો દેખને – જાનનેવાલા હૈ, પરન્તુ અનાદિસે સ્વયં અપરાધી હોનેકે કારણ કર્મસે
આચ્છાદિત હૈ, ઔર ઇસલિયે વહ અપને સમ્પૂર્ણ સ્વરૂપકો નહીં જાનતા; યોં અજ્ઞાનદશામેં રહ રહા
હૈ . ઇસપ્રકાર કેવલજ્ઞાનસ્વરૂપ અથવા મુક્તસ્વરૂપ આત્મા કર્મસે લિપ્ત હોનેસે અજ્ઞાનરૂપ અથવા
બદ્ધરૂપ વર્તતા હૈ, ઇસલિયે યહ નિશ્ચિત હુઆ કિ કર્મ સ્વયં હી બન્ધસ્વરૂપ હૈ . અતઃ કર્મકા નિષેધ
કિયા ગયા હૈ ..૧૬૦..

Page 255 of 642
PDF/HTML Page 288 of 675
single page version

અથ કર્મણો મોક્ષહેતુતિરોધાયિભાવત્વં દર્શયતિ —
સમ્મત્તપડિણિબદ્ધં મિચ્છત્તં જિણવરેહિ પરિકહિયં .
તસ્સોદયેણ જીવો મિચ્છાદિટ્ઠિ ત્તિ ણાદવ્વો ..૧૬૧..
ણાણસ્સ પડિણિબદ્ધં અણ્ણાણં જિણવરેહિ પરિકહિયં .
તસ્સોદયેણ જીવો અણ્ણાણી હોદિ ણાદવ્વો ..૧૬૨..
ચારિત્તપડિણિબદ્ધં કસાયં જિણવરેહિ પરિકહિયં .
તસ્સોદયેણ જીવો અચરિત્તો હોદિ ણાદવ્વો ..૧૬૩..
સમ્યક્ત્વપ્રતિનિબદ્ધં મિથ્યાત્વં જિનવરૈઃ પરિકથિતમ્ .
તસ્યોદયેન જીવો મિથ્યાદૃષ્ટિરિતિ જ્ઞાતવ્યઃ ..૧૬૧..
જ્ઞાનસ્ય પ્રતિનિબદ્ધં અજ્ઞાનં જિનવરૈઃ પરિકથિતમ્ .
તસ્યોદયેન જીવોઽજ્ઞાની ભવતિ જ્ઞાતવ્યઃ ..૧૬૨..
ચારિત્રપ્રતિનિબદ્ધઃ કષાયો જિનવરૈઃ પરિકથિતઃ .
તસ્યોદયેન જીવોઽચારિત્રો ભવતિ જ્ઞાતવ્યઃ ..૧૬૩..
અબ, યહ બતલાતે હૈં કિ કર્મ મોક્ષકે કારણકે તિરોધાયિભાવસ્વરૂપ (અર્થાત્
મિથ્યાત્વાદિભાવસ્વરૂપ ) હૈ : —
સમ્યક્ત્વપ્રતિબન્ધક કરમ, મિથ્યાત્વ જિનવરને કહા .
ઉસકે ઉદયસે જીવ મિથ્યાત્વી બને યહ જાનના ..૧૬૧..
ત્યોં જ્ઞાનપ્રતિબન્ધક કરમ, અજ્ઞાન જિનવરને કહા .
ઉસકે ઉદયસે જીવ અજ્ઞાની બને યહ જાનના ..૧૬૨..
ચારિત્રપ્રતિબન્ધક કરમ, જિનને કષાયોંકો કહા .
ઉસકે ઉદયસે જીવ ચારિત્રહીન હો યહ જાનના ..૧૬૩..
ગાથાર્થ : — [સમ્યક્ત્વપ્રતિનિબદ્ધં ] સમ્યક્ત્વકો રોક નેવાલા [મિથ્યાત્વં ] મિથ્યાત્વ હૈ
ઐસા [જિનવરૈઃ ] જિનવરોંને [પરિક થિતમ્ ] ક હા હૈ; [તસ્ય ઉદયેન ] ઉસકે ઉદયસે [જીવઃ ] જીવ

Page 256 of 642
PDF/HTML Page 289 of 675
single page version

સમ્યક્ત્વસ્ય મોક્ષહેતોઃ સ્વભાવસ્ય પ્રતિબન્ધકં કિલ મિથ્યાત્વં, તત્તુ સ્વયં કર્મૈવ,
તદુદયાદેવ જ્ઞાનસ્ય મિથ્યાદૃષ્ટિત્વમ્ . જ્ઞાનસ્ય મોક્ષહેતોઃ સ્વભાવસ્ય પ્રતિબન્ધકં કિલાજ્ઞાનં, તત્તુ
સ્વયં કર્મૈવ, તદુદયાદેવ જ્ઞાનસ્યાજ્ઞાનિત્વમ્ . ચારિત્રસ્ય મોક્ષહેતોઃ સ્વભાવસ્ય પ્રતિબન્ધક : કિલ
કષાયઃ, સ તુ સ્વયં કર્મૈવ, તદુદયાદેવ જ્ઞાનસ્યાચારિત્રત્વમ્ . અતઃ સ્વયં મોક્ષહેતુતિરોધાયિ-
ભાવત્વાત્ કર્મ પ્રતિષિદ્ધમ્ .
[મિથ્યાદૃષ્ટિઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ હોતા હૈ [ઇતિ જ્ઞાતવ્યઃ ] ઐસા જાનના ચાહિએ . [જ્ઞાનસ્ય પ્રતિનિબદ્ધં ]
જ્ઞાનકો રોક નેવાલા [અજ્ઞાનં ] અજ્ઞાન હૈ ઐસા [જિનવરૈઃ ] જિનવરોંને [પરિક થિતમ્ ] ક હા હૈ;
[તસ્ય ઉદયેન ] ઉસકે ઉદયસે [જીવઃ ] જીવ [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની [ભવતિ ] હોતા હૈ [જ્ઞાતવ્યઃ ]
ઐસા જાનના ચાહિએ [ચારિત્રપ્રતિનિબદ્ધઃ ] ચારિત્રકો રોક નેવાલા [ક ષાયઃ ] ક ષાય હૈ ઐસા
[જિનવરૈઃ ] જિનવરોંને [પરિક થિતઃ ] ક હા હૈ; [તસ્ય ઉદયેન ] ઉસકે ઉદયસે [જીવઃ ] જીવ
[અચારિત્રઃ ] અચારિત્રવાન [ભવતિ ] હોતા હૈ [જ્ઞાતવ્યઃ ] ઐસા જાનના ચાહિએ
.
ટીકા : — સમ્યક્ત્વ જો કિ મોક્ષકા કારણરૂપ સ્વભાવ હૈ ઉસે રોકનેવાલા મિથ્યાત્વ હૈ;
વહ (મિથ્યાત્વ) તો સ્વયં કર્મ હી હૈ, ઉસકે ઉદયસે હી જ્ઞાનકે મિથ્યાદૃષ્ટિપના હોતા હૈ . જ્ઞાન જો
કિ મોક્ષકા કારણરૂપ સ્વભાવ હૈ ઉસે રોકનેવાલા અજ્ઞાન હૈ; વહ તો સ્વયં કર્મ હી હૈ, ઉસકે
ઉદયસે હી જ્ઞાનકે અજ્ઞાનીપના હોતા હૈ . ચારિત્ર જો કિ મોક્ષકા કારણરૂપ સ્વભાવ હૈ ઉસે
રોકનેવાલી કષાય હૈ; વહ તો સ્વયં કર્મ હી હૈ, ઉસકે ઉદયસે હી જ્ઞાનકે અચારિત્રપના હોતા હૈ .
ઇસલિયે, સ્વયં મોક્ષકે કારણકા તિરોધાયિભાવસ્વરૂપ હોનેસે કર્મકા નિષેધ કિયા ગયા હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન ઔર ચારિત્ર મોક્ષકે કારણરૂપ ભાવ હૈં ઉનસે વિપરીત
મિથ્યાત્વાદિ ભાવ હૈં; કર્મ મિથ્યાત્વાદિ ભાવ-સ્વરૂપ હૈ . ઇસપ્રકાર કર્મ મોક્ષકે કારણભૂત ભાવોંસે
વિપરીત ભાવસ્વરૂપ હૈ .
પહલે તીન ગાથાઓંમેં કહા થા કિ કર્મ મોક્ષકે કારણરૂપ ભાવોંકા — સમ્યક્ત્વાદિક કા
ઘાતક હૈ . બાદકી એક ગાથામેં યહ કહા હૈ કિ કર્મ સ્વયં હી બન્ધસ્વરૂપ હૈ . ઔર ઇન અન્તિમ
તીન ગાથાઓંમેં કહા હૈ કિ કર્મ મોક્ષકે કારણરૂપ ભાવોંસે વિરોધી ભાવસ્વરૂપ હૈ —
મિથ્યાત્વાદિસ્વરૂપ હૈ . ઇસપ્રકાર યહ બતાયા હૈ કિ કર્મ મોક્ષકે કારણકા ઘાતક હૈ, બન્ધસ્વરૂપ
હૈ ઔર બન્ધકે કારણસ્વરૂપ હૈ ઇસલિયે નિષિદ્ધ હૈ .
અશુભ કર્મ તો મોક્ષકા કારણ હૈ હી નહીં, પ્રત્યુત બાધક હી હૈ, ઇસલિયે નિષિદ્ધ હી હૈ;
પરન્તુ શુભ કર્મ ભી કર્મસામાન્યમેં આ જાતા હૈ, ઇસલિયે વહ ભી બાધક હી હૈ અતઃ નિષિદ્ધ હી
હૈ ઐસા સમઝના ચાહિએ ..૧૬૧ સે ૧૬૩..

