Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 115-125 ; Gatha: 170-183 ; Sanvar adhikar.

Page 268 of 642
PDF/HTML Page 301 of 675
single page version

યે ખલુ પૂર્વમજ્ઞાનેન બદ્ધા મિથ્યાત્વાવિરતિકષાયયોગા દ્રવ્યાસ્રવભૂતાઃ પ્રત્યયાઃ,

તે જ્ઞાનિનો દ્રવ્યાન્તરભૂતા અચેતનપુદ્ગલપરિણામત્વાત્ પૃથ્વીપિણ્ડસમાનાઃ . તે તુ સર્વેઽપિ-

સ્વભાવત એવ કાર્માણશરીરેણૈવ સમ્બદ્ધાઃ, ન તુ જીવેન . અતઃ સ્વભાવસિદ્ધ એવ દ્રવ્યાસ્રવાભાવો

જ્ઞાનિનઃ .

(ઉપજાતિ)

ભાવાસ્રવાભાવમયં પ્રપન્નો
દ્રવ્યાસ્રવેભ્યઃ સ્વત એવ ભિન્નઃ .

જ્ઞાની સદા જ્ઞાનમયૈકભાવો
નિરાસ્રવો જ્ઞાયક એક એવ ..૧૧૫..

સમસ્ત [પ્રત્યયાઃ ] પ્રત્યય [પૃથ્વીપિણ્ડસમાનાઃ ] મિટ્ટીકે ઢેલેકે સમાન હૈં [તુ ] ઔર [તે ] વે
[ક ર્મશરીરેણ ] (માત્ર) કાર્મણ શરીરકે સાથ [બદ્ધાઃ ] બઁધે હુએ હૈં .

ટીકા : — જો પહલે અજ્ઞાનસે બઁધે હુએ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય ઔર યોગરૂપ

દ્રવ્યાસ્રવભૂત પ્રત્યય હૈં, વે અન્યદ્રવ્યસ્વરૂપ પ્રત્યય અચેતન પુદ્ગલપરિણામવાલે હૈં, ઇસલિયે જ્ઞાનીકે
લિયે મિટ્ટીકે ઢેલેકે સમાન હૈં ( – જૈસે મિટ્ટી આદિ પુદ્ગલસ્કન્ધ હૈં વૈસે હી યહ પ્રત્યય હૈં); વે

તો સમસ્ત હી, સ્વભાવસે હી માત્ર કાર્મણ શરીરકે સાથ બઁધે હુએ હૈં — સમ્બન્ધયુક્ત હૈં, જીવકે સાથ

નહીં; ઇસલિયે જ્ઞાનીકે સ્વભાવસે હી દ્રવ્યાસ્રવકા અભાવ સિદ્ધ હૈ .

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે જો પહલે અજ્ઞાનદશામેં બઁધે હુએ મિથ્યાત્વાદિ દ્રવ્યાસ્રવભૂત પ્રત્યય હૈં

વે તો મિટ્ટીકે ઢેલેકી ભાઁતિ પુદ્ગલમય હૈં, ઇસલિયે વે સ્વભાવસે હી અમૂર્તિક ચૈતન્યસ્વરૂપ જીવસે
ભિન્ન હૈં . ઉનકા બન્ધ અથવા સમ્બન્ધ પુદ્ગલમય કાર્મણશરીરકે સાથ હી હૈ, ચિન્મય જીવકે સાથ

નહીં . ઇસલિયે જ્ઞાનીકે દ્રવ્યાસ્રવકા અભાવ તો સ્વભાવસે હી હૈ . (ઔર જ્ઞાનીકે ભાવાસ્રવકા અભાવ

હોનેસે, દ્રવ્યાસ્રવ નવીન કર્મોંકે આસ્રવણકે કારણ નહીં હોતે, ઇસલિયે ઇસ દૃષ્ટિસે ભી જ્ઞાનીકે
દ્રવ્યાસ્રવકા અભાવ હૈ .)..૧૬૯..

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ભાવાસ્રવ-અભાવમ્ પ્રપન્નઃ ] ભાવાસ્રવોંકે અભાવકો પ્રાપ્ત ઔર

[દ્રવ્યાસ્રવેભ્યઃ સ્વતઃ એવ ભિન્નઃ ] દ્રવ્યાસ્રવોંસે તો સ્વભાવસે હી ભિન્ન [અયં જ્ઞાની ] યહ જ્ઞાની —

[સદા જ્ઞાનમય-એક -ભાવઃ ] જો કિ સદા એક જ્ઞાનમય ભાવવાલા હૈ — [નિરાસ્રવઃ ] નિરાસ્રવ હી

હૈ, [એક : જ્ઞાયક : એવ ] માત્ર એક જ્ઞાયક હી હૈ .

Page 269 of 642
PDF/HTML Page 302 of 675
single page version

કથં જ્ઞાની નિરાસ્રવ ઇતિ ચેત્ —

ચઉવિહ અણેયભેયં બંધંતે ણાણદંસણગુણેહિં .

સમએ સમએ જમ્હા તેણ અબંધો ત્તિ ણાણી દુ ..૧૭૦..

ચતુર્વિધા અનેકભેદં બધ્નન્તિ જ્ઞાનદર્શનગુણાભ્યામ્ .

સમયે સમયે યસ્માત્ તેનાબન્ધ ઇતિ જ્ઞાની તુ ..૧૭૦..

જ્ઞાની હિ તાવદાસ્રવભાવભાવનાભિપ્રાયાભાવાન્નિરાસ્રવ એવ . યત્તુ તસ્યાપિ દ્રવ્યપ્રત્યયાઃ

પ્રતિસમયમનેક પ્રકારં પુદ્ગલકર્મ બધ્નન્તિ, તત્ર જ્ઞાનગુણપરિણામ એવ હેતુઃ .

કથં જ્ઞાનગુણપરિણામો બન્ધહેતુરિતિ ચેત્ —

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે રાગદ્વેષમોહસ્વરૂપ ભાવાસ્રવકા અભાવ હુઆ હૈ ઔર વહ દ્રવ્યાસ્રવસે

તો સદા હી સ્વયમેવ ભિન્ન હી હૈ, ક્યોંકિ દ્રવ્યાસ્રવ પુદ્ગલપરિણામસ્વરૂપ હૈ ઔર જ્ઞાની
ચૈતન્યસ્વરૂપ હૈ . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકે ભાવાસ્રવ તથા દ્રવ્યાસ્રવકા અભાવ હોનેસે વહ નિરાસ્રવ હી

હૈ .૧૧૫.

અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ જ્ઞાની નિરાસ્રવ કૈસે હૈૈં? ઉસકે ઉત્તરસ્વરૂપ ગાથા કહતે

હૈં : —

ચઉવિધાસ્રવ સમય સમય જુ, જ્ઞાનદર્શન ગુણહિસે .

બહુભેદ બાઁધે કર્મ, ઇસસે જ્ઞાનિ બન્ધક નાહિં હૈ ..૧૭૦..

ગાથાર્થ : — [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [ચતુર્વિધાઃ ] ચાર પ્રકારકે દ્રવ્યાસ્રવ [જ્ઞાનદર્શન-

ગુણાભ્યામ્ ] જ્ઞાનદર્શનગુણોંકે દ્વારા [સમયે સમયે ] સમય સમય પર [અનેક ભેદં ] અનેક પ્રકારકા
ક ર્મ [બધ્નન્તિ ] બાઁધતે હૈં, [તેન ] ઇસલિયે [જ્ઞાની તુ ] જ્ઞાની તો [અબન્ધઃ ઇતિ ] અબન્ધ હૈ .

ટીકા : — પહલે, જ્ઞાની તો આસ્રવભાવકી ભાવનાકે અભિપ્રાયકે અભાવકે કારણ નિરાસ્રવ

હી હૈ; પરન્તુ જો ઉસે ભી દ્રવ્યપ્રત્યય પ્રતિ સમય અનેક પ્રકારકા પુદ્ગલકર્મ બાઁધતે હૈં, વહાઁ
જ્ઞાનગુણકા પરિણમન હી કારણ હૈ ..૧૭૦..

અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ જ્ઞાનગુણકા પરિણમન બન્ધકા કારણ કૈસે હૈ ? ઉસકે ઉત્તરકી

ગાથા કહતે હૈં : —

Page 270 of 642
PDF/HTML Page 303 of 675
single page version

જમ્હા દુ જહણ્ણાદો ણાણગુણાદો પુણો વિ પરિણમદિ .

અણ્ણત્તં ણાણગુણો તેણ દુ સો બંધગો ભણિદો ..૧૭૧..

યસ્માત્તુ જઘન્યાત્ જ્ઞાનગુણાત્ પુનરપિ પરિણમતે .

અન્યત્વં જ્ઞાનગુણઃ તેન તુ સ બન્ધકો ભણિતઃ ..૧૭૧..

જ્ઞાનગુણસ્ય હિ યાવજ્જઘન્યો ભાવઃ તાવત્ તસ્યાન્તર્મુહૂર્તવિપરિણામિત્વાત્ પુનઃ પુનરન્ય-

તયાસ્તિ પરિણામઃ . સ તુ, યથાખ્યાતચારિત્રાવસ્થાયા અધસ્તાદવશ્યમ્ભાવિરાગસદ્ભાવાત્, બન્ધહેતુરેવ

સ્યાત્ .

એવં સતિ કથં જ્ઞાની નિરાસ્રવ ઇતિ ચેત્ —

જો જ્ઞાનગુણકી જઘનતામેં, વર્તતા ગુણ જ્ઞાનકા .

ફિ ર ફિ ર પ્રણમતા અન્યરૂપ જુ, ઉસહિસે બન્ધક કહા ..૧૭૧..

ગાથાર્થ : — [યસ્માત્ તુ ] ક્યોંકિ [જ્ઞાનગુણઃ ] જ્ઞાનગુણ, [જઘન્યાત્ જ્ઞાનગુણાત્ ] જઘન્ય

જ્ઞાનગુણકે કારણ [પુનરપિ ] ફિ રસે ભી [અન્યત્વં ] અન્યરૂપસે [પરિણમતે ] પરિણમન કરતા હૈ,
[તેન તુ ] ઇસલિયે [સઃ ] વહ (જ્ઞાનગુણ) [બન્ધક : ] ક ર્મોંકા બંધક [ભણિતઃ ] ક હા ગયા હૈ .

ટીકા : — જબ તક જ્ઞાનગુણકા જઘન્ય ભાવ હૈ ( — ક્ષાયોપશમિક ભાવ હૈ) તબ તક

વહ (જ્ઞાનગુણ) અન્તર્મુહૂર્તમેં વિપરિણામકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઇસલિયે પુનઃ પુનઃ ઉસકા અન્યરૂપ
પરિણમન હોતા હૈ . વહ (જ્ઞાનગુણકા જઘન્ય ભાવસે પરિણમન), યથાખ્યાતચારિત્ર-અવસ્થાકે નીચે

અવશ્યમ્ભાવી રાગકા સદ્ભાવ હોનેસે, બન્ધકા કારણ હી હૈ .

