Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 126-135 ; Gatha: 184-196 ; NirjarA adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 34

 

Page 288 of 642
PDF/HTML Page 321 of 675
single page version

પરસ્પરમત્યન્તં સ્વરૂપવૈપરીત્યેન પરમાર્થાધારાધેયસમ્બન્ધશૂન્યત્વાત્ . ન ચ યથા જ્ઞાનસ્ય જાનત્તા
સ્વરૂપં તથા ક્રુધ્યત્તાદિરપિ, ક્રોધાદીનાં ચ યથા ક્રુધ્યત્તાદિ સ્વરૂપં તથા જાનત્તાપિ ક થંચનાપિ
વ્યવસ્થાપયિતું શક્યેત, જાનત્તાયાઃ ક્રુધ્યત્તાદેશ્ચ સ્વભાવભેદેનોદ્ભાસમાનત્વાત્ સ્વભાવભેદાચ્ચ વસ્તુભેદ
એવ ઇતિ નાસ્તિ જ્ઞાનાજ્ઞાનયોરાધારાધેયત્વમ્
. કિંચ યદા કિલૈકમેવાકાશં
સ્વબુદ્ધિમધિરોપ્યાધારાધેયભાવો વિભાવ્યતે તદા શેષદ્રવ્યાન્તરાધિરોપનિરોધાદેવ બુદ્ધેર્ન
ભિન્નાધિકરણાપેક્ષા પ્રભવતિ
. તદપ્રભવે ચૈકમાકાશમેવૈકસ્મિન્નાકાશ એવ પ્રતિષ્ઠિતં વિભાવયતો
ન પરાધારાધેયત્વં પ્રતિભાતિ . એવં યદૈકમેવ જ્ઞાનં સ્વબુદ્ધિમધિરોપ્યાધારાધેયભાવો વિભાવ્યતે તદા
શેષદ્રવ્યાન્તરાધિરોપનિરોધાદેવ બુદ્ધેર્ન ભિન્નાધિકરણાપેક્ષા પ્રભવતિ . તદપ્રભવે ચૈકં જ્ઞાનમેવૈકસ્મિન્
જ્ઞાન એવ પ્રતિષ્ઠિતં વિભાવયતો ન પરાધારાધેયત્વં પ્રતિભાતિ . તતો જ્ઞાનમેવ જ્ઞાને એવ, ક્રોધાદય
એવ ક્રોધાદિષ્વેવેતિ સાધુ સિદ્ધં ભેદવિજ્ઞાનમ્ .
વિરુદ્ધ હોનેસે) ઉનકે પરમાર્થભૂત આધારઆધેયસમ્બન્ધ નહીં હૈ . ઔર જૈસે જ્ઞાનકા સ્વરૂપ
જાનનક્રિયા હૈ ઉસીપ્રકાર (જ્ઞાનકા સ્વરૂપ) ક્રોધાદિક્રિયા ભી હો, અથવા જૈસે ક્રોધાદિકા સ્વરૂપ