Page 257 of 642
PDF/HTML Page 290 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
સંન્યસ્તવ્યમિદં સમસ્તમપિ તત્કર્મૈવ મોક્ષાર્થિના
સંન્યસ્તે સતિ તત્ર કા કિલ કથા પુણ્યસ્ય પાપસ્ય વા .
સમ્યક્ત્વાદિનિજસ્વભાવભવનાન્મોક્ષસ્ય હેતુર્ભવન્-
નૈષ્કર્મ્યપ્રતિબદ્ધમુદ્ધતરસં જ્ઞાનં સ્વયં ધાવતિ ..૧૦૯..
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
યાવત્પાકમુપૈતિ કર્મવિરતિર્જ્ઞાનસ્ય સમ્યઙ્ ન સા
કર્મજ્ઞાનસમુચ્ચયોઽપિ વિહિતસ્તાવન્ન કાચિત્ક્ષતિઃ .
કિન્ત્વત્રાપિ સમુલ્લસત્યવશતો યત્કર્મ બન્ધાય તન્-
મોક્ષાય સ્થિતમેકમેવ પરમં જ્ઞાનં વિમુક્તં સ્વતઃ ..૧૧૦..
33
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [મોક્ષાર્થિના ઇદં સમસ્તમ્ અપિ તત્ ક ર્મ એવ સંન્યસ્તવ્યમ્ ] મોક્ષાર્થીકો યહ
સમસ્ત હી ક ર્મમાત્ર ત્યાગ કરને યોગ્ય હૈ . [સંન્યસ્તે સતિ તત્ર પુણ્યસ્ય પાપસ્ય વા કિ લ કા ક થા ]
જહાઁ સમસ્ત ક ર્મકા ત્યાગ કિયા જાતા હૈ ફિ ર વહાઁ પુણ્ય યા પાપકી ક્યા બાત હૈ ? (ક ર્મમાત્ર
ત્યાજ્ય હૈ તબ ફિ ર પુણ્ય અચ્છા હૈ ઔર પાપ બુરા — ઐસી બાતકો અવકાશ હી કહાઁ હૈં ?
ક ર્મસામાન્યમેં દોનોં આ ગયે હૈં .) [સમ્યક્ત્વાદિનિજસ્વભાવભવનાત્ મોક્ષસ્ય હેતુઃ ભવન્ ] સમસ્ત
ક ર્મકા ત્યાગ હોને પર, સમ્યક્ત્વાદિ અપને સ્વભાવરૂપ હોનેસે — પરિણમન કરનેસે મોક્ષકા કારણભૂત
હોતા હુઆ, [નૈષ્ક ર્મ્યપ્રતિબદ્ધમ્ ઉદ્ધતરસં ] નિષ્ક ર્મ અવસ્થાકે સાથ જિસકા ઉદ્ધત ( – ઉત્કટ) રસ
પ્રતિબદ્ધ હૈ ઐસા [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [સ્વયં ] અપને આપ [ધાવતિ ] દૌડા ચલા આતા હૈ .
ભાવાર્થ : — કર્મકો દૂર કરકે, અપને સમ્યક્ત્વાદિસ્વભાવરૂપ પરિણમન કરનેસે મોક્ષકા
કારણરૂપ હોનેવાલા જ્ઞાન અપને આપ પ્રગટ હોતા હૈ, તબ ફિ ર ઉસે કૌન રોક સકતા હૈ ? ૧૦૯.
અબ આશંકા ઉત્પન્ન હોતી હૈ કિ — જબ તક અવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિ ઇત્યાદિકે કર્મકા ઉદય
રહતા હૈ તબ તક જ્ઞાન મોક્ષકા કારણ કૈસે હો સકતા હૈ ? ઔર કર્મ તથા જ્ઞાન દોનોં ( – કર્મકે
નિમિત્તસે હોનેવાલી શુભાશુભ પરિણતિ તથા જ્ઞાનપરિણતિ દોનોં – ) એક હી સાથ કૈસે રહ સકતે હૈં .
ઇસકે સમાધાનાર્થ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યાવત્ ] જબ તક [જ્ઞાનસ્ય ક ર્મવિરતિઃ ] જ્ઞાનકી ક ર્મવિરતિ [સા
સમ્યક્ પાક મ્ ન ઉપૈતિ ] ભલિભાઁતિ પરિપૂર્ણતાકો પ્રાપ્ત નહીં હોતી [તાવત્ ] તબ તક
[ક ર્મજ્ઞાનસમુચ્ચયઃ અપિ વિહિતઃ, ન કાચિત્ ક્ષતિઃ ] ક ર્મ ઔર જ્ઞાનકા એકત્રિતપના શાસ્ત્રમેં ક હા