ભાવાર્થ : — ક્ષાયોપશમિકજ્ઞાન એક જ્ઞેય પર અન્તર્મુહૂર્ત હી ઠહરતા હૈ, ફિ ર વહ અવશ્ય હી

અન્ય જ્ઞેયકો અવલમ્બતા હૈ; સ્વરૂપમેં ભી વહ અન્તર્મુહૂર્ત હી ટિક સકતા હૈ, ફિ ર વહ વિપરિણામકો
પ્રાપ્ત હોતા હૈ . ઇસલિયે ઐસા અનુમાન ભી હો સકતા હૈ કિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ આત્મા સવિકલ્પ દશામેં

હો યા નિર્વિકલ્પ અનુભવદશામેં હો — ઉસે યથાખ્યાતચારિત્ર-અવસ્થા હોનેકે પૂર્વ અવશ્ય હી

રાગભાવકા સદ્ભાવ હોતા હૈ; ઔર રાગ હોનેસે બન્ધ ભી હોતા હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાનગુણકે જઘન્ય ભાવકો

બન્ધકા હેતુ કહા ગયા હૈ ..૧૭૧..

અબ પુનઃ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ — યદિ ઐસા હૈ (અર્થાત્ જ્ઞાનગુણકા જઘન્ય ભાવ બન્ધકા કારણ

હૈ) તો ફિ ર જ્ઞાની નિરાસ્રવ કૈસે હૈ ? ઉસકે ઉત્તરસ્વરૂપ ગાથા કહતે હૈં : —

Page 271 of 642
PDF/HTML Page 304 of 675
single page version

દંસણણાણચરિત્તં જં પરિણમદે જહણ્ણભાવેણ .

ણાણી તેણ દુ બજ્ઝદિ પોગ્ગલકમ્મેણ વિવિહેણ ..૧૭૨..

દર્શનજ્ઞાનચારિત્રં યત્પરિણમતે જઘન્યભાવેન .

જ્ઞાની તેન તુ બધ્યતે પુદ્ગલકર્મણા વિવિધેન ..૧૭૨..

યો હિ જ્ઞાની સ બુદ્ધિપૂર્વકરાગદ્વેષમોહરૂપાસ્રવભાવાભાવાત્ નિરાસ્રવ એવ . કિન્તુ સોઽપિ

યાવજ્જ્ઞાનં સર્વોત્કૃષ્ટભાવેન દ્રષ્ટું જ્ઞાતુમનુચરિતું વાઽશક્તઃ સન્ જઘન્યભાવેનૈવ જ્ઞાનં પશ્યતિ
જાનાત્યનુચરતિ ચ તાવત્તસ્યાપિ, જઘન્યભાવાન્યથાનુપપત્ત્યાઽનુમીયમાનાબુદ્ધિપૂર્વકકલંવિપાક-
સદ્ભાવાત્, પુદ્ગલકર્મબન્ધઃ સ્યાત્ . અતસ્તાવજ્જ્ઞાનં દ્રષ્ટવ્યં જ્ઞાતવ્યમનુચરિતવ્યં ચ યાવજ્જ્ઞાનસ્ય

યાવાન્ પૂર્ણો ભાવસ્તાવાન્ દૃષ્ટો જ્ઞાતોઽનુચરિતશ્ચ સમ્યગ્ભવતિ . તતઃ સાક્ષાત્ જ્ઞાનીભૂતઃ સર્વથા

નિરાસ્રવ એવ સ્યાત્ .

ચારિત્ર, દર્શન, જ્ઞાન તીન, જઘન્ય ભાવ જુ પરિણમે .

ઉસસે હિ જ્ઞાની વિવિધ પુદ્ગલકર્મસે બન્ધાત હૈ ..૧૭૨..

ગાથાર્થ : — [યત્ ] ક્યોંકિ [દર્શનજ્ઞાનચારિત્રં ] દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર [જઘન્યભાવેન ]

જઘન્ય ભાવસે [પરિણમતે ] પરિણમન કરતે હૈં, [તેન તુ ] ઇસલિયે [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [વિવિધેન ]
અનેક પ્રકારકે [પુદ્ગલક ર્મણા ] પુદ્ગલક ર્મસે [બધ્યતે ] બઁધતા હૈ .

ટીકા : — જો વાસ્તવમેં જ્ઞાની હૈ, ઉસકે બુદ્ધિપૂર્વક (ઇચ્છાપૂર્વક) રાગદ્વેષમોહરૂપ

આસ્રવભાવોંકા અભાવ હૈ ઇસલિયે, વહ નિરાસ્રવ હી હૈ . પરન્તુ વહાઁ ઇતના વિશેષ હૈ કિ — વહ

જ્ઞાની જબ તક જ્ઞાનકો સર્વોત્કૃષ્ટ ભાવસે દેખને, જાનને ઔર આચરણ કરનેમેં અશક્ત વર્તતા હુઆ
જઘન્ય ભાવસે હી જ્ઞાનકો દેખતા જાનતા ઔર આચરણ કરતા હૈ તબ તક ઉસે ભી, જઘન્યભાવકી
અન્યથા અનુપપત્તિકે દ્વારા (જઘન્ય ભાવ અન્ય પ્રકારસે નહીં બનતા ઇસલિયે) જિસકા અનુમાન હો
સકતા હૈ ઐસે અબુદ્ધિપૂર્વક કર્મકલંકકે વિપાકકા સદ્ભાવ હોનેસે, પુદ્ગલકર્મકા બન્ધ હોતા હૈ,
ઇસલિયે તબતક જ્ઞાનકો દેખના, જાનના ઔર આચરણ કરના ચાહિયે જબ તક જ્ઞાનકા જિતના પૂર્ણ
ભાવ હૈ ઉતના દેખને, જાનને ઔર આચરણમેં ભલીભાઁતિ આ જાયે . તબસે લેકર સાક્ષાત્ જ્ઞાની હોતા

હુઆ (વહ આત્મા) સર્વથા નિરાસ્રવ હી હોતા હૈ .

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે બુદ્ધિપૂર્વક (અજ્ઞાનમય) રાગદ્વેષમોહકા અભાવ હોનેસે વહ નિરાસ્રવ

હી હૈ . પરન્તુ જબ તક ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન હૈ તબ તક વહ જ્ઞાની જ્ઞાનકો સર્વોત્કૃષ્ટ ભાવસે ન તો

Page 272 of 642
PDF/HTML Page 305 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

સંન્યસ્યન્નિજબુદ્ધિપૂર્વમનિશં રાગં સમગ્રં સ્વયં
વારંવારમબુદ્ધિપૂર્વમપિ તં જેતું સ્વશક્તિં સ્પૃશન્ .

ઉચ્છિન્દન્પરવૃત્તિમેવ સકલાં જ્ઞાનસ્ય પૂર્ણો ભવ-
ન્નાત્મા નિત્યનિરાસ્રવો ભવતિ હિ જ્ઞાની યદા સ્યાત્તદા ..૧૧૬..

દેખ સકતા હૈ, ન જાન સકતા હૈ ઔર ન આચરણ કર સકતા હૈ, કિન્તુ જઘન્ય ભાવસે દેખ સકતા
હૈ, જાન સકતા હૈ ઔર આચરણ કર સકતા હૈ; ઇસસે યહ જ્ઞાત હોતા હૈ કિ ઉસ જ્ઞાનીકે અભી
અબુદ્ધિપૂર્વક કર્મકલંકકા વિપાક (ચારિત્રમોહસમ્બન્ધી રાગદ્વેષ) વિદ્યમાન હૈ ઔર ઇસસે ઉસકે
બન્ધ ભી હોતા હૈ . ઇસલિયે ઉસે યહ ઉપદેશ હૈ કિ — જબ તક કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન ન હો તબ તક

નિરન્તર જ્ઞાનકા હી ધ્યાન કરના ચાહિયે, જ્ઞાનકો હી દેખના ચાહિયે, જ્ઞાનકો હી જાનના ચાહિયે ઔર
જ્ઞાનકા હી આચરણ કરના ચાહિયે . ઇસી માર્ગસે દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રકા પરિણમન બઢતા જાતા હૈ ઔર

ઐસા કરતે કરતે કેવલજ્ઞાન પ્રગટ હોતા હૈ . જબ કેવલજ્ઞાન પ્રગટતા હૈ તબસે આત્મા સાક્ષાત્ જ્ઞાની

હૈ ઔર સર્વ પ્રકારસે નિરાસ્રવ હૈ .

જબ તક ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન હૈ તબ તક અબુદ્ધિપૂર્વક (ચારિત્રમોહકા) રાગ હોને પર ભી,

બુદ્ધિપૂર્વક રાગકે અભાવકી અપેક્ષાસે જ્ઞાનીકે નિરાસ્રવત્વ કહા હૈ ઔર અબુદ્ધિપૂર્વક રાગકા અભાવ
હોને પર તથા કેવલજ્ઞાન પ્રગટ હોને પર સર્વથા નિરાસ્રવત્વ કહા હૈ . યહ, વિવક્ષાકી વિચિત્રતા હૈ .

અપેક્ષાસે સમઝને પર યહ સર્વ કથન યથાર્થ હૈ ..૧૭૨..

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [આત્મા યદા જ્ઞાની સ્યાત્ તદા ] આત્મા જબ જ્ઞાની હોતા હૈ તબ, [સ્વયં ]

સ્વયં [નિજબુદ્ધિપૂર્વમ્ સમગ્રં રાગં ] અપને સમસ્ત બુદ્ધિપૂર્વક રાગકો [અનિશં ] નિરન્તર [સંન્યસ્યન્ ]
છોડતા હુઆ અર્થાત્ ન ક રતા હુઆ, [અબુદ્ધિપૂર્વમ્ ] ઔર જો અબુદ્ધિપૂર્વક રાગ હૈ [તં અપિ ] ઉસે
ભી [જેતું ] જીતનેકે લિયે [વારમ્વારમ્ ] બારમ્બાર [સ્વશક્તિં સ્પૃશન્ ] (જ્ઞાનાનુભવનરૂપ)
સ્વશક્તિકો સ્પર્શ કરતા હુઆ ઔર (ઇસપ્રકાર) [સક લાં પરવૃત્તિમ્ એવ ઉચ્છિન્દન્ ] સમસ્ત
પરવૃત્તિકો – પરપરિણતિકો – ઉખાડતા હુઆ [જ્ઞાનસ્ય પૂર્ણઃ ભવન્ ] જ્ઞાનકે પૂર્ણભાવરૂપ હોતા હુઆ,

[હિ ] વાસ્તવમેં [નિત્યનિરાસ્રવઃ ભવતિ ] સદા નિરાસ્રવ હૈ .

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીને સમસ્ત રાગકો હેય જાના હૈ . વહ રાગકો મિટાનેકે લિયે ઉદ્યમ કરતા

હૈ; ઉસકે આસ્રવભાવકી ભાવનાકા અભિપ્રાય નહીં હૈ; ઇસલિયે વહ સદા નિરાસ્રવ હી કહલાતા હૈ .

પરવૃત્તિ (પરપરિણતિ) દો પ્રકારકી હૈ — અશ્રદ્ધારૂપ ઔર અસ્થિરતારૂપ . જ્ઞાનીને

Page 273 of 642
PDF/HTML Page 306 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)

સર્વસ્યામેવ જીવન્ત્યાં દ્રવ્યપ્રત્યયસન્તતૌ .

કુતો નિરાસ્રવો જ્ઞાની નિત્યમેવેતિ ચેન્મતિઃ ..૧૧૭..

સવ્વે પુવ્વણિબદ્ધા દુ પચ્ચયા અત્થિ સમ્મદિટ્ઠિસ્સ .