ક્રોધાદિક્રિયા હૈ ઉસીપ્રકાર (ક્રોધાદિકા સ્વરૂપ) જાનનક્રિયા ભી હો ઐસા કિસી ભી પ્રકારસે
સ્થાપિત નહીં કિયા જા સકતા; ક્યોંકિ જાનનક્રિયા ઔર ક્રોધાદિક્રિયા ભિન્ન-ભિન્ન સ્વભાવસે
પ્રકાશિત હોતી હૈં ઔર ઇસ ભાઁતિ સ્વભાવોંકે ભિન્ન હોનેસે વસ્તુએઁ ભિન્ન હી હૈં
. ઇસપ્રકાર જ્ઞાન તથા
અજ્ઞાનમેં (ક્રોધાદિકમેં) આધારાધેયત્વ નહીં હૈ .
ઇસીકો વિશેષ સમઝાતે હૈં :જબ એક હી આકાશકો અપની બુદ્ધિમેં સ્થાપિત કરકે
(આકાશકે) આધારઆધેયભાવકા વિચાર કિયા જાતા હૈ તબ આકાશકો શેષ અન્ય દ્રવ્યોંમેં
આરોપિત કરનેકા નિરોધ હોનેસે (અર્થાત્ અન્ય દ્રવ્યોંમેં સ્થાપિત કરના અશક્ય હોનેસે) બુદ્ધિમેં ભિન્ન
આધારકી અપેક્ષા
પ્રભવિત નહીં હોતી; ઔર ઉનકે પ્રભવિત નહીં હોનેસે ‘એક આકાશ હી એક
આકાશમેં હી પ્રતિષ્ઠિત હૈ’ યહ ભલીભાઁતિ સમઝ લિયા જાતા હૈ ઔર ઇસલિયે ઐસા સમઝ લેનેવાલેકો
પર-આધારાધેયત્વ ભાસિત નહીં હોતા
. ઇસપ્રકાર જબ એક હી જ્ઞાનકો અપની બુદ્ધિમેં સ્થાપિત કરકે
(જ્ઞાનકે) આધારઆધેયભાવકા વિચાર કિયા જાયે તબ જ્ઞાનકો શેષ અન્ય દ્રવ્યોંમેં આરોપિત કરનેકા
નિરોધ હી હોનેસે બુદ્ધિમેં ભિન્ન આધારકી અપેક્ષા પ્રભવિત નહીં હોતી; ઔર ઉસકે પ્રભવિત નહીં હોનેસે,
‘એક જ્ઞાન હી એક જ્ઞાનમેં હી પ્રતિષ્ઠિત હૈ’ યહ ભલીભાઁતિ સમઝ લિયા જાતા હૈ ઔર ઇસલિયે ઐસા
સમઝ લેનેવાલેકો પર-આધારાધેયત્વ ભાસિત નહીં હોતા
. ઇસલિયે જ્ઞાન હી જ્ઞાનમેં હી હૈ, ઔર
ક્રોધાદિક હી ક્રોધાદિમેં હી હૈ .
પ્રભવિત નહીં હોતી = લાગૂ નહીં હોતી; લગ સકતી નહીં; શમન હો જાતી હૈ; ઉદ્ભૂત નહીં હોતી .