Page 258 of 642
PDF/HTML Page 291 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
મગ્નાઃ કર્મનયાવલમ્બનપરા જ્ઞાનં ન જાનન્તિ યન્-
મગ્ના જ્ઞાનનયૈષિણોઽપિ યદતિસ્વચ્છન્દમન્દોદ્યમાઃ .
વિશ્વસ્યોપરિ તે તરન્તિ સતતં જ્ઞાનં ભવન્તઃ સ્વયં
યે કુર્વન્તિ ન કર્મ જાતુ ન વશં યાન્તિ પ્રમાદસ્ય ચ ..૧૧૧..
હૈ; ઉસકે એકત્રિત રહનેમેં કોઈ ભી ક્ષતિ યા વિરોધ નહીં હૈ . [કિ ન્તુ ] કિન્તુ [અત્ર અપિ ] યહાઁ
ઇતના વિશેષ જાનના ચાહિયે કિ આત્મામેં [અવશતઃ યત્ ક ર્મ સમુલ્લસતિ ] અવશપનેં જો ક ર્મ
પ્રગટ હોતા હૈ [તત્ બન્ધાય ] વહ તો બંધકા કારણ હૈ, ઔર [મોક્ષાય ] મોક્ષકા કારણ તો, [એક મ્
એવ પરમં જ્ઞાનં સ્થિતમ્ ] જો એક પરમ જ્ઞાન હૈ વહ એક હી હૈ — [સ્વતઃ વિમુક્તં ] જો કિ સ્વતઃ
વિમુક્ત હૈ (અર્થાત્ તીનોંકાલ પરદ્રવ્ય-ભાવોંસે ભિન્ન હૈ) .
ભાવાર્થ : — જબ તક યથાખ્યાત ચારિત્ર નહીં હોતા તબ તક સમ્યગ્દૃષ્ટિકે દો ધારાએઁ રહતી
હૈં, — શુભાશુભ કર્મધારા ઔર જ્ઞાનધારા . ઉન દોનોંકે એક સાથ રહનેમેં કોઈ ભી વિરોધ નહીં હૈ .
(જૈસે મિથ્યાજ્ઞાન ઔર સમ્યગ્જ્ઞાનકે પરસ્પર વિરોધ હૈ વૈસે કર્મસામાન્ય ઔર જ્ઞાનકે વિરોધ નહીં હૈ .)
ઐસી સ્થિતિમેં કર્મ અપના કાર્ય કરતા હૈ ઔર જ્ઞાન અપના કાર્ય કરતા હૈ . જિતને અંશમેં શુભાશુભ
કર્મધારા હૈ ઉતને અંશમેં કર્મબન્ધ હોતા હૈ ઔર જિતને અંશમેં જ્ઞાનધારા હૈ ઉતને અંશમેં કર્મકા નાશ
હોતા હૈ . વિષય-કષાયકે વિકલ્પ યા વ્રત-નિયમકે વિકલ્પ — અથવા શુદ્ધ સ્વરૂપકા વિચાર
તક ભી — કર્મબન્ધકા કારણ હૈ; શુદ્ધ પરિણતિરૂપ જ્ઞાનધારા હી મોક્ષકા કારણ હૈ .૧૧૦.
અબ કર્મ ઔર જ્ઞાનકા નયવિભાગ બતલાતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ક ર્મનયાવલમ્બનપરાઃ મગ્નાઃ ] ક ર્મનયકે આલમ્બનમેં તત્પર (અર્થાત્
(ક ર્મનયકે પક્ષપાતી) પુરુષ ડૂબે હુએ હૈં, [યત્ ] ક્યોંકિ [જ્ઞાનં ન જાનન્તિ ] વે જ્ઞાનકો નહીં
જાનતે . [જ્ઞાનનય-એષિણઃ અપિ મગ્નાઃ ] જ્ઞાનનયકે ઇચ્છુક (પક્ષપાતી) પુરુષ ભી ડૂબે હુએ હૈં,
[યત્ ] ક્યોંકિ [અતિસ્વચ્છન્દમન્દ-ઉદ્યમાઃ ] વે સ્વચ્છંદતાસે અત્યન્ત મન્દ-ઉદ્યમી હૈં ( – વે
સ્વરૂપપ્રાપ્તિકા પુરુષાર્થ નહીં ક રતે, પ્રમાદી હૈં ઔર વિષયક ષાયમેં વર્તતે હૈં) . [તે વિશ્વસ્ય ઉપરિ
તરન્તિ ] વે જીવ વિશ્વકે ઊ પર તૈરતે હૈં [યે સ્વયં સતતં જ્ઞાનં ભવન્તઃ ક ર્મ ન કુ ર્વન્તિ ] જો કિ
સ્વયં નિરન્તર જ્ઞાનરૂપ હોતે હુએ – પરિણમતે હુએ ક ર્મ નહીં કરતે [ચ ] ઔર [જાતુ પ્રમાદસ્ય વશં
ન યાન્તિ ] ક ભી ભી પ્રમાદવશ ભી નહીં હોતે ( – સ્વરૂપમેં ઉદ્યમી રહતે હૈં) .
ભાવાર્થ : — યહાઁ સર્વથા એકાન્ત અભિપ્રાયકા નિષેધ કિયા હૈ, ક્યોંકિ સર્વથા એકાન્ત
અભિપ્રાય હી મિથ્યાત્વ હૈ .