ઉવઓગપ્પાઓગં બંધંતે કમ્મભાવેણ ..૧૭૩..

³⁵

અશ્રદ્ધારૂપ પરવૃત્તિકો છોડ દિયા હૈ ઔર વહ અસ્થિરતારૂપ પરવૃત્તિકો જીતનેકે લિયે નિજ
શક્તિકો બારમ્બાર સ્પર્શ કરતા હૈ અર્થાત્ પરિણતિકો સ્વરૂપકે પ્રતિ બારમ્બાર ઉન્મુખ કિયા કરતા
હૈ . ઇસપ્રકાર સકલ પરવૃત્તિકો ઉખાડ કરકે કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કરતા હૈ .

‘બુદ્ધિપૂર્વક’ ઔર ‘અબુદ્ધિપૂર્વક’ કા અર્થ ઇસપ્રકાર હૈ : — જો રાગાદિપરિણામ ઇચ્છા

સહિત હોતે હૈં સો બુદ્ધિપૂર્વક હૈં ઔર જો ઇચ્છા રહિત — પરનિમિત્તકી બલવત્તાસે હોતે હૈં સો

અબુદ્ધિપૂર્વક હૈં . જ્ઞાનીકે જો રાગાદિપરિણામ હોતે હૈં વે સભી અબુદ્ધિપૂર્વક હી હૈં; સવિકલ્પ દશામેં

હોનેવાલે રાગાદિપરિણામ જ્ઞાનીકો જ્ઞાત તો હૈં તથાપિ વે અબુદ્ધિપૂર્વક હૈં, ક્યોંકિ વે બિના હી ઇચ્છાકે
હોતે હૈં .

(પણ્ડિત રાજમલજીને ઇસ કલશકી ટીકા કરતે હુએ ‘બુદ્ધિપૂર્વક’ ઔર ‘અબુદ્ધિપૂર્વક’

કા અર્થ ઇસપ્રકાર કિયા હૈ : — જો રાગાદિપરિણામ મનકે દ્વારા, બાહ્ય વિષયોંકા અવલમ્બન લેકર

પ્રવર્તતે હુએ જીવકો સ્વયંકો જ્ઞાત હોતે હૈં તથા દૂસરોંકો ભી અનુમાનસે જ્ઞાત હોતે હૈં વે પરિણામ
બુદ્ધિપૂર્વક હૈં; ઔર જો રાગાદિપરિણામ ઇન્દ્રિય-મનકે વ્યાપારકે અતિરિક્ત માત્ર મોહોદયકે નિમિત્તસે
હોતે હૈં તથા જીવકો જ્ઞાત નહીં હોતે વે અબુદ્ધિપૂર્વક હૈં . ઇન અબુદ્ધિપૂર્વક પરિણામોંકો પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની

જાનતા હૈ ઔર ઉનકે અવિનાભાવી ચિહ્નોંસે વે અનુમાનસે ભી જ્ઞાત હોતે હૈં .) .૧૧૬.

અબ શિષ્યકી આશંકાકા શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — ‘[સર્વસ્યામ્ એવ દ્રવ્યપ્રત્યયસંતતૌ જીવન્ત્યાં ] જ્ઞાનીકે સમસ્ત દ્રવ્યાસ્રવકી

સન્તતિ વિદ્યમાન હોને પર ભી [કુતઃ ] યહ ક્યોં કહા હૈ કિ [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [નિત્યમ્ એવ ] સદા
હી [નિરાસ્રવઃ ] નિરાસ્રવ હૈ ?’ — [ઇતિ ચેત્ મતિઃ ] યદિ તેરી યહ મતિ (આશંકા) હૈ તો અબ

ઉસકા ઉત્તર કહા જાતા હૈ .૧૧૭.

અબ, પૂર્વોક્ત આશંકાકે સમાધાનાર્થ ગાથા કહતે હૈં : —

જો સર્વ પૂર્વનિબદ્ધ પ્રત્યય, વર્તતે સદ્દૃષ્ટિકે .

ઉપયોગકે પ્રાયોગ્ય બન્ધન, કર્મભાવોંસે કરે ..૧૭૩..

Page 274 of 642
PDF/HTML Page 307 of 675
single page version

હોદૂણ ણિરુવભોજ્જા તહ બંધદિ જહ હવંતિ ઉવભોજ્જા .

સત્તટ્ઠવિહા ભૂદા ણાણાવરણાદિભાવેહિં ..૧૭૪..

સંતા દુ ણિરુવભોજ્જા બાલા ઇત્થી જહેહ પુરિસસ્સ .

બંધદિ તે ઉવભોજ્જે તરુણી ઇત્થી જહ ણરસ્સ ..૧૭૫..

એદેણ કારણેણ દુ સમ્માદિટ્ઠી અબંધગો ભણિદો .

આસવભાવાભાવે ણ પચ્ચયા બંધગા ભણિદા ..૧૭૬..

સર્વે પૂર્વનિબદ્ધાસ્તુ પ્રત્યયાઃ સન્તિ સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ .

ઉપયોગપ્રાયોગ્યં બધ્નન્તિ કર્મભાવેન ..૧૭૩..

ભૂત્વા નિરુપભોગ્યાનિ તથા બધ્નાતિ યથા ભવન્ત્યુપભોગ્યાનિ .

સપ્તાષ્ટવિધાનિ ભૂતાનિ જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ ..૧૭૪..

સન્તિ તુ નિરુપભોગ્યાનિ બાલા સ્ત્રી યથેહ પુરુષસ્ય .

બધ્નાતિ તાનિ ઉપભોગ્યાનિ તરુણી સ્ત્રી યથા નરસ્ય ..૧૭૫..

એતેન કારણેન તુ સમ્યગ્દૃષ્ટિરબન્ધકો ભણિતઃ .

આસ્રવભાવાભાવે ન પ્રત્યયા બન્ધકા ભણિતાઃ ..૧૭૬..

અનભોગ્ય રહ ઉપભોગ્ય જિસ વિધ હોય ઉસ વિધ બાઁધતે .

જ્ઞાનાવરણ ઇત્યાદિ કર્મ જુ સપ્ત-અષ્ટ પ્રકારકે ..૧૭૪..

સત્તા વિષૈં વે નિરુપભોગ્ય હિ, બાલિકા જ્યોં પુરુષકો .

ઉપભોગ્ય બનતે વે હિ બાઁધેં, યૌવના જ્યોં પુરુષકો ..૧૭૫..

ઇસ હેતુસે સમ્યક્ત્વસંયુત, જીવ અનબન્ધક કહે .

આસરવભાવઅભાવમેં પ્રત્યય નહીં બન્ધક કહે ..૧૭૬..

ગાથાર્થ : — [સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિકે [સર્વે ] સમસ્ત [પૂર્વનિબદ્ધાઃ તુ ] પૂર્વબદ્ધ

[પ્રત્યયાઃ ] પ્રત્યય (દ્રવ્યાસ્રવ) [સન્તિ ] સત્તારૂપમેં વિદ્યમાન હૈં વે [ઉપયોગપ્રાયોગ્યં ] ઉપયોગકે
પ્રયોગાનુસાર, [ક ર્મભાવેન ] ક ર્મભાવકે દ્વારા ( – રાગાદિકે દ્વારા) [બધ્નન્તિ ] નવીન બન્ધ ક રતે હૈં .

તે પ્રત્યય, [નિરુપભોગ્યાનિ ] નિરુપભોગ્ય [ભૂત્વા ] હોકર ફિ ર [યથા ] જૈસે [ઉપભોગ્યાનિ ]

Page 275 of 642
PDF/HTML Page 308 of 675
single page version

યતઃ સદવસ્થાયાં તદાત્વપરિણીતબાલસ્ત્રીવત્ પૂર્વમનુપભોગ્યત્વેઽપિ વિપાકાવસ્થાયાં પ્રાપ્ત-

યૌવનપૂર્વપરિણીતસ્ત્રીવત્ ઉપભોગ્યત્વાત્ ઉપયોગપ્રાયોગ્યં પુદ્ગલકર્મદ્રવ્યપ્રત્યયાઃ સન્તોઽપિ કર્મોદય-
કાર્યજીવભાવસદ્ભાવાદેવ બધ્નન્તિ, તતો જ્ઞાનિનો યદિ દ્રવ્યપ્રત્યયાઃ પૂર્વબદ્ધાઃ સન્તિ સન્તુ, તથાપિ
સ તુ નિરાસ્રવ એવ કર્મોદયકાર્યસ્ય રાગદ્વેષમોહરૂપસ્યાસ્રવભાવસ્યાભાવે દ્રવ્યપ્રત્યયાનામબન્ધ-
હેતુત્વાત્ .

ઉપભોગ્ય [ભવન્તિ ] હોતે હૈં [તથા ] ઉસીપ્રકાર, [જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ ] જ્ઞાનાવરણાદિ ભાવસે
[સપ્તાષ્ટવિધાનિ ભૂતાનિ ] સાત-આઠ પ્રકારસે હોનેવાલે કર્મોંકો [બધ્નાતિ ] બાઁધતે હૈં . [સન્તિ તુ ]

સત્તા-અવસ્થામેં વે [નિરુપભોગ્યાનિ ] નિરૂપભોગ્ય હૈં અર્થાત્ ભોગનેયોગ્ય નહીં હૈં — [યથા ] જૈસે

[ઇહ ] ઇસ જગતમેં [બાલા સ્ત્રી ] બાલ સ્ત્રી [પુરુષસ્ય ] પુરુષકે લિયે નિરુપભોગ્ય હૈ . [યથા ]

જૈસે [તરુણી સ્ત્રી ] તરુણ સ્ત્રી (યુવતી) [નરસ્ય ] પુરુષકો [બધ્નાતિ ] બાઁધ લેતી હૈ, ઉસીપ્રકાર
[તાનિ ] વે [ઉપભોગ્યાનિ ] ઉપભોગ્ય અર્થાત્ ભોગને યોગ્ય હોને પર બન્ધન કરતે હૈં [એતેન તુ
કારણેન ] ઇસ કારણસે [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિકો [અબન્ધક : ] અબન્ધક [ભણિતઃ ] ક હા હૈ,
ક્યોંકિ [આસ્રવભાવાભાવે ] આસ્રવભાવકે અભાવમેં [પ્રત્યયાઃ ] પ્રત્યયોંકો [બન્ધકાઃ ]
(ક ર્મોંકા) બન્ધક [ન ભણિતાઃ ] નહીં કહા હૈ

ટીકા : — જૈસે પહલે તો તત્કાલકી પરિણીત બાલ સ્ત્રી અનુપભોગ્ય હૈ, કિન્તુ યૌવનકો

પ્રાપ્ત વહ પહલેકી પરિણીત સ્ત્રી યૌવનાવસ્થામેં ઉપભોગ્ય હોતી હૈ ઔર જિસપ્રકાર ઉપભોગ્ય હો તદનુસાર
વહ, પુરુષકે રાગભાવકે કારણ હી, પુરુષકો બન્ધન કરતી હૈ — વશમેં કરતી હૈ, ઇસીપ્રકાર જો પહલે

તો સત્તાવસ્થામેં અનુપભોગ્ય હૈં, કિન્તુ વિપાક-અવસ્થામેં ઉપભોગયોગ્ય હોતે હૈં ઐસે પુદ્ગલકર્મરૂપ
દ્રવ્યપ્રત્યય હોને પર ભી વે ઉપયોગકે પ્રયોગ અનુસાર (અર્થાત્ દ્રવ્યપ્રત્યયોંકે ઉપભોગમેં ઉપયોગ પ્રયુક્ત
હો તદનુસાર), કર્મોદયકે કાર્યરૂપ જીવભાવકે સદ્ભાવકે કારણ હી, બન્ધન કરતે હૈં . ઇસલિયે

જ્ઞાનીકે યદિ પૂર્વબદ્ધ દ્રવ્યપ્રત્યય વિદ્યમાન હૈં, તો ભલે રહેં; તથાપિ વહ (જ્ઞાની) તો નિરાસ્રવ હી હૈ,
ક્યોંકિ કર્મોદયકા કાર્ય જો રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવભાવ હૈ ઉસકે અભાવમેં દ્રવ્યપ્રત્યય બન્ધકે
કારણ નહીં હૈં . (જૈસે યદિ પુરુષકો રાગભાવ હો તો હી યૌવનાવસ્થાકો પ્રાપ્ત સ્ત્રી ઉસે વશ કર સકતી

હૈ ઇસીપ્રકાર જીવકે આસ્રવભાવ હો તબ હી ઉદયપ્રાપ્ત દ્રવ્યપ્રત્યય નવીન બન્ધ કર સકતે હૈં .)