Page 259 of 642
PDF/HTML Page 292 of 675
single page version

(મન્દાક્રાન્તા)
ભેદોન્માદં ભ્રમરસભરાન્નાટયત્ પીતમોહં
મૂલોન્મૂલં સકલમપિ તત્કર્મ કૃત્વા બલેન .
હેલોન્મીલત્પરમકલયા સાર્ધમારબ્ધકેલિ
જ્ઞાનજ્યોતિઃ કવલિતતમઃ પ્રોજ્જજૃમ્ભે ભરેણ ..૧૧૨..
કિતને હી લોગ પરમાર્થભૂત જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માકો તો જાનતે નહીં ઔર વ્યવહાર દર્શન-
ચરિત્રરૂપ ક્રિયાકાંડકે આડમ્બરકો મોક્ષકા કારણ જાનકર ઉસમેં તત્પર રહતે હૈં — ઉસકા
પક્ષપાત કરતે હૈં . ઐસે કર્મનયકે પક્ષપાતી લોગ — જો કિ જ્ઞાનકો તો નહીં જાનતે ઔર કર્મનયમેં
હી ખેદખિન્ન હૈં વે — સંસારમેં ડૂબતે હૈં .
ઔર કિતને હી લોગ આત્મસ્વરૂપકો યથાર્થ નહીં જાનતે તથા સર્વથા એકાન્તવાદી
મિથ્યાદૃષ્ટિયોંકે ઉપદેશસે અથવા અપને આપ હી અન્તરંગમેં જ્ઞાનકા સ્વરૂપ મિથ્યા પ્રકારસે કલ્પિત
કરકે ઉસમેં પક્ષપાત કરતે હૈં . વે અપની પરિણતિમેં કિંચિત્માત્ર ભી પરિવર્તન હુએ બિના અપનેકો
સર્વથા અબન્ધ માનતે હૈં ઔર વ્યવહાર દર્શનચારિત્રકે ક્રિયાકાણ્ડકો નિરર્થક જાનકર છોડ દેતે
હૈં . ઐસે જ્ઞાનનયકે પક્ષપાતી લોગ જો કિ સ્વરૂપકા કોઈ પુરુષાર્થ નહીં કરતે ઔર શુભ
પરિણામોંકો છોડકર સ્વચ્છંદી હોકર વિષય-કષાયમેં વર્તતે હૈં વે ભી સંસારસમુદ્રમેં ડૂબતે હૈં .
મોક્ષમાર્ગી જીવ જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોતે હુએ શુભાશુભ કર્મકો હેય જાનતે હૈં ઔર શુદ્ધ
પરિણતિકો હી ઉપાદેય જાનતે હૈં . વે માત્ર અશુભ કર્મકો હી નહીં, કિન્તુ શુભ કર્મકો ભી
છોડકર, સ્વરૂપમેં સ્થિર હોનેકે લિયે નિરન્તર ઉદ્યમી રહતે હૈં — વે સમ્પૂર્ણ સ્વરૂપસ્થિરતા હોને તક
ઉસકા પુરુષાર્થ કરતે હી રહતે હૈં . જબ તક, પુરુષાર્થકી અપૂર્ણતાકે કારણ, શુભાશુભ પરિણામોંસે
છૂટકર સ્વરૂપમેં સમ્પૂર્ણતયા સ્થિર નહીં હુઆ જા સકતા તબ તક – યદ્યપિ સ્વરૂપસ્થિરતાકા
આન્તરિક-આલમ્બન (અન્તઃસાધન) તો શુદ્ધ પરિણતિ સ્વયં હી હૈ તથાપિ — આન્તરિકઆલમ્બન
લેનેવાલેકો જો બાહ્ય આલમ્બનરૂપ કહે જાતે હૈં ઐસે (શુદ્ધ સ્વરૂપકે વિચાર આદિ) શુભ
પરિણામોંમેં વે જીવ હેયબુદ્ધિસે પ્રવર્તતે હૈં, કિન્તુ શુભ કર્મોંકો નિરર્થક માનકર તથા છોડકર
સ્વચ્છન્દતયા અશુભ કર્મોંમેં પ્રવૃત્ત હોનેકી બુદ્ધિ ઉન્હેં કભી નહીં હોતી . ઐસે એકાન્ત અભિપ્રાય
રહિત જીવ કર્મકા નાશ કરકે, સંસારસે નિવૃત્ત હોતે હૈં .૧૧૧.
અબ પુણ્ય-પાપ અધિકારકો પૂર્ણ કરતે હુએ આચાર્યદેવ જ્ઞાનકી મહિમા કરતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [પીતમોહં ] મોહરૂપી મદિરાકે પીનેસે [ભ્રમ-રસ-ભરાત્ ભેદોન્માદં નાટયત્ ]
ભ્રમરસકે ભારસે (અતિશયપનેસે) શુભાશુભ ક ર્મકે ભેદરૂપી ઉન્માદકો જો નચાતા હૈ [તત્ સક લમ્
અપિ ક ર્મ ] ઐસે સમસ્ત ક ર્મકો [બલેન ] અપને બલ દ્વારા [મૂલોન્મૂલં કૃત્વા ] સમૂલ ઉખાડકર

Page 260 of 642
PDF/HTML Page 293 of 675
single page version

ઇતિ પુણ્યપાપરૂપેણ દ્વિપાત્રીભૂતમેકપાત્રીભૂય કર્મ નિષ્ક્રાન્તમ્ .
ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યાયામાત્મખ્યાતૌ પુણ્યપાપપ્રરૂપકઃ તૃતીયોઽઙ્કઃ ..
[જ્ઞાનજ્યોતિઃ ભરેણ પ્રોજ્જજૃમ્ભે ] જ્ઞાનજ્યોતિ અત્યન્ત સામર્થ્ય સહિત પ્રગટ હુઈ . વહ જ્ઞાનજ્યોતિ ઐસી
હૈ કિ [ક વલિતતમઃ ] જિસને અજ્ઞાનરૂપી અંધકારકા ગ્રાસ ક ર લિયા હૈ અર્થાત્ જિસને અજ્ઞાનરૂપ
અંધકારકા નાશ ક ર દિયા હૈ, [હેલા-ઉન્મિલત્ ] જો લીલામાત્રસે ( – સહજ પુરુષાર્થસે) વિક સિત
હોતી જાતી હૈ ઔર [પરમક લયા સાર્ધમ્ આરબ્ધકેલિ ] જિસને પરમ ક લા અર્થાત્ કેવલજ્ઞાનકે સાથ
ક્રીડા પ્રારમ્ભ કી હૈ (જબ તક સમ્યગ્દૃષ્ટિ છદ્મસ્થ હૈ તબ તક જ્ઞાનજ્યોતિ કે વલજ્ઞાનકે સાથ
શુદ્ધનયકે બલસે પરોક્ષ ક્રીડા ક રતી હૈ, કે વલજ્ઞાન હોને પર સાક્ષાત્ હોતી હૈ .)
ભાવાર્થ : — આપકો (જ્ઞાનજ્યોતિકો) પ્રતિબન્ધક કર્મ જો કિ શુભાશુભ ભેદરૂપ હોકર
નાચતા થા ઔર જ્ઞાનકો ભુલા દેતા થા ઉસે અપની શક્તિસે ઉખાડકર જ્ઞાનજ્યોતિ સમ્પૂર્ણ સામર્થ્ય
સહિત પ્રકાશિત હુઈ . વહ જ્ઞાનજ્યોતિ અથવા જ્ઞાનકલા કેવલજ્ઞાનરૂપ પરમકલાકા અંશ હૈ તથા
કેવલજ્ઞાનકે સમ્પૂર્ણ સ્વરૂપકો વહ જાનતી હૈ ઔર ઉસ ઓર પ્રગતિ કરતી હૈ, ઇસલિયે યહ કહા
હૈ કિ ‘જ્ઞાનજ્યોતિને કેવલજ્ઞાનકે સાથ ક્રીડા પ્રારંભ કી હૈ’ . જ્ઞાનકલા સહજરૂપસે વિકાસકો
પ્રાપ્ત હોતી જાતી હૈ ઔર અન્તમેં પરમકલા અર્થાત્ કેવલજ્ઞાન હો જાતી હૈ .૧૧૨.
ટીકા : — પુણ્ય-પાપરૂપસે દો પાત્રોંકે રૂપમેં નાચનેવાલા કર્મ એક પાત્રરૂપ હોકર
(રંગભૂમિમેંસે) બાહર નિકલ ગયા .
ભાવાર્થ : — યદ્યપિ કર્મ સામાન્યતયા એક હી હૈ તથાપિ ઉસને પુણ્ય-પાપરૂપ દો પાત્રોંકા
સ્વાંગ ધારણ કરકે રંગભૂમિમેં પ્રવેશ કિયા થા . જબ ઉસે જ્ઞાનને યથાર્થતયા એક જાન લિયા તબ
વહ એક પાત્રરૂપ હોકર રંગભૂમિસે બાહર નિકલ ગયા, ઔર નૃત્ય કરના બન્દ કર દિયા .
આશ્રય, કારણ, રૂપ, સવાદસું ભેદ વિચારી ગિનૈ દોઊ ન્યારે,
પુણ્ય રુ પાપ શુભાશુભભાવનિ બન્ધ ભયે સુખદુઃખકરા રે .
જ્ઞાન ભયે દોઉ એક લખૈ બુધ આશ્રય આદિ સમાન વિચારે,
બન્ધકે કારણ હૈં દોઊ રૂપ, ઇન્હેં તજિ જિનમુનિ મોક્ષ પધારે ..
ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર
પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક ટીકામેં પુણ્ય-પાપકા પ્રરૂપક
તીસરા અઙ્ક સમાપ્ત હુઆ .
❁