ભાવાર્થ : — દ્રવ્યાસ્રવોંકે ઉદય ઔર જીવકે રાગદ્વેષમોહભાવકા નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવ હૈ .

દ્રવ્યાસ્રવોંકે ઉદય બિના જીવકે ભાવાસ્રવ નહીં હો સકતા ઔર ઇસલિયે બન્ધ ભી નહીં હો સકતા .

દ્રવ્યાસ્રવોંકા ઉદય હોને પર જીવ જૈસે ઉસમેં યુક્ત હો અર્થાત્ જિસપ્રકાર ઉસે ભાવાસ્રવ હો ઉસીપ્રકાર
દ્રવ્યાસ્રવ નવીન બન્ધકે કારણ હોતે હૈં . યદિ જીવ ભાવાસ્રવ ન કરે તો ઉસકે નવીન બન્ધ નહીં

હોતા .

Page 276 of 642
PDF/HTML Page 309 of 675
single page version

(માલિની)

વિજહતિ ન હિ સત્તાં પ્રત્યયાઃ પૂર્વબદ્ધાઃ
સમયમનુસરન્તો યદ્યપિ દ્રવ્યરૂપાઃ .

તદપિ સકલરાગદ્વેષમોહવ્યુદાસા-
દવતરતિ ન જાતુ જ્ઞાનિનઃ કર્મબન્ધઃ ..૧૧૮..

સમ્યગ્દૃષ્ટિકે મિથ્યાત્વકા ઔર અનન્તાનુબંધી કષાયકા ઉદય ન હોનેસે ઉસે ઉસપ્રકારકે

ભાવાસ્રવ તો હોતે હી નહીં ઔર મિથ્યાત્વ તથા અનન્તાનુબંધી કષાય સંબંધી બન્ધ ભી નહીં હોતા .

(ક્ષાયિક સમ્યગ્દૃષ્ટિકે સત્તામેંસે મિથ્યાત્વકા ક્ષય હોતે સમય હી અનન્તાનુબંધી કષાયકા તથા
તત્સમ્બન્ધી અવિરતિ ઔર યોગભાવકા ભી ક્ષય હો ગયા હોતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે ઉસપ્રકારકા બન્ધ
નહીં હોતા; ઔપશમિક સમ્યગ્દૃષ્ટિકે મિથ્યાત્વ તથા અનન્તાનુબંધી કષાય માત્ર ઉપશમમેં — સત્તામેં —

હી હોનેસે સત્તામેં રહા હુઆ દ્રવ્ય ઉદયમેં આયે બિના ઉસપ્રકારકે બન્ધકા કારણ નહીં હોતા; ઔર
ક્ષાયોપશમિક સમ્યગ્દૃષ્ટિકો ભી સમ્યક્ત્વમોહનીયકે અતિરિક્ત છહ પ્રકૃતિયાઁ વિપાક-ઉદયમેં નહીં
આતી, ઇસલિયે ઉસપ્રકારકા બન્ધ નહીં હોતા .)

અવિરતસમ્યગ્દૃષ્ટિ ઇત્યાદિકે જો ચારિત્રમોહકા ઉદય વિદ્યમાન હૈ ઉસમેં જિસપ્રકાર જીવ યુક્ત

હોતા હૈ ઉસીપ્રકાર ઉસે નવીન બન્ધ હોતા હૈ; ઇસલિયે ગુણસ્થાનોંકે વર્ણનમેં અવિરત-સમ્યગ્દૃષ્ટિ આદિ
ગુણસ્થાનોંમેં અમુક અમુક પ્રકૃતિયોંકા બન્ધ કહા હૈ, કિન્તુ વહ બન્ધ અલ્પ હૈ, ઇસલિયે ઉસે
સામાન્ય સંસારકી અપેક્ષાસે બન્ધમેં નહીં ગિના જાતા . સમ્યગ્દૃષ્ટિ ચારિત્રમોહકે ઉદયમેં સ્વામિત્વભાવસે

યુક્ત નહીં હોતા, વહ માત્ર અસ્થિરતારૂપસે યુક્ત હોતા હૈ; ઔર અસ્થિરતારૂપ યુક્તતા નિશ્ચયદૃષ્ટિમેં
યુક્તતા હી નહીં હૈ . ઇસલિયે સમ્યગ્દૃષ્ટિકે રાગદ્વેષમોહકા અભાવ કહા ગયા હૈ . જબ તક જીવ

કર્મકા સ્વામિત્વ રખકર કર્મોદયમેં પરિણમિત હોતા હૈ તબ તક હી વહ કર્મકા કર્તા હૈ; ઉદયકા
જ્ઞાતાદૃષ્ટા હોકર પરકે નિમિત્તસે માત્ર અસ્થિરતારૂપ પરિણમિત હોતા હૈ તબ કર્તા નહીં; કિન્તુ જ્ઞાતા
હી હૈ . ઇસ અપેક્ષાસે, સમ્યગ્દૃષ્ટિ હોનેકે બાદ ચારિત્રમોહકે ઉદયરૂપ પરિણમિત હોતે હુએ ભી ઉસે

જ્ઞાની ઔર અબન્ધક કહા ગયા હૈ . જબ તક મિથ્યાત્વકા ઉદય હૈ ઔર ઉસમેં યુક્ત હોકર જીવ

રાગદ્વેષમોહભાવસે પરિણમિત હોતા હૈ તબ તક હી ઉસે અજ્ઞાની ઔર બન્ધક કહા જાતા હૈ . ઇસપ્રકાર

જ્ઞાની-અજ્ઞાની ઔર બન્ધ-અબન્ધકા યહ ભેદ જાનના . ઔર શુદ્ધ સ્વરૂપમેં લીન રહનેકે અભ્યાસ

દ્વારા કેવલજ્ઞાન પ્રગટ હોનેસે જબ જીવ સાક્ષાત્ સમ્પૂર્ણજ્ઞાની હોતા હૈ તબ વહ સર્વથા નિરાસ્રવ હો
જાતા હૈ યહ પહલે કહા જા ચુકા હૈ ..૧૭૩ સે ૧૭૬..

અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [યદ્યપિ ] યદ્યપિ [સમયમ્ અનુસરન્તઃ ] અપને અપને સમયકા અનુસરણ

Page 277 of 642
PDF/HTML Page 310 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)

રાગદ્વેષવિમોહાનાં જ્ઞાનિનો યદસમ્ભવઃ .

તત એવ ન બન્ધોઽસ્ય તે હિ બન્ધસ્ય કારણમ્ ..૧૧૯..

રાગો દોસો મોહો ય આસવા ણત્થિ સમ્મદિટ્ઠિસ્સ .

તમ્હા આસવભાવેણ વિણા હેદૂ ણ પચ્ચયા હોંતિ ..૧૭૭..

હેદૂ ચદુવ્વિયપ્પો અટ્ઠવિયપ્પસ્સ કારણં ભણિદં .

તેસિં પિ ય રાગાદી તેસિમભાવે ણ બજ્ઝંતિ ..૧૭૮..

કરનેવાલા (અપને અપને સમયમેં ઉદયમેં આનેવાલે) [પૂર્વબદ્ધાઃ ] પૂર્વબદ્ધ (પહલે અજ્ઞાન-
અવસ્થામેં બઁધે હુવે) [દ્રવ્યરૂપાઃ પ્રત્યયાઃ ] દ્રવ્યરૂપ પ્રત્યય [સત્તાં ] અપની સત્તાકો [ન હિ
વિજહતિ ] નહીં છોડતે (વે સત્તામેં રહતે હૈં ), [તદપિ ] તથાપિ [સક લરાગદ્વેષમોહવ્યુદાસાત્ ] સર્વ
રાગદ્વેષમોહકા અભાવ હોનેસે [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે [ક ર્મબન્ધઃ ] ક ર્મબન્ધ [જાતુ ] ક દાપિ
[અવતરતિ ન ] અવતાર નહીં ધરતા — નહીં હોતા

ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે ભી પહલે અજ્ઞાન-અવસ્થામેં બાઁધે હુએ દ્રવ્યાસ્રવ સત્તાઅવસ્થામેં

વિદ્યમાન હૈં ઔર વે અપને ઉદયકાલમેં ઉદયમેં આતે રહતે હૈં . કિન્તુ વે દ્રવ્યાસ્રવ જ્ઞાનીકે કર્મબન્ધકે

કારણ નહીં હોતે, ક્યોંકિ જ્ઞાનીકે સમસ્ત રાગદ્વેષમોહભાવોંકા અભાવ હૈ . યહાઁ સમસ્ત રાગદ્વેષમોહકા

અભાવ બુદ્ધિપૂર્વક રાગદ્વેષમોહકી અપેક્ષાસે સમઝના ચાહિયે .૧૧૮.

અબ ઇસી અર્થકો દૃઢ કરનેવાલી આગામી દો ગાથાઓંકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [યત્ ] ક્યોંકિ [જ્ઞાનિનઃ રાગદ્વેષવિમોહાનાં અસમ્ભવઃ ] જ્ઞાનીકે

રાગદ્વેષમોહકા અસમ્ભવ હૈ, [તતઃ એવ ] ઇસલિયે [અસ્ય બન્ધઃ ન ] ઉસકો બન્ધ નહીં હૈ; [હિ ]
કારણ કિ [તે બન્ધસ્ય કારણમ્ ] વે (રાગદ્વેષમોહ) હી બંધકા કારણ હૈ .૧૧૯.

અબ ઇસ અર્થકી સમર્થક દો ગાથાએઁ કહતે હૈં : —

નહિં રાગદ્વેષ, ન મોહ — વે આસ્રવ નહીં સદ્દૃષ્ટિકે .

ઇસસે હિ આસ્રવભાવ બિન, પ્રત્યય નહીં હેતુ બને ..૧૭૭..

હેતૂ ચતુર્વિધ કર્મ અષ્ટ પ્રકારકા કારણ કહા .

ઉનકા હિ રાગાદિક કહા, રાગાદિ નહિં વહાઁ બંધ ના ..૧૭૮..

Page 278 of 642
PDF/HTML Page 311 of 675
single page version

રાગો દ્વેષો મોહશ્ચ આસ્રવા ન સન્તિ સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ .

તસ્માદાસ્રવભાવેન વિના હેતવો ન પ્રત્યયા ભવન્તિ ..૧૭૭..

હેતુશ્ચતુર્વિકલ્પઃ અષ્ટવિકલ્પસ્ય કારણં ભણિતમ્ .

તેષામપિ ચ રાગાદયસ્તેષામભાવે ન બધ્યન્તે ..૧૭૮..

રાગદ્વેષમોહા ન સન્તિ સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ, સમ્યગ્દૃષ્ટિત્વાન્યથાનુપપત્તેઃ . તદભાવે ન તસ્ય દ્રવ્ય-

પ્રત્યયાઃ પુદ્ગલકર્મહેતુત્વં બિભ્રતિ, દ્રવ્યપ્રત્યયાનાં પુદ્ગલકર્મહેતુત્વસ્ય રાગાદિહેતુત્વાત્ . તતો

હેતુહેત્વભાવે હેતુમદભાવસ્ય પ્રસિદ્ધત્વાત્ જ્ઞાનિનો નાસ્તિ બન્ધઃ .

ગાથાર્થ : — [રાગઃ ] રાગ, [દ્વેષઃ ] દ્વેષ [ચ મોહઃ ] ઔર મોહ — [આસ્રવાઃ ] યહ આસ્રવ

[સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિકે [ન સન્તિ ] નહીં હોતે, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [આસ્રવભાવેન વિના ]
આસ્રવભાવકે બિના [પ્રત્યયાઃ ] દ્રવ્યપ્રત્યય [હેતવઃ ] ક ર્મબન્ધકે કારણ [ન ભવન્તિ ] નહીં હોતે .

[ચતુર્વિક લ્પ હેતુઃ ] (મિથ્યાત્વાદિ) ચાર પ્રકારકે હેતુ [અષ્ટવિક લ્પસ્ય ] આઠ પ્રકારકે

ક ર્મોંકો [કારણં ] કારણ [ભણિતમ્ ] ક હે ગયે હૈં, [ચ ] ઔર [તેષામ્ અપિ ] ઉનકે ભી
[રાગાદયઃ ] (જીવકે) રાગાદિ ભાવ કારણ હૈં; [તેષામ્ અભાવે ] ઇસલિયે ઉનકે અભાવમેં
[ન બધ્યન્તે ] ક ર્મ નહીં બઁધતે . (ઇસલિયે સમ્યગ્દૃષ્ટિકે બન્ધ નહીં હૈ .)

ટીકા : — સમ્યગ્દૃષ્ટિકે રાગદ્વેષમોહ નહીં હૈં, ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિકી અન્યથા અનુપપત્તિ હૈ

(અર્થાત્ રાગદ્વેષમોહકે અભાવકે બિના સમ્યગ્દૃષ્ટિત્વ નહીં હો સકતા); રાગદ્વેષમોહકે અભાવમેં ઉસે
(સમ્યગ્દૃષ્ટિકો) દ્રવ્યપ્રત્યય પુદ્ગલકર્મકા (અર્થાત્ પુદ્ગલકર્મકે બન્ધકા) હેતુત્વ ધારણ નહીં
કરતે, ક્યોંકિ દ્રવ્યપ્રત્યયોંકે પુદ્ગલકર્મકે હેતુત્વકે હેતુ રાગાદિક હૈં; ઇસલિયે હેતુકે અભાવમેં
હેતુમાન્કા (અર્થાત્ કારણકા જો કારણ હૈ ઉસકે અભાવમેં કાર્યકા) અભાવ પ્રસિદ્ધ હૈ, ઇસલિયે
જ્ઞાનીકે બન્ધ કારણ નહીં હૈ

ભાવાર્થ : — યહાઁ, રાગદ્વેષમોહકે અભાવકે બિના સમ્યગ્દૃષ્ટિત્વ નહીં હો સકતા ઐસા

અવિનાભાવી નિયમ બતાયા હૈ સો યહાઁ મિથ્યાત્વસમ્બન્ધી રાગાદિકા અભાવ સમઝના ચાહિયે . યહાઁ

મિથ્યાત્વસંબંધી રાગાદિકો હી રાગ માના ગયા હૈ . સમ્યગ્દૃષ્ટિ હોનેકે બાદ જો કુછ ચારિત્રમોહસમ્બન્ધી

રાગ રહ જાતા હૈ ઉસે યહાઁ નહીં લિયા હૈ; વહ ગૌણ હૈ . ઇસપ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિકે ભાવાસ્રવકા અર્થાત્

રાગદ્વેષમોહકા અભાવ હૈ . દ્રવ્યાસ્રવોંકો બન્ધકા હેતુ હોનેમેં જો રાગદ્વેષમોહ હૈં ઉનકા સમ્યગ્દૃષ્ટિકે

અભાવ હોનેસે બન્ધકે હેતુ નહીં હોતે, ઔર દ્રવ્યાસ્રવ બન્ધકે હેતુ નહીં હોતે, ઇસલિયે સમ્યગ્દૃષ્ટિકે

– જ્ઞાનીકે – બન્ધ નહીં હોતા .

Page 279 of 642
PDF/HTML Page 312 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)

અધ્યાસ્ય શુદ્ધનયમુદ્ધતબોધચિહ્ન-
મૈકાગ્ય્રમેવ કલયન્તિ સદૈવ યે તે .

રાગાદિમુક્તમનસઃ સતતં ભવન્તઃ
પશ્યન્તિ બન્ધવિધુરં સમયસ્ય સારમ્ ..૧૨૦..

સમ્યગ્દૃષ્ટિકો જ્ઞાની કહા જાતા હૈ વહ યોગ્ય હી હૈ . ‘જ્ઞાની’ શબ્દ મુખ્યતયા તીન

અપેક્ષાઓંકો લેકર પ્રયુક્ત હોતા હૈ : — (૧) પ્રથમ તો, જિસે જ્ઞાન હો વહ જ્ઞાની કહલાતા હૈ;

ઇસપ્રકાર સામાન્ય જ્ઞાનકી અપેક્ષાસે સભી જીવ જ્ઞાની હૈ . (૨) યદિ સમ્યક્ જ્ઞાન ઔર મિથ્યા

જ્ઞાનકી અપેક્ષાસે વિચાર કિયા જાયે તો સમ્યગ્દૃષ્ટિકો સમ્યગ્જ્ઞાન હોતા હૈ, ઇસલિએ ઉસ અપેક્ષાસે
વહ જ્ઞાની હૈ, ઔર મિથ્યાદૃષ્ટિ અજ્ઞાની હૈ . (૩) સમ્પૂર્ણ જ્ઞાન ઔર અપૂર્ણ જ્ઞાનકી અપેક્ષાસે વિચાર

કિયા જાયે તો કેવલી ભગવાન જ્ઞાની હૈં ઔર છદ્મસ્થ અજ્ઞાની હૈં, ક્યોંકિ સિદ્ધાન્તમેં પાઁચ ભાવોંકા
કથન કરને પર બારહવેં ગુણસ્થાન તક અજ્ઞાનભાવ કહા હૈ . ઇસપ્રકાર અનેકાન્તસે અપેક્ષાકે દ્વારા

વિધિનિષેધનિર્બાધરૂપસે સિદ્ધ હોતા હૈ; સર્વથા એકાન્તસે કુછ ભી સિદ્ધ નહીં હોતા ..૧૭૭-૧૭૮..

અબ, જ્ઞાનીકો બન્ધ નહીં હોતા યહ શુદ્ધનયકા માહાત્મ્ય હૈ, ઇસલિયે શુદ્ધનયકી મહિમા

દર્શક કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ઉદ્ધતબોધચિહ્નમ્ શુદ્ધનયમ્ અધ્યાસ્ય ] ઉદ્ધત જ્ઞાન ( – જો કિ કિસીકે

દબાયે નહીં દબ સક તા ઐસા ઉન્નત જ્ઞાન) જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે શુદ્ધનયમેં રહકર અર્થાત્
શુદ્ધનયકા આશ્રય લેકર [યે ] જો [સદા એવ ] સદા હી [ઐકાગ્ય્રામ્ એવ ] એકાગ્રતાકા હી
[ક લયન્તિ ] અભ્યાસ ક રતે હૈં [તે ] વે, [સતતં ] નિરન્તર [રાગાદિમુક્તમનસઃ ભવન્તઃ ] રાગાદિસે
રહિત ચિત્તવાલે વર્તતે હુએ, [બન્ધવિધુરં સમયસ્ય સારમ્ ] બંધરહિત સમયકે સારકો (અપને શુદ્ધ
આત્મસ્વરૂપકો) [પશ્યન્તિ ] દેખતે હૈં — અનુભવ કરતે હૈં

ભાવાર્થ : — યહાઁ શુદ્ધનયકે દ્વારા એકાગ્રતાકા અભ્યાસ કરનેકો કહા હૈ . ‘મૈં કેવલ

જ્ઞાનસ્વરૂપ હૂઁ, શુદ્ધ હૂઁ’ — ઐસા જો આત્મદ્રવ્યકા પરિણમન વહ શુદ્ધનય . ઐસે પરિણમનકે કારણ

વૃત્તિ જ્ઞાનકી ઓર ઉન્મુખ હોતી રહે ઔર સ્થિરતા બઢતી જાયે સો એકાગ્રતાકા અભ્યાસ .

શુદ્ધનય શ્રુતજ્ઞાનકા અંશ હૈ ઔર શ્રુતજ્ઞાન તો પરોક્ષ હૈ, ઇસલિયે ઇસ અપેક્ષાસે શુદ્ધનયકે

દ્વારા હોનેવાલા શુદ્ધ સ્વરૂપકા અનુભવ ભી પરોક્ષ હૈ . ઔર વહ અનુભવ એકદેશ શુદ્ધ હૈ ઇસ

અપેક્ષાસે ઉસે વ્યવહારસે પ્રત્યક્ષ ભી કહા જાતા હૈ . સાક્ષાત્ શુદ્ધનય તો કેવલજ્ઞાન હોને પર હોતા

હૈ .૧૨૦.

Page 280 of 642
PDF/HTML Page 313 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)

પ્રચ્યુત્ય શુદ્ધનયતઃ પુનરેવ યે તુ
રાગાદિયોગમુપયાન્તિ વિમુક્તબોધાઃ .

તે કર્મબન્ધમિહ બિભ્રતિ પૂર્વબદ્ધ-
દ્રવ્યાસ્રવૈઃ કૃતવિચિત્રવિકલ્પજાલમ્ ..૧૨૧..