Page 261 of 642
PDF/HTML Page 294 of 675
single page version

અથ પ્રવિશત્યાસ્રવઃ .
(દ્રુતવિલમ્બિત)
અથ મહામદનિર્ભરમન્થરં
સમરરંગપરાગતમાસ્રવમ્ .
અયમુદારગભીરમહોદયો
જયતિ દુર્જયબોધધનુર્ધરઃ ..૧૧૩..
- ૪ -
આસ્રવ અધિકાર
દ્રવ્યાસ્રવતૈં ભિન્ન હ્વૈ, ભાવાસ્રવ કર નાસ .
ભયે સિદ્ધ પરમાતમા, નમૂઁ તિનહિં સુખ આસ ..
પ્રથમ ટીકાકાર કહતે હૈં કિ — ‘અબ આસ્રવ પ્રવેશ કરતા હૈ’ .
જૈસે નૃત્યમંચ પર નૃત્યકાર સ્વાઁગ ધારણ કર પ્રવેશ કરતા હૈ ઉસીપ્રકાર યહાઁ આસ્રવકા સ્વાઁગ
હૈ . ઉસ સ્વાઁગકો યથાર્થતયા જાનનેવાલા સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ; ઉસકી મહિમારૂપ મંગલ કરતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [અથ ] અબ [સમરરંગપરાગતમ્ ] સમરાંગણમેં આયે હુએ,
[મહામદનિર્ભરમન્થરં ] મહામદસે ભરે હુએ મદોન્મત્ત [આસ્રવમ્ ] આસ્રવકો [અયમ્
દુર્જયબોધધનુર્ધરઃ ] યહ દુર્જય જ્ઞાન-ધનુર્ધર [જયતિ ] જીત લેતા હૈ — [ઉદારગભીરમહોદયઃ ] કિ
જિસ જ્ઞાનરૂપ બાણાવલીકા મહાન્ ઉદય ઉદાર હૈ (અર્થાત્ આસ્રવકો જીતનેકે લિયે જિતના પુરુષાર્થ
ચાહિએ ઉતના વહ પૂરા કરતા હૈૈ) ઔર ગંભીર હૈ (અર્થાત્ છદ્મસ્થ જીવ જિસકા પાર નહીં પા સક તે) .
ભાવાર્થ : — યહાઁ આસ્રવને નૃત્યમંચ પર પ્રવેશ કિયા હૈ . નૃત્યમેં અનેક રસોંકા વર્ણન હોતા
હૈ, ઇસલિયે યહાઁ રસવત્ અલંકારકે દ્વારા શાન્તરસમેં વીરરસકો પ્રધાન કરકે વર્ણન કિયા હૈ કિ
‘જ્ઞાનરૂપ ધનુર્ધર આસ્રવકો જીતતા હૈ’ . સમસ્ત વિશ્વકો જીતકર મદોન્મત હુઆ આસ્રવ
સંગ્રામભૂમિમેં આકર ખડા હો ગયા; કિન્તુ જ્ઞાન તો ઉસસે અધિક બલવાન યોદ્ધા હૈ, ઇસલિયે વહ
આસ્રવકો જીત લેતા હૈ અર્થાત્ અન્તર્મુહૂર્તમેં કર્મોંકા નાશ કરકે કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરતા હૈ .
જ્ઞાનકા ઐસા સામર્થ્ય હૈ .૧૧૩.

Page 262 of 642
PDF/HTML Page 295 of 675
single page version

તત્રાસ્રવસ્વરૂપમભિદધાતિ —
મિચ્છત્તં અવિરમણં કસાયજોગા ય સણ્ણસણ્ણા દુ .
બહુવિહભેયા જીવે તસ્સેવ અણણ્ણપરિણામા ..૧૬૪..
ણાણાવરણાદીયસ્સ તે દુ કમ્મસ્સ કારણં હોંતિ .
તેસિં પિ હોદિ જીવો ય રાગદોસાદિભાવકરો ..૧૬૫..
મિથ્યાત્વમવિરમણં કષાયયોગૌ ચ સંજ્ઞાસંજ્ઞાસ્તુ .
બહુવિધભેદા જીવે તસ્યૈવાનન્યપરિણામાઃ ..૧૬૪..
જ્ઞાનાવરણાદ્યસ્ય તે તુ કર્મણઃ કારણં ભવન્તિ .
તેષામપિ ભવતિ જીવશ્ચ રાગદ્વેષાદિભાવકરઃ ..૧૬૫..
રાગદ્વેષમોહા આસ્રવાઃ ઇહ હિ જીવે સ્વપરિણામનિમિત્તાઃ અજડત્વે સતિ ચિદાભાસાઃ .
અબ આસ્રવકા સ્વરૂપ કહતે હૈં : —
મિથ્યાત્વ અવિરત અરુ કષાયેં, યોગ ૧સંજ્ઞ ૨અસંજ્ઞ હૈં .
૧યે વિવિધ ભેદ જુ જીવમેં, જીવકે અનન્ય હિ ભાવ હૈં ..૧૬૪..
અરુ ૨વે હિ જ્ઞાનાવરણઆદિક કર્મકે કારણ બનૈં .
ઉનકા ભિ કારણ જીવ બને, જો રાગદ્વેષાદિક કરે ..૧૬૫..
ગાથાર્થ : — [મિથ્યાત્વમ્ ] મિથ્યાત્વ, [અવિરમણં ] અવિરમણ, [ક ષાયયોગૌ ચ ] ક ષાય
ઔર યોગ — યહ આસ્રવ [સંજ્ઞાસંજ્ઞાઃ તુ ] સંજ્ઞ (ચેતનકે વિકાર) ભી હૈ ઔર અસંજ્ઞ (પુદ્ગલકે
વિકાર) ભી હૈં . [બહુવિધભેદાઃ ] વિવિધ ભેદવાલે સંજ્ઞ આસ્રવ — [જીવે ] જો કિ જીવમેં ઉત્પન્ન
હોતે હૈં વેે — [તસ્ય એવ ] જીવકે હી [અનન્યપરિણામાઃ ] અનન્ય પરિણામ હૈં . [તે તુ ] ઔર અસંજ્ઞ
આસ્રવ [જ્ઞાનાવરણાદ્યસ્ય ક ર્મણઃ ] જ્ઞાનાવરણાદિ ક ર્મકે [કારણં ] કારણ (નિમિત્ત) [ભવન્તિ ]
હોતે હૈં [ચ ] ઔર [તેષામ્ અપિ ] ઉનકા ભી (અસંજ્ઞ આસ્રવોંકે ભી ક ર્મબંધકા નિમિત્ત હોનેમેં)
[રાગદ્વેષાદિભાવક રઃ જીવઃ ] રાગદ્વેષાદિ ભાવ ક રનેવાલા જીવ [ભવતિ ] કારણ (નિમિત્ત) હોતા હૈ .
ટીકા : — ઇસ જીવમેં રાગ, દ્વેષ ઔર મોહ — યહ આસ્રવ અપને પરિણામકે નિમિત્તસે
(કારણસે) હોતે હૈં, ઇસલિયે વે જડ ન હોનેસે ચિદાભાસ હૈં ( – અર્થાત્ જિસમેં ચૈતન્યકા આભાસ
હૈ ઐસે હૈં, ચિદ્વિકાર હૈં) .