અબ યહ કહતે હૈં કિ જો શુદ્ધનયસે ચ્યુત હોતે હૈં વે કર્મ બાંધતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ઇહ ] જગત્મેં [યે ] જો [શુદ્ધનયતઃ પ્રચ્યુત્ય ] શુદ્ધનયસે ચ્યુત હોકર

[પુનઃ એવ તુ ] પુનઃ [રાગાદિયોગમ્ ] રાગાદિકે સમ્બન્ધકો [ઉપયાન્તિ ] પ્રાપ્ત હોતે હૈં [તે ]
ઐસે જીવ, [વિમુક્તબોધાઃ ] જિન્હોંને જ્ઞાનકો છોડા હૈ ઐસે હોતે હુએ, [પૂર્વબદ્ધદ્રવ્યાસ્રવૈઃ ]
પૂર્વબદ્ધ દ્રવ્યાસ્રવોંકે દ્વારા [ક ર્મબન્ધમ્ ] ક ર્મબંધકો [વિભ્રતિ ] ધારણ ક રતે હૈં ( – ક ર્મોંકો

બાઁધતે હૈં) — [કૃત-વિચિત્ર-વિક લ્પ-જાલમ્ ] જો કિ ક ર્મબન્ધ અનેક પ્રકારકે વિકલ્પ

જાલકો કરતા હૈ (અર્થાત્ જો ક ર્મબન્ધ અનેક પ્રકારકા હૈ) .

ભાવાર્થ : — શુદ્ધનયસે ચ્યુત હોના અર્થાત્ ‘મૈં શુદ્ધ હૂઁ’ ઐસે પરિણમનસે છૂટકર

અશુદ્ધરૂપ પરિણમિત હોના અર્થાત્ મિથ્યાદૃષ્ટિ હો જાના . ઐસા હોને પર, જીવકે મિથ્યાત્વ

સમ્બન્ધી રાગાદિક ઉત્પન્ન હોતે હૈં, જિસસે દ્રવ્યાસ્રવ કર્મબન્ધકે કારણ હોતે હૈં ઔર ઇસલિયે
અનેક પ્રકારકે કર્મ બંધતે હૈં . ઇસપ્રકાર યહાઁ શુદ્ધનયસે ચ્યુત હોનેકા અર્થ શુદ્ધતાકી

પ્રતીતિસે (સમ્યક્ત્વસે) ચ્યુત હોના સમઝના ચાહિએ . યહાઁ ઉપયોગકી અપેક્ષા ગૌણ હૈ,

શુદ્ધનયસે ચ્યુત હોના અર્થાત્ શુદ્ધ ઉપયોગસે ચ્યુત હોના ઐસા અર્થ યહાઁ મુખ્ય નહીં હૈ; ક્યોંકિ
શુદ્ધોપયોગરૂપ રહનેકા સમય અલ્પ રહતા હૈ, ઇસલિયે માત્ર અલ્પ કાલ શુદ્ધોપયોગરૂપ રહકર
ઔર ફિ ર ઉસસે છૂટકર જ્ઞાન અન્ય જ્ઞેયોંમેં ઉપયુક્ત હો તો ભી મિથ્યાત્વકે બિના જો રાગકા
અંશ હૈ વહ અભિપ્રાયપૂર્વક નહીં હૈ, ઇસલિયે જ્ઞાનીકે માત્ર અલ્પ બન્ધ હોતા હૈ ઔર અલ્પ
બન્ધ સંસારકા કારણ નહીં હૈ . ઇસલિયે યહાઁ ઉપયોગકી અપેક્ષા મુખ્ય નહીં હૈ .

અબ યદિ ઉપયોગકી અપેક્ષા લી જાયે તો ઇસપ્રકાર અર્થ ઘટિત હોતા હૈ : — યદિ

જીવ શુદ્ધસ્વરૂપકે નિર્વિકલ્પ અનુભવસે છૂટે, પરન્તુ સમ્યક્ત્વસે ન છૂટે તો ઉસે ચારિત્રમોહકે
રાગસે કુછ બન્ધ હોતા હૈ . યદ્યપિ વહ બન્ધ અજ્ઞાનકે પક્ષમેં નહીં હૈ તથાપિ વહ બન્ધ તો

હૈ હી . ઇસલિયે ઉસે મિટાનેકે લિયે સમ્યદૃષ્ટિ જ્ઞાનિકો શુદ્ધનયસે ન છૂટનેકા અર્થાત્

શુદ્ધોપયોગમેં લીન રહનેકા ઉપદેશ હૈ . કેવલજ્ઞાન હોને પર સાક્ષાત્ શુદ્ધનય હોતા હૈ .૧૨૧.

Page 281 of 642
PDF/HTML Page 314 of 675
single page version

જહ પુરિસેણાહારો ગહિદો પરિણમદિ સો અણેયવિહં .

મંસવસારુહિરાદી ભાવે ઉદરગ્ગિસંજુત્તો ..૧૭૯..

તહ ણાણિસ્સ દુ પુવ્વં જે બદ્ધા પચ્ચયા બહુવિયપ્પં .

બજ્ઝંતે કમ્મં તે ણયપરિહીણા દુ તે જીવા ..૧૮૦..

યથા પુરુષેણાહારો ગૃહીતઃ પરિણમતિ સોઽનેકવિધમ્ .

માંસવસારુધિરાદીન્ ભાવાન્ ઉદરાગ્નિસંયુક્તઃ ..૧૭૯..

તથા જ્ઞાનિનસ્તુ પૂર્વં યે બદ્ધાઃ પ્રત્યયા બહુવિકલ્પમ્ .

બધ્નન્તિ કર્મ તે નયપરિહીનાસ્તુ તે જીવાઃ ..૧૮૦..

યદા તુ શુદ્ધનયાત્ પરિહીણો ભવતિ જ્ઞાની તદા તસ્ય રાગાદિસદ્ભાવાત્,

પૂર્વબદ્ધાઃ દ્રવ્યપ્રત્યયાઃ, સ્વસ્ય ❃હેતુત્વહેતુસદ્ભાવે હેતુમદ્ભાવસ્યાનિવાર્યત્વાત્, જ્ઞાનાવરણાદિભાવૈઃ

³⁶

અબ ઇસી અર્થકો દૃષ્ટાન્ત દ્વારા દૃઢ કરતે હૈં : —

જનસે ગ્રહિત આહાર જ્યોં, ઉદરાગ્નિકે સંયોગસે .

બહુભેદ માંસ, વસા અરુ, રુધિરાદિ ભાવોં પરિણમે ..૧૭૯..

ત્યોં જ્ઞાનીકે ભી પૂર્વકાલનિબદ્ધ જો પ્રત્યય રહે .

બહુભેદ બાંધે કર્મ, જો જીવ શુદ્ધનયપરિચ્યુત બને ..૧૮૦..

ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [પુરુષેણ ] પુરુષકે દ્વારા [ગૃહીતઃ ] ગ્રહાણ કિયા હુઆ

[આહારઃ ] જો આહાર હૈ [સઃ ] વહ [ઉદરાગ્નિસંયુક્તઃ ] ઉદરાગ્નિસે સંયુક્ત હોતા હુઆ
[અનેક વિધમ્ ] અનેક પ્રકાર [માંસવસારુધિરાદીન્ ] માંસ, ચર્બી, રુધિર આદિ [ભાવાન્ ] ભાવરૂપ
[પરિણમતિ ] પરિણમન કરતા હૈ, [તથા તુ ] ઇસીપ્રકાર [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે [પૂર્વં બદ્ધાઃ ] પૂર્વબદ્ધ
[યે પ્રત્યયાઃ ] જો દ્રવ્યાસ્રવ હૈં [તે ] વે [બહુવિક લ્પમ્ ] અનેક પ્રકારકે [ક ર્મ ] ક ર્મ [બધ્નન્તિ ]
બાંધતે હૈં; — [તે જીવાઃ ] ઐસે જીવ [નયપરિહીનાઃ તુ ] શુદ્ધનયસે ચ્યુત હૈં . (જ્ઞાની શુદ્ધનયસે ચ્યુત

હોવે તો ઉસકે ક ર્મ બઁધતે હૈં .)

ટીકા : — જબ જ્ઞાની શુદ્ધનયસે ચ્યુત હો તબ ઉસકે રાગાદિભાવોંકા સદ્ભાવ હોતા હૈ

ઇસલિયે, પૂર્વબદ્ધ દ્રવ્યપ્રત્યય, અપને ( – દ્રવ્યપ્રત્યયોંકે) કર્મબન્ધકે હેતુત્વકે હેતુકા સદ્ભાવ હોને

❃ રાગાદિસદ્ભાવે .

Page 282 of 642
PDF/HTML Page 315 of 675
single page version

પુદ્ગલકર્મ બન્ધં પરિણમયન્તિ . ન ચૈતદપ્રસિદ્ધં, પુરુષગૃહીતાહારસ્યોદરાગ્નિના રસરુધિરમાંસાદિભાવૈઃ

પરિણામકરણસ્ય દર્શનાત્ .

(અનુષ્ટુભ્)

ઇદમેવાત્ર તાત્પર્યં હેયઃ શુદ્ધનયો ન હિ .

નાસ્તિ બન્ધસ્તદત્યાગાત્તત્ત્યાગાદ્બન્ધ એવ હિ ..૧૨૨..

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

ધીરોદારમહિમ્ન્યનાદિનિધને બોધે નિબધ્નન્ ન્ધૃતિં
ત્યાજ્યઃ શુદ્ધનયો ન જાતુ કૃતિભિઃ સર્વંક ષઃ કર્મણામ્ .

તત્રસ્થાઃ સ્વમરીચિચક્રમચિરાત્સંહૃત્ય નિર્યદ્બહિઃ
પૂર્ણ જ્ઞાનઘનૌઘમેકમચલં પશ્યન્તિ શાન્તં મહઃ ..૧૨૩..

પર હેતુમાન ભાવકા ( – કાર્યભાવકા) અનિવાર્યત્વ હોનેસે, જ્ઞાનાવરણાદિ ભાવસે પુદ્ગલકર્મકો

બન્ધરૂપ પરિણમિત કરતે હૈં . ઔર યહ અપ્રસિદ્ધ ભી નહીં હૈ (અર્થાત્ ઇસકા દૃષ્ટાન્ત જગતમેં પ્રસિદ્ધ

હૈ — સર્વ જ્ઞાત હૈ); ક્યોંકિ મનુષ્યકે દ્વારા ગ્રહણ કિયે ગયે આહારકા જઠરાગ્નિ રસ, રુધિર, માઁસ

ઇત્યાદિરૂપમેં પરિણમિત કરતી હૈ યહ દેખા જાતા હૈ .

ભાવાર્થ : — જબ જ્ઞાની શુદ્ધનયસે ચ્યુત હો તબ ઉસકે રાગાદિભાવોંકા સદ્ભાવ હોતા હૈ,

રાગાદિભાવોંકે નિમિત્તસે દ્રવ્યાસ્રવ અવશ્ય કર્મબન્ધકે કારણ હોતે હૈં ઔર ઇસલિયે કાર્મણવર્ગણા
બન્ધરૂપ પરિણમિત હોતી હૈ . ટીકામેં જો યહ કહા હૈ કિ ‘‘દ્રવ્યપ્રત્યય પુદ્ગલકર્મકો બન્ધરૂપ

પરિણમિત કરાતે હૈં ’’, સો નિમિત્તકી અપેક્ષાસે કહા હૈ . વહાઁ યહ સમઝના ચાહિએ કિ

‘‘દ્રવ્યપ્રત્યયોંકે નિમિત્તભૂત હોને પર કાર્મણવર્ગણા સ્વયં બન્ધરૂપ પરિણમિત હોતી હૈ’’ .૧૭૯-૧૮૦.