Page 263 of 642
PDF/HTML Page 296 of 675
single page version

મિથ્યાત્વાવિરતિકષાયયોગાઃ પુદ્ગલપરિણામાઃ, જ્ઞાનાવરણાદિપુદ્ગલકર્માસ્રવણનિમિત્તત્વાત્,
કિલાસ્રવાઃ . તેષાં તુ તદાસ્રવણનિમિત્તમ્ત્વનિમિત્તમ્ અજ્ઞાનમયા આત્મપરિણામા રાગદ્વેષમોહાઃ .
તત આસ્રવણનિમિત્તત્વનિમિત્તત્વાત્ રાગદ્વેષમોહા એવાસ્રવાઃ . તે ચાજ્ઞાનિન એવ ભવન્તીતિ
અર્થાદેવાપદ્યતે .
અથ જ્ઞાનિનસ્તદભાવં દર્શયતિ —
ણત્થિ દુ આસવબંધો સમ્માદિટ્ઠિસ્સ આસવણિરોહો .
સંતે પુવ્વણિબદ્ધે જાણદિ સો તે અબંધંતો ..૧૬૬..
નાસ્તિ ત્વાસ્રવબન્ધઃ સમ્યગ્દૃષ્ટેરાસ્રવનિરોધઃ .
સન્તિ પૂર્વનિબદ્ધાનિ જાનાતિ સ તાન્યબધ્નન્ ..૧૬૬..
મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય ઔર યોગ — યહ પુદ્ગલપરિણામ, જ્ઞાનાવરણાદિ પુદ્ગલકર્મકે
આસ્રવણકે નિમિત્ત હોનેસે, વાસ્તવમેં આસ્રવ હૈં; ઔર ઉનકે (મિથ્યાત્વાદિ પુદ્ગલપરિણામોંકે) કર્મ-
આસ્રવણકે નિમિત્તત્વકે નિમિત્ત રાગદ્વેષમોહ હૈં — જો કિ અજ્ઞાનમય આત્મપરિણામ હૈં . ઇસલિયે
(મિથ્યાત્વાદિ પુદ્ગલપરિણામોંકે) આસ્રવણકે નિમિત્તત્વકે નિમિત્તભૂત હોનેસે રાગ-દ્વેષ-મોહ હી
આસ્રવ હૈં . ઔર વે ( – રાગદ્વેષમોહ) તો અજ્ઞાનીકે હી હોતે હૈં યહ અર્થમેંસે હી સ્પષ્ટ જ્ઞાત હોતા હૈ .
(યદ્યપિ ગાથામેં યહ સ્પષ્ટ શબ્દોંમેં નહીં કહા હૈ તથાપિ ગાથાકે હી અર્થમેંસે યહ આશય નિકલતા હૈ .)
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોંકે આસ્રવણકા ( – આગમનકા) કારણ (નિમિત્ત) તો
મિથ્યાત્વાદિકર્મકે ઉદયરૂપ પુદ્ગલ-પરિણામ હૈં, ઇસલિયે વે વાસ્તવમેં આસ્રવ હૈં . ઔર ઉનકે
કર્માસ્રવકે નિમિત્તભૂત હોનેકા નિમિત્ત જીવકે રાગદ્વેષમોહરૂપ (અજ્ઞાનમય) પરિણામ હૈં, ઇસલિયે
રાગદ્વેષમોહ હી આસ્રવ હૈં . ઉન રાગદ્વેષમોહકો ચિદ્વિકાર ભી કહા જાતા હૈ . વે રાગદ્વેષમોહ જીવકી
અજ્ઞાન-અવસ્થામેં હી હોતે હૈં . મિથ્યાત્વ સહિત જ્ઞાન હી અજ્ઞાન કહલાતા હૈ . ઇસલિયે મિથ્યાદૃષ્ટિકે
અર્થાત્ અજ્ઞાનીકે હી રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવ હોતે હૈં ..૧૬૪-૧૬૫..
અબ યહ બતલાતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે આસ્રવોંકા (ભાવાસ્રવોંકા) અભાવ હૈ : —
સદ્દૃષ્ટિકો આસ્રવ નહીં, નહિં બન્ધ, આસ્રવરોધ હૈ .
નહિં બાઁધતા, જાને હિ પૂર્વનિબદ્ધ જો સત્તાવિષૈં ..૧૬૬..
ગાથાર્થ : — [સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ તુ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિકે [આસ્રવબન્ધઃ ] આસ્રવ જિસકા નિમિત્ત હૈ

Page 264 of 642
PDF/HTML Page 297 of 675
single page version

યતો હિ જ્ઞાનિનો જ્ઞાનમયૈર્ભાવૈરજ્ઞાનમયા ભાવાઃ પરસ્પરવિરોધિનોઽવશ્યમેવ નિરુધ્યન્તે;
તતોઽજ્ઞાનમયાનાં ભાવાનામ્ રાગદ્વેષમોહાનાં આસ્રવભૂતાનાં નિરોધાત્ જ્ઞાનિનો ભવત્યેવ
આસ્રવનિરોધઃ . અતો જ્ઞાની નાસ્રવનિમિત્તાનિ પુદ્ગલકર્માણિ બઘ્નાતિ, નિત્યમેવાકર્તૃત્વાત્ તાનિ
નવાનિ ન બધ્નન્ સદવસ્થાનિ પૂર્વબદ્ધાનિ જ્ઞાનસ્વભાવત્વાત્ કેવલમેવ જાનાતિ .
ઐસા બન્ધ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ, [આસ્રવનિરોધઃ ] (ક્યોંકિ) આસ્રવકા (ભાવાસ્રવકા) નિરોધ હૈ;
[તાનિ ] નવીન ક ર્મોંકો [અબધ્નન્ ] નહીં બાઁધતા [સઃ ] વહ, [સન્તિ ] સત્તામેં રહે હુએ
[પૂર્વનિબદ્ધાનિ ] પૂર્વબદ્ધ કર્મોંકો [જાનાતિ ] જાનતા હી હૈ .
ટીકા : — વાસ્તવમેં જ્ઞાનીકે જ્ઞાનમય ભાવોંસે અજ્ઞાનમય ભાવ અવશ્ય હી નિરુદ્ધ –
અભાવરૂપ હોતે હૈં, ક્યોંકિ પરસ્પર વિરોધી ભાવ એકસાથ નહીં રહ સકતે; ઇસલિયે અજ્ઞાનમય
ભાવરૂપ રાગ-દ્વેષ-મોહ જો કિ આસ્રવભૂત (આસ્રવસ્વરૂપ) હૈં ઉનકા નિરોધ હોનેસે, જ્ઞાનીકે
આસ્રવકા નિરોધ હોતા હી હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાની, આસ્રવ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે (જ્ઞાનાવરણાદિ)
પુદ્ગલકર્મોંકો નહીં બાઁધતા, — સદા અકર્તૃત્વ હોનેસે નવીન કર્મોંકો ન બાઁધતા હુઆ સત્તામેં
રહે હુએ પૂર્વબદ્ધ કર્મોંકો, સ્વયં જ્ઞાનસ્વભાવવાન્ હોનેસે, માત્ર જાનતા હી હૈ . (જ્ઞાનીકા જ્ઞાન
હી સ્વભાવ હૈ, કર્તૃત્વ નહીં; યદિ કર્તૃત્વ હો તો કર્મકો બાઁધે, જ્ઞાતૃત્વ હોનેસે કર્મબન્ધ નહીં
કરતા .)
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે અજ્ઞાનમય ભાવ નહીં હોતે, ઔર અજ્ઞાનમય ભાવ ન હોનેસે
(અજ્ઞાનમય) રાગદ્વેષમોહ અર્થાત્ આસ્રવ નહીં હોતે ઔર આસ્રવ ન હોનેસે નવીન બન્ધ નહીં
હોતા . ઇસપ્રકાર જ્ઞાની સદા હી અકર્તા હોનેસે નવીન કર્મ નહીં બાઁધતા ઔર જો પૂર્વબદ્ધ કર્મ
સત્તામેં વિદ્યમાન હૈં ઉનકા માત્ર જ્ઞાતા હી રહતા હૈ .
અવિરતસમ્યગ્દૃષ્ટિકે ભી અજ્ઞાનમય રાગદ્વેષમોહ નહીં હોતા . જો મિથ્યાત્વ સહિત રાગાદિ
હોતા હૈ વહી અજ્ઞાનકે પક્ષમેં માના જાતા હૈ, સમ્યક્ત્વ સહિત રાગાદિક અજ્ઞાનકે પક્ષમેં નહીં
હૈ . સમ્યગ્દૃષ્ટિકે સદા જ્ઞાનમય પરિણમન હી હોતા હૈ . ઉસકો ચારિત્રમોહકે ઉદયકી બલવત્તાસે
જો રાગાદિ હોતે હૈં ઉસકા સ્વામિત્વ ઉસકે નહીં હૈ; વહ રાગાદિકો રોગ સમાન જાનકર પ્રવર્તતા
હૈ ઔર અપની શક્તિકે અનુસાર ઉન્હેં કાટતા જાતા હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાનીકે જો રાગાદિ હોતે હૈં
વહ વિદ્યમાન હોને પર ભી અવિદ્યમાન જૈસે હી હૈં; વહ આગામી સામાન્ય સંસારકા બન્ધ નહીં
કરતા, માત્ર અલ્પ સ્થિતિ-અનુભાગવાલા બન્ધ કરતા હૈ . ઐસે અલ્પ બન્ધકો યહાઁ નહીં
ગિના હૈ ..૧૬૬..
ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકે આસ્રવ ન હોનેસે બન્ધ નહીં હોતા .

Page 265 of 642
PDF/HTML Page 298 of 675
single page version

અથ રાગદ્વેષમોહાનામાસ્રવત્વં નિયમયતિ —
ભાવો રાગાદિજુદો જીવેણ કદો દુ બંધગો ભણિદો .
રાગાદિવિપ્પમુક્કો અબંધગો જાણગો ણવરિ ..૧૬૭..
ભાવો રાગાદિયુતો જીવેન કૃતસ્તુ બન્ધકો ભણિતઃ .
રાગાદિવિપ્રમુક્તોઽબન્ધકો જ્ઞાયકઃ કેવલમ્ ..૧૬૭..
ઇહ ખલુ રાગદ્વેષમોહસમ્પર્કજોઽજ્ઞાનમય એવ ભાવઃ, અયસ્કાન્તોપલસમ્પર્કજ ઇવ
કાલાયસસૂચીં, કર્મ કર્તુમાત્માનં ચોદયતિ; તદ્વિવેકજસ્તુ જ્ઞાનમયઃ, અયસ્કાન્તોપલવિવેકજ
ઇવ કાલાયસસૂચીં, અકર્મકરણોત્સુકમાત્માનં સ્વભાવેનૈવ સ્થાપયતિ . તતો રાગાદિસંકીર્ણોઽજ્ઞાનમય
એવ કર્તૃત્વે ચોદકત્વાદ્બન્ધકઃ . તદસંકીર્ણસ્તુ સ્વભાવોદ્ભાસકત્વાત્કેવલં જ્ઞાયક એવ, ન
મનાગપિ બન્ધકઃ .
34
અબ, રાગદ્વેષમોહ હી આસ્રવ હૈ ઐસા નિયમ કરતે હૈં : —
રાગાદિયુત જો ભાવ જીવકૃત ઉસહિકો બન્ધક કહા .
રાગાદિસે પ્રવિમુક્ત, જ્ઞાયક માત્ર, બન્ધક નહિં રહા ..૧૬૭..
ગાથાર્થ : — [જીવેન કૃતઃ ] જીવકૃત [રાગાદિયુતઃ ] રાગાદિયુક્ત [ભાવઃ તુ ] ભાવ
[બન્ધક : ભણિતઃ ] બન્ધક (નવીન ક ર્મોંકા બન્ધ ક રનેવાલા) ક હા ગયા હૈ . [રાગાદિવિપ્રમુક્તઃ ]
રાગાદિસે વિમુક્ત ભાવ [અબન્ધક : ] બંધક નહીં હૈ, [કેવલમ્ જ્ઞાયક : ] વહ માત્ર જ્ઞાયક હી હૈ .
ટીકા : — જૈસે લોહચુમ્બક-પાષાણકે સાથ સંસર્ગસે (લોહેકી સુઈમેં) ઉત્પન્ન હુઆ ભાવ
લોહેકી સુઈકો (ગતિ કરનેકે લિયે) પ્રેરિત કરતા હૈ ઉસીપ્રકાર રાગદ્વેષમોહકે સાથ મિશ્રિત હોનેસે
(આત્મામેં) ઉત્પન્ન હુઆ અજ્ઞાનમય ભાવ હી આત્માકો કર્મ કરનેકે લિયે પ્રેરિત કરતા હૈ, ઔર જૈસે
લોહચુમ્બક-પાષાણકે સાથ અસંસર્ગસે (સુઈમેં) ઉત્પન્ન હુઆ ભાવ લોહેકી સુઈકો (ગતિ ન
કરનેરૂપ) સ્વભાવમેં હી સ્થાપિત કરતા હૈ ઉસીપ્રકાર રાગદ્વેષમોહકે સાથ મિશ્રિત નહીં હોનેસે
(આત્મામેં) ઉત્પન્ન હુઆ જ્ઞાનમય ભાવ, જિસે કર્મ કરનેકી ઉત્સુકતા નહીં હૈ (અર્થાત્ કર્મ કરનેકા
જિસકા સ્વભાવ નહીં હૈ) ઐસે આત્માકો સ્વભાવમેં હી સ્થાપિત કરતા હૈ; ઇસલિયે રાગાદિકે સાથ
મિશ્રિત અજ્ઞાનમય ભાવ હી કર્તૃત્વમેં પ્રેરિત કરતા હૈ અતઃ વહ બન્ધક હૈ ઔર રાગાદિકે સાથ અમિશ્રિત
ભાવ સ્વભાવકા પ્રકાશક હોનેસે માત્ર જ્ઞાયક હી હૈ, કિંચિત્માત્ર ભી બન્ધક નહીં હૈ
.
ભાવાર્થ : — રાગાદિકે સાથ મિશ્રિત અજ્ઞાનમય ભાવ હી બન્ધકા કર્તા હૈ, ઔર રાગાદિકે