અબ ઇસ સર્વ કથનકા તાત્પર્યરૂપ શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [અત્ર ] યહાઁ [ઇદમ્ એવ તાત્પર્યં ] યહી તાત્પર્ય હૈ કિ [શુદ્ધનયઃ ન હિ

હેયઃ ] શુદ્ધનય ત્યાગને યોગ્ય નહીં હૈ; [હિ ] ક્યોંકિ [તત્-અત્યાગાત્ બન્ધઃ નાસ્તિ ] ઉસકે
અત્યાગસે (ક ર્મકા) બન્ધ નહીં હોતા ઔર [તત્-ત્યાગાત્ બન્ધઃ એવ ] ઉસકે ત્યાગસે બન્ધ હી હોતા
હૈ .૧૨૨.

‘શુદ્ધનય ત્યાગ કરને યોગ્ય નહીં હૈ’ ઇસ અર્થકો દૃઢ કરનેવાલા કાવ્ય પુનઃ કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ધીર-ઉદાર-મહિમ્નિ અનાદિનિધને બોધે ધૃતિં નિબધ્નન્ શુદ્ધનયઃ ] ધીર

(ચલાચલતા રહિત) ઔર ઉદાર (સર્વ પદાર્થોંમેં વિસ્તારયુક્ત) જિસકી મહિમા હૈ ઐસે અનાદિનિધન

Page 283 of 642
PDF/HTML Page 316 of 675
single page version

(મન્દાક્રાન્તા)

રાગાદીનાં ઝગિતિ વિગમાત્સર્વતોઽપ્યાસ્રવાણાં
નિત્યોદ્યોતં કિમપિ પરમં વસ્તુ સમ્પશ્યતોઽન્તઃ .

સ્ફારસ્ફારૈઃ સ્વરસવિસરૈઃ પ્લાવયત્સર્વભાવા-
નાલોકાન્તાદચલમતુલં જ્ઞાનમુન્મગ્નમેતત્ ..૧૨૪..

જ્ઞાનમેં સ્થિરતાકો બાઁધતા હુઆ (અર્થાત્ જ્ઞાનમેં પરિણતિકો સ્થિર રખતા હુઆ) શુદ્ધનય —

[ક ર્મણામ્ સર્વંક ષઃ ] જો કિ ક ર્મોંકા સમૂલ નાશ ક રનેવાલા હૈ — [કૃતિભિઃ ] પવિત્ર ધમરત્મા

(સમ્યગ્દૃષ્ટિ) પુરુષોંકે દ્વારા [જાતુ ] ક ભી ભી [ન ત્યાજ્યઃ ] છોડને યોગ્ય નહીં હૈ . [તત્રસ્થાઃ ]

શુદ્ધનયમેં સ્થિત વે પુરુષ, [બહિઃ નિર્યત્ સ્વ-મરીચિ-ચક્રમ્ અચિરાત્ સંહૃત્ય ] બાહાર નિક લતી
હુઈ અપની જ્ઞાનકિ રણોંકે સમૂહકો (અર્થાત્ ક ર્મકે નિમિત્તસે પરોન્મુખ જાનેવાલી જ્ઞાનકી વિશેષ
વ્યક્તિયોંકો) અલ્પકાલમેં હી સમેટકર, [પૂર્ણં જ્ઞાન-ઘન-ઓઘમ્ એક મ્ અચલં શાન્તં મહઃ ]
પૂર્ણ, જ્ઞાનઘનકે પુઞ્જરૂપ, એક , અચલ, શાન્ત તેજકો – તેજઃપુંજકો – [પશ્યન્તિ ] દેખતે હૈં અર્થાત્

અનુભવ કરતે હૈં .

ભાવાર્થ : — શુદ્ધનય, જ્ઞાનકે સમસ્ત વિશેષોંકો ગૌણ કરકે તથા પરનિમિત્તસે હોનેવાલે

સમસ્ત ભાવોંકો ગૌણ કરકે, આત્માકો શુદ્ધ, નિત્ય, અભેદરૂપ, એક ચૈતન્યમાત્ર ગ્રહણ કરતા હૈ ઔર
ઇસલિયે પરિણતિ શુદ્ધનયકે વિષયસ્વરૂપ ચૈતન્યમાત્ર શુદ્ધ આત્મામેં એકાગ્ર – સ્થિર – હોતી જાતી હૈ .

ઇસપ્રકાર શુદ્ધનયકા આશ્રય લેનેવાલે જીવ બાહર નિકલતી હુઈ જ્ઞાનકી વિશેષ વ્યક્તતાઓંકો
અલ્પકાલમેં હી સમેટકર, શુદ્ધનયમેં (આત્માકી શુદ્ધતાકે અનુભવમેં) નિર્વિકલ્પતયા સ્થિર હોને પર
અપને આત્માકો સર્વ કર્મોંસે ભિન્ન, કેવલ જ્ઞાનસ્વરૂપ, અમૂર્તિક પુરુષાકાર, વીતરાગ જ્ઞાનમૂર્તિસ્વરૂપ
દેખતે હૈં ઔર શુક્લધ્યાનમેં પ્રવૃત્તિ કરકે અન્તર્મુહૂર્તમેં કેવલજ્ઞાન પ્રગટ કરતે હૈં . શુદ્ધનયકા ઐસા

માહાત્મ્ય હૈ . ઇસલિયે શ્રી ગુરુઓંકા યહ ઉપદેશ હૈ કિ જબ તક શુદ્ધનયકે અવલમ્બનસે કેવલજ્ઞાન

ઉત્પન્ન ન હો તબ તક સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવોંકો શુદ્ધનયકા ત્યાગ નહીં કરના ચાહિયે . ૧૨૩.

અબ, આસ્રવોંકા સર્વથા નાશ કરનેસે જો જ્ઞાન પ્રગટ હુઆ ઉસ જ્ઞાનકી મહિમાકા સૂચક

કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [નિત્ય-ઉદ્યોતં ] જિસકા ઉદ્યોત (પ્રકાશ) નિત્ય હૈ ઐસી [કિ મ્ અપિ પરમં

વસ્તુ ] કિસી પરમ વસ્તુકો [અન્તઃ સમ્પશ્યતઃ ] અન્તરંગમેં દેખનેવાલે પુરુષકો, [રાગાદીનાં
આસ્રવાણાં ] રાગાદિ આસ્રવોંકા [ઝગિતિ ] શીઘ્ર હી [સર્વતઃ અપિ ] સર્વ પ્રકાર [વિગમાત્ ] નાશ
હોનેસે, [એતત્ જ્ઞાનમ્ ] યહ જ્ઞાન [ઉન્મગ્નમ્ ] પ્રગટ હુઆ — [સ્ફારસ્ફારૈઃ ] કિ જો જ્ઞાન

અત્યન્તાત્યન્ત ( – અનન્તાનન્ત) વિસ્તારકો પ્રાપ્ત [સ્વરસવિસરૈઃ ] નિજરસકે પ્રસારસે [આ-લોક -

Page 284 of 642
PDF/HTML Page 317 of 675
single page version

ઇતિ આસ્રવો નિષ્ક્રાન્તઃ .

ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યાયામાત્મખ્યાતૌ આસ્રવપ્રરૂપકઃ ચતુર્થોઽઙ્કઃ ..

અન્તાત્ ] લોક કે અન્ત તકકે [સર્વભાવાન્ ] સર્વ ભાવોંકો [પ્લાવયત્ ] વ્યાપ્ત ક ર દેતા હૈ અર્થાત્
સર્વ પદાર્થોંકો જાનતા હૈ, [અચલમ્ ] વહ જ્ઞાન પ્રગટ હુઆ તભીસે સદાકાલ અચલ હૈ અર્થાત્ પ્રગટ
હોનેકે પશ્ચાત્ સદા જ્યોંકા ત્યોં હી બના રહતા હૈ — ચલાયમાન નહીં હોતા, ઔર [અતુલં ] વહ જ્ઞાન

અતુલ હૈ અર્થાત્ ઉસકે સમાન દૂસરા કોઈ નહીં હૈ .

ભાવાર્થ : — જો પુરુષ અંતરંગમેં ચૈતન્યમાત્ર પરમ વસ્તુકો દેખતા હૈ ઔર શુદ્ધનયકે

આલમ્બન દ્વારા ઉસમેં એકાગ્ર હોતા જાતા હૈ ઉસ પુરુષકો, તત્કાલ સર્વ રાગાદિક આસ્રવભાવોંકા
સર્વથા અભાવ હોકર, સર્વ અતીત, અનાગત ઔર વર્તમાન પદાર્થોંકો જાનનેવાલા નિશ્ચલ, અતુલ
કેવલજ્ઞાન પ્રગટ હોતા હૈ . વહ જ્ઞાન સબસે મહાન હૈ . ઉસકે સમાન દૂસરા કોઈ નહીં હૈ .૧૨૪.

ટીકા : — ઇસપ્રકાર આસ્રવ (રંગભૂમિમેંસે) બાહર નિકલ ગયા .

ભાવાર્થ : — રંગભૂમિમેં આસ્રવકા સ્વાઁગ આયા થા ઉસે જ્ઞાનને ઉસકે યથાર્થ સ્વરૂપમેં જાન

લિયા, ઇસલિયે વહ બાહર નિકલ ગયા .

યોગ કષાય મિથ્યાત્વ અસંયમ આસ્રવ દ્રવ્યત આગમ ગાયે,
રાગ વિરોધ વિમોહ વિભાવ અજ્ઞાનમયી યહ ભાવ જતાયે;
જે મુનિરાજ કરૈં ઇનિ પાલ સુરિદ્ધિ સમાજ લયે સિવ થાયે,
કાય નવાય નમૂઁ ચિત લાય કહૂઁ જય પાય લહૂઁ મન ભાયે .

ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર

પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક ટીકામેં આસ્રવકા પ્રરૂપક

ચૌથા અંક સમાપ્ત હુઆ .

❁

Page 285 of 642
PDF/HTML Page 318 of 675
single page version

(દોહા)

મોહરાગરૂપ દૂરિ કરિ, સમિતિ ગુપ્તિ વ્રત પારિ .

સંવરમય આતમ કિયો, નમૂઁ તાહિ, મન ધારિ ..

પ્રથમ ટીકાકાર આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ ‘‘અબ સંવર પ્રવેશ કરતા હૈ’’ . આસ્રવકે

રંગભૂમિમેંસે બાહર નિકલ જાનેકે બાદ અબ સંવર રંગભૂમિમેં પ્રવેશ કરતા હૈ .

યહાઁ પહલે ટીકાકાર આચાર્યદેવ સર્વ સ્વાઁગકો જાનનેવાલે સમ્યગ્જ્ઞાનકી મહિમાદર્શક

મંગલાચરણ કરતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [આસંસાર-વિરોધિ-સંવર-જય-એકાન્ત-અવલિપ્ત-આસ્રવ-ન્યક્કારાત્ ]

અનાદિ સંસારસે લેકર અપને વિરોધી સંવરકો જીતનેસે જો એકાન્ત-ગર્વિત (અત્યન્ત અહંકારયુક્ત)
હુઆ હૈ ઐસે આસ્રવકા તિરસ્કાર ક રનેસે [પ્રતિલબ્ધ-નિત્ય-વિજયં સંવરમ્ ] જિસનેે સદા વિજય
પ્રાપ્ત કી હૈ ઐસે સંવરકો [સમ્પાદયત્ ] ઉત્પન્ન ક રતી હુઈ, [પરરૂપતઃ વ્યાવૃત્તં ] પરરૂપસે ભિન્ન
(અર્થાત્ પરદ્રવ્ય ઔર પરદ્રવ્યકે નિમિત્તસે હોનેવાલે ભાવોંસે ભિન્ન), [સમ્યક્-સ્વરૂપે નિયમિતં
સ્ફુ રત્ ] અપને સમ્યક્ સ્વરૂપમેં નિશ્ચલતાસે પ્રકાશ કરતી હુઈ, [ચિન્મયમ્ ] ચિન્મય, [ઉજ્જ્વલં ]
ઉજ્જ્વલ ( – નિરાબાધ, નિર્મલ, દૈદીપ્યમાન) ઔર [નિજ-રસ-પ્રાગ્ભારમ્ ] નિજરસકે (અપને

ચૈતન્યરસકે) ભારસે યુક્ત – અતિશયતાસે યુક્ત [જ્યોતિઃ ] જ્યોતિ [ઉજ્જૃમ્ભતે ] પ્રગટ હોતી હૈ,

પ્રસારિત હોતી હૈ .

અથ પ્રવિશતિ સંવરઃ .

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

આસંસારવિરોધિસંવરજયૈકાન્તાવલિપ્તાસ્રવ-
ન્યક્કારાત્પ્રતિલબ્ધનિત્યવિજયં સમ્પાદયત્સંવરમ્ .

વ્યાવૃત્તં પરરૂપતો નિયમિતં સમ્યક્સ્વરૂપે સ્ફુ ર-
જ્જ્યોતિશ્ચિન્મયમુજ્જ્વલં નિજરસપ્રાગ્ભારમુજ્જૃમ્ભતે ..૧૨૫..

- ૫ -

સંવર અધિકાર

Page 286 of 642
PDF/HTML Page 319 of 675
single page version

તત્રાદાવેવ સકલકર્મસંવરણસ્ય પરમોપાયં ભેદવિજ્ઞાનમભિનન્દતિ —

ઉવઓગે ઉવઓગો કોહાદિસુ ણત્થિ કો વિ ઉવઓગો .

કોહો કોહે ચેવ હિ ઉવઓગે ણત્થિ ખલુ કોહો ..૧૮૧..

અટ્ઠવિયપ્પે કમ્મે ણોકમ્મે ચાવિ ણત્થિ ઉવઓગો .

ઉવઓગમ્હિ ય કમ્મં ણોકમ્મં ચાવિ ણો અત્થિ ..૧૮૨..

એદં તુ અવિવરીદં ણાણં જઇયા દુ હોદિ જીવસ્સ .

તઇયા ણ કિંચિ કુવ્વદિ ભાવં ઉવઓગસુદ્ધપ્પા ..૧૮૩..

ઉપયોગે ઉપયોગઃ ક્રોધાદિષુ નાસ્તિ કોઽપ્યુપયોગઃ .

ક્રોધઃ ક્રોધે ચૈવ હિ ઉપયોગે નાસ્તિ ખલુ ક્રોધઃ ..૧૮૧..

ભાવાર્થ : — અનાદિ કાલસે જો આસ્રવકા વિરોધી હૈ ઐસે સંવરકો જીતકર આસ્રવ મદસે

ગર્વિત હુઆ હૈ . ઉસ આસ્રવકા તિરસ્કાર કરકે ઉસ પર જિસને સદાકે લિયે વિજય પ્રાપ્ત કી હૈ

ઐસે સંવરકો ઉત્પન્ન કરતા હુઆ, સમસ્ત પરરૂપસે ભિન્ન ઔર અપને સ્વરૂપમેં નિશ્ચલ યહ
ચૈતન્યપ્રકાશ નિજરસકી અતિશયતાપૂર્વક નિર્મલતાસે ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઆ હૈ .૧૨૫.

સંવર અધિકારકે પ્રારમ્ભમેં હી, શ્રી કુન્દકુન્દાચાર્ય સકલ કર્મકા સંવર કરનેકા ઉત્કૃષ્ટ

ઉપાય જો ભેદવિજ્ઞાન હૈ ઉસકી પ્રશંસા કરતે હૈં : —

ઉપયોગમેં ઉપયોગ, કો ઉપયોગ નહિં ક્રોધાદિમેં .

હૈ ક્રોધ ક્રોધવિષૈ હિ નિશ્ચય, ક્રોધ નહિં ઉપયોગમેં ..૧૮૧..

ઉપયોગ હૈ નહિં અષ્ટવિધ, કર્મોં અવરુ નોકર્મમેં .

યે કર્મ અરુ નોકર્મ ભી કુછ હૈં નહીં ઉપયોગમેં ..૧૮૨..

ઐસા અવિપરીત જ્ઞાન જબ હી પ્રગટતા હૈ જીવકે .

તબ અન્ય નહિં કુછ ભાવ વહ ઉપયોગશુદ્ધાત્મા કરે ..૧૮૩..

ગાથાર્થ : — [ઉપયોગઃ ] ઉપયોગ [ઉપયોગે ] ઉપયોગમેં હૈ, [ક્રોધાદિષુ ] ક્રોધાદિમેં

[કોઽપિ ઉપયોગઃ ] કોઈ ભી ઉપયોગ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ; [ચ ] ઔર [ક્રોધઃ ] ક્રોધ [ક્રોધે એવ
હિ ] ક્રોધમેં હી હૈ, [ઉપયોગે ] ઉપયોગમેં [ખલુ ] નિશ્ચયસે [ક્રોધઃ ] ક્રોધ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ .

Page 287 of 642
PDF/HTML Page 320 of 675
single page version

અષ્ટવિકલ્પે કર્મણિ નોકર્મણિ ચાપિ નાસ્ત્યુપયોગઃ .

ઉપયોગે ચ કર્મ નોકર્મ ચાપિ નો અસ્તિ ..૧૮૨..

એતત્ત્વવિપરીતં જ્ઞાનં યદા તુ ભવતિ જીવસ્ય .

તદા ન કિઞ્ચિત્કરોતિ ભાવમુપયોગશુદ્ધાત્મા ..૧૮૩..

ન ખલ્વેકસ્ય દ્વિતીયમસ્તિ, દ્વયોર્ભિન્નપ્રદેશત્વેનૈકસત્તાનુપપત્તેઃ . તદસત્ત્વે ચ તેન

સહાધારાધેયસમ્બન્ધોઽપિ નાસ્ત્યેવ . તતઃ સ્વરૂપપ્રતિષ્ઠત્વલક્ષણ એવાધારાધેયસમ્બન્ધોઽવતિષ્ઠતે . તેન

જ્ઞાનં જાનત્તાયાં સ્વરૂપે પ્રતિષ્ઠિતં, જાનત્તાયા જ્ઞાનાદપૃથગ્ભૂતત્વાત્, જ્ઞાને એવ સ્યાત્ . ક્રોધાદીનિ

ક્રુધ્યત્તાદૌ સ્વરૂપે પ્રતિષ્ઠિતાનિ, ક્રુધ્યત્તાદેઃ ક્રોધાદિભ્યોઽપૃથગ્ભૂતત્વાત્, ક્રોધાદિષ્વેવ સ્યુઃ . ન

પુનઃ ક્રોધાદિષુ કર્મણિ નોકર્મણિ વા જ્ઞાનમસ્તિ, ન ચ જ્ઞાને ક્રોધાદયઃ કર્મ નોકર્મ વા સન્તિ,

[અષ્ટવિક લ્પે ક ર્મણિ ] આઠ પ્રકારકે ક ર્મોંમેં [ચ અપિ ] ઔર [નોક ર્મણિ ] નોક ર્મમેં [ઉપયોગઃ ]
ઉપયોગ [નાસ્તિ ] નહીં હૈ [ચ ] ઔર [ઉપયોગે ] ઉપયોગમેં [ક ર્મ ] ક ર્મ [ચ અપિ ] તથા
[નોક ર્મ ] નોક ર્મ [નો અસ્તિ ] નહીં હૈ . — [એતત્ તુ ] ઐસા [અવિપરીતં ] અવિપરીત [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન

[યદા તુ ] જબ [જીવસ્ય ] જીવકે [ભવતિ ] હોતા હૈ, [તદા ] તબ [ઉપયોગશુદ્ધાત્મા ] વહ
ઉપયોગસ્વરૂપ શુદ્ધાત્મા [કિ ઞ્ચિત્ ભાવમ્ ] ઉપયોગકે અતિરિક્ત અન્ય કિસી ભી ભાવકો [ન
ક રોતિ ] નહીં ક રતા .

ટીકા : — વાસ્તવમેં એક વસ્તુકી દૂસરી વસ્તુ નહીં હૈ, (અર્થાત્ એક વસ્તુ દૂસરી વસ્તુકે

સાથ કોઈ સમ્બન્ધ નહીં રખતી) ક્યોંકિ દોનોંકે પ્રદેશ ભિન્ન હૈં, ઇસલિયે ઉનમેં એક સત્તાકી
અનુપપત્તિ હૈ (અર્થાત્ દોનોંકી સત્તાઐં ભિન્ન-ભિન્ન હૈં); ઔર ઇસપ્રકાર જબ કિ એક વસ્તુકી દૂસરી
વસ્તુ નહીં હૈ તબ એકકે સાથ દૂસરીકો આધારઆધેયસમ્બન્ધ ભી હૈ હી નહીં . ઇસલિયે (પ્રત્યેક

વસ્તુકા) અપને સ્વરૂપમેં પ્રતિષ્ઠારૂપ (દૃઢતાપૂર્વક રહનેરૂપ) હી આધારઆધેયસમ્બન્ધ હૈ . ઇસલિયે

જ્ઞાન જો કિ જાનનક્રિયારૂપ અપને સ્વરૂપમેં પ્રતિષ્ઠિત હૈ વહ, જાનનક્રિયાકા જ્ઞાનસે અભિન્નત્વ
હોનેસે, જ્ઞાનમેં હી હૈ; ક્રોધાદિક જો કિ ક્રોધાદિક્રિયારૂપ અપને સ્વરૂપમેં પ્રતિષ્ઠિત હૈ વહ,
ક્રોધાદિક્રિયાકા ક્રોધાદિસે અભિન્નત્વ હોનેકે કારણ, ક્રોધાદિકમેં હી હૈ . (જ્ઞાનકા સ્વરૂપ

જાનનક્રિયા હૈ, ઇસલિયે જ્ઞાન આધેય હૈ ઔર જાનનક્રિયા આધાર હૈ . જાનનક્રિયા આધાર હોનેસે

યહ સિદ્ધ હુઆ કિ જ્ઞાન હી આધાર હૈ, ક્યોંકિ જાનનક્રિયા ઔર જ્ઞાન ભિન્ન નહીં હૈં . તાત્પર્ય યહ

હૈ કિ જ્ઞાન જ્ઞાનમેં હી હૈ . ઇસીપ્રકાર ક્રોધ ક્રોધમેં હી હૈ .) ઔર ક્રોધાદિકમેં, કર્મમેં યા નોકર્મમેં

જ્ઞાન નહીં હૈ તથા જ્ઞાનમેં ક્રોધાદિક, કર્મ યા નોકર્મ નહીં હૈં, ક્યોંકિ ઉનકે પરસ્પર અત્યન્ત સ્વરૂપ-
વિપરીતતા હોનેસે (અર્થાત્ જ્ઞાનકા સ્વરૂપ ઔર ક્રોધાદિક તથા કર્મ-નોકર્મકા સ્વરૂપ અત્યન્ત

< Previous Page Next Page >