Page 266 of 642
PDF/HTML Page 299 of 675
single page version

અથ રાગાદ્યસંકીર્ણભાવસમ્ભવં દર્શયતિ —
પક્કે ફલમ્હિ પડિએ જહ ણ ફલં બજ્ઝએ પુણો વિંટે .
જીવસ્સ કમ્મભાવે પડિએ ણ પુણોદયમુવેદિ ..૧૬૮..
પક્વે ફલે પતિતે યથા ન ફલં બધ્યતે પુનર્વૃન્તૈઃ .
જીવસ્ય કર્મભાવે પતિતે ન પુનરુદયમુપૈતિ ..૧૬૮..
યથા ખલુ પક્વં ફલં વૃન્તાત્સકૃદ્વિશ્લિષ્ટં સત્ ન પુનર્વૃન્તસમ્બન્ધમુપૈતિ, તથા
ક ર્મોદયજો ભાવો જીવભાવાત્સકૃ દ્વિશ્લિષ્ટઃ સન્ ન પુનર્જીવભાવમુપૈતિ . એવં જ્ઞાનમયો
રાગાદ્યસંકીર્ણો ભાવઃ સમ્ભવતિ .
સાથ અમિશ્રિત જ્ઞાનમય ભાવ બન્ધકા કર્તા નહીં હૈ, — યહ નિયમ હૈ ..૧૬૭..
અબ, રાગાદિકે સાથ અમિશ્રિત ભાવકી ઉત્પત્તિ બતલાતે હૈં : —
ફલ પક્વ ખિરતા, વૃન્ત સહ સમ્બન્ધ ફિ ર પાતા નહીં .
ત્યોં કર્મભાવ ખિરા, પુનઃ જીવમેં ઉદય પાતા નહીં ..૧૬૮..
ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [પક્વે ફલે ] પકે હુએ ફલકે [પતિતે ] ગિરને પર [પુનઃ ]
ફિ રસે [ફલં ] વહ ફલ [વૃન્તૈઃ ] ઉસ ડણ્ઠલકે સાથ [ન બધ્યતે ] નહીં જુડતા, ઉસીપ્રકાર
[જીવસ્ય ] જીવકે [ક ર્મભાવે ] ક ર્મભાવ [પતિતે ] ખિર જાને પર વહ [પુનઃ ] ફિ રસે [ઉદયમ્
ન ઉપૈતિ ] ઉત્પન્ન નહીં હોતા (અર્થાત્ વહ કર્મભાવ જીવકે સાથ પુનઃ નહીં જુડતા) .
ટીકા : — જૈસે પકા હુઆ ફલ એક બાર ડણ્ઠલસે ગિર જાને પર ફિ ર વહ ઉસકે સાથ
સમ્બન્ધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા, ઇસીપ્રકાર કર્મોદયસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા ભાવ જીવભાવસે એક બાર અલગ
હોને પર ફિ ર જીવભાવકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા . ઇસપ્રકાર રાગાદિકે સાથ ન મિલા હુઆ જ્ઞાનમય ભાવ
ઉત્પન્ન હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — યદિ જ્ઞાન એક બાર (અપ્રતિપાતી ભાવસે) રાગાદિકસે ભિન્ન પરિણમિત હો તો
વહ પુનઃ કભી ભી રાગાદિકે સાથ મિશ્રિત નહીં હોતા . ઇસપ્રકાર ઉત્પન્ન હુઆ, રાગાદિકે સાથ ન
મિલા હુઆ જ્ઞાનમય ભાવ સદા રહતા હૈ . ફિ ર જીવ અસ્થિરતારૂપસે રાગાદિમેં યુક્ત હોતા હૈ વહ
નિશ્ચયદૃષ્ટિસે યુક્તતા હૈ હી નહીં ઔર ઉસકે જો અલ્પ બન્ધ હોતા હૈ વહ ભી નિશ્ચયદૃષ્ટિસે બન્ધ હૈ
હી નહીં; ક્યોંકિ અબદ્ધસ્પૃષ્ટરૂપસે પરિણમન નિરન્તર વર્તતા હી રહતા હૈ . તથા ઉસે મિથ્યાત્વકે સાથ
રહનેવાલી પ્રકૃતિયોંકા બન્ધ નહીં હોતા ઔર અન્ય પ્રકૃતિયાઁ સામાન્ય સંસારકા કારણ નહીં હૈ; મૂલસે

Page 267 of 642
PDF/HTML Page 300 of 675
single page version

(શાલિની)
ભાવો રાગદ્વેષમોહૈર્વિના યો
જીવસ્ય સ્યાદ્ જ્ઞાનનિર્વૃત્ત એવ .
રુન્ધન્ સર્વાન્ દ્રવ્યકર્માસ્રવૌઘાન્
એષોઽભાવઃ સર્વભાવાસ્રવાણામ્ ..૧૧૪..
અથ જ્ઞાનિનો દ્રવ્યાસ્રવાભાવં દર્શયતિ —
પુઢવીપિંડસમાણા પુવ્વણિબદ્ધા દુ પચ્ચયા તસ્સ .
કમ્મસરીરેણ દુ તે બદ્ધા સવ્વે વિ ણાણિસ્સ ..૧૬૯..
પૃથ્વીપિણ્ડસમાનાઃ પૂર્વનિબદ્ધાસ્તુ પ્રત્યયાસ્તસ્ય .
કર્મશરીરેણ તુ તે બદ્ધાઃ સર્વેઽપિ જ્ઞાનિનઃ ..૧૬૯..
કટે હુએ વૃક્ષકે હરે પત્તોંકે સમાન વે પ્રકૃતિયાઁ શીઘ્ર હી સૂખને યોગ્ય હૈં ..૧૬૮..
અબ, ‘જ્ઞાનમય ભાવ હી ભાવાસ્રવકા અભાવ હૈ’ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે
હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [જીવસ્ય ] જીવકા [યઃ ] જો [રાગદ્વેષમોહૈઃ બિના ] રાગદ્વેષમોહ રહિત,
[જ્ઞાનનિર્વૃત્તઃ એવ ભાવઃ ] જ્ઞાનસે હી રચિત ભાવ [સ્યાત્ ] હૈ ઔર [સર્વાન્ દ્રવ્યક ર્માસ્રવ-ઓઘાન્
રુન્ધન્ ] જો સર્વ દ્રવ્યક ર્મકે આસ્રવ-સમૂહકો (-અર્થાત્ થોકબન્ધ દ્રવ્યક ર્મકે પ્રવાહકો) રોક નેવાલા
હૈ, [એષઃ સર્વ-ભાવાસ્રવાણામ્ અભાવઃ ] વહ (જ્ઞાનમય) ભાવ સર્વ ભાવાસ્રવકે અભાવસ્વરૂપ હૈ .
ભાવાર્થ : — મિથ્યાત્વ રહિત ભાવ જ્ઞાનમય હૈ . વહ જ્ઞાનમય ભાવ રાગદ્વેષમોહ રહિત હૈ ઔર
દ્રવ્યકર્મકે પ્રવાહકો રોકનેવાલા હૈ; ઇસલિયે વહ ભાવ હી ભાવાસ્રવકે અભાવસ્વરૂપ હૈ .
સંસારકા કારણ મિથ્યાત્વ હી હૈ; ઇસલિયે મિથ્યાત્વસંબંધી રાગાદિકા અભાવ હોને પર, સર્વ
ભાવાસ્રવોંકા અભાવ હો જાતા હૈ યહ યહાઁ કહા ગયા હૈ ..૧૧૪..
અબ, યહ બતલાતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે દ્રવ્યાસ્રવકા અભાવ હૈ —
જો સર્વ પૂર્વનિબદ્ધ પ્રત્યય વર્તતે હૈં જ્ઞાનિકે .
વે પૃથ્વિપિંડ સમાન હૈં, કાર્મણશરીર નિબદ્ધ હૈં ..૧૬૯..
ગાથાર્થ : — [તસ્ય જ્ઞાનિનઃ ] ઉસ જ્ઞાનીકે [પૂર્વનિબદ્ધાઃ તુ ] પૂર્વબદ્ધ [સર્વે અપિ ]