Page 289 of 642
PDF/HTML Page 322 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
ચૈદ્રૂપ્યં જડરૂપતાં ચ દધતોઃ કૃત્વા વિભાગં દ્વયો-
રન્તર્દારુણદારણેન પરિતો જ્ઞાનસ્ય રાગસ્ય ચ
.
ભેદજ્ઞાનમુદેતિ નિર્મલમિદં મોદધ્વમધ્યાસિતાઃ
શુદ્ધજ્ઞાનઘનૌઘમેકમધુના સન્તો દ્વિતીયચ્યુતાઃ
..૧૨૬..
37
ઇસપ્રકાર (જ્ઞાનકા ઔર ક્રોધાદિક તથા કર્મ-નોકર્મકા) ભેદવિજ્ઞાન ભલીભાઁતિ સિદ્ધ
હુઆ .
ભાવાર્થ :ઉપયોગ તો ચૈતન્યકા પરિણમન હોનેસે જ્ઞાનસ્વરૂપ હૈ ઔર ક્રોધાદિ ભાવકર્મ,
જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ તથા શરીરાદિ નોકર્મસભી પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામ હોનેસે જડ હૈ; ઉનમેં
ઔર જ્ઞાનમેં પ્રદેશભેદ હોનેસે અત્યન્ત ભેદ હૈ . ઇસલિયે ઉપયોગમેં ક્રોધાદિક, કર્મ તથા નોકર્મ નહીં
હૈ ઔર ક્રોધાદિમેં, કર્મમેં તથા નોકર્મમેં ઉપયોગ નહીં હૈં . ઇસપ્રકાર ઉનમેં પારમાર્થિક
આધારાધેયસમ્બન્ધ નહીં હૈ; પ્રત્યેક વસ્તુકા અપના અપના આધારાધેયત્વ અપને-અપનેમેં હી હૈ .
ઇસલિયે ઉપયોગ ઉપયોગમેં હી હૈ ઔર ક્રોધ, ક્રોધમેં હી હૈ . ઇસપ્રકાર ભેદવિજ્ઞાન ભલીભાઁતિ સિદ્ધ
હો ગયા . (ભાવકર્મ ઇત્યાદિકા ઔર ઉપયોગકા ભેદ જાનના સો ભેદવિજ્ઞાન હૈ .).૧૮૧-૧૮૩.
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[ચૈદ્રૂપ્યં જડરૂપતાં ચ દધતોઃ જ્ઞાનસ્ય રાગસ્ય ચ ] ચિદ્રૂપતાકો ધારણ
કરનેવાલા જ્ઞાન ઔર જડરૂપતાકો ધારણ કરનેવાલા રાગ[દ્વયોઃ ] દોનોંકા, [અન્તઃ ] અન્તરંગમેં
[દારુણદારણેન ] દારુણ વિદારણકે દ્વારા (ભેદ કરનેવાલા ઉગ્ર અભ્યાસકે દ્વારા), [પરિતઃ વિભાગં
કૃત્વા ]
સભી ઓરસે વિભાગ ક રકે (
સમ્પૂર્ણતયા દોનોંકો અલગ કરકે), [ઇદં નિર્મલમ્
ભેદજ્ઞાનમ્ ઉદેતિ ] યહ નિર્મલ ભેદજ્ઞાન ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઆ હૈ; [અધુના ] ઇસલિયે અબ [એક મ્
શુદ્ધ-જ્ઞાનઘન-ઓઘમ્ અધ્યાસિતાઃ ]
એક શુદ્ધવિજ્ઞાનઘનકે પુઞ્જમેં સ્થિત ઔર [દ્વિતીય-ચ્યુતાઃ ]
અન્યસે અર્થાત્ રાગસે રહિત [સન્તઃ ] હે સત્પુરુષોં ! [મોદધ્વમ્ ] મુદિત હોઓ
.
ભાવાર્થ :જ્ઞાન તો ચેતનાસ્વરૂપ હૈ ઔર રાગાદિક પુદ્ગલવિકાર હોનેસે જડ હૈં; કિન્તુ
અજ્ઞાનસે ઐસા ભાસિત હોતા હૈ કિ માનોં જ્ઞાન ભી રાગાદિરૂપ હો ગયા હો, અર્થાત્ જ્ઞાન ઔર રાગાદિક
દોનોં એકરૂપ
જડરૂપભાસિત હોતે હૈં . જબ અંતરંગમેં જ્ઞાન ઔર રાગાદિકા ભેદ કરનેકા તીવ્ર
અભ્યાસ કરનેસે ભેદજ્ઞાન પ્રગટ હોતા હૈ તબ યહ જ્ઞાત હોતા હૈ કિ જ્ઞાનકા સ્વભાવ તો માત્ર જાનનેકા
હી હૈ, જ્ઞાનમેં જો રાગાદિકી કલુષતા
આકુલતારૂપ સઙ્કલ્પ-વિકલ્પ ભાસિત હોતે હૈં વે સબ
પુદ્ગલવિકાર હૈં, જડ હૈં . ઇસપ્રકાર જ્ઞાન ઔર રાગાદિકે ભેદકા સ્વાદ આતા હૈ અર્થાત્ અનુભવ
હોતા હૈ . જબ ઐસા ભેદજ્ઞાન હોતા હૈ તબ આત્મા આનન્દિત હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉસે જ્ઞાત હૈ કિ ‘‘સ્વયં

Page 290 of 642
PDF/HTML Page 323 of 675
single page version

એવમિદં ભેદવિજ્ઞાનં યદા જ્ઞાનસ્ય વૈપરીત્યકણિકામપ્યનાસાદયદવિચલિતમવતિષ્ઠતે, તદા
શુદ્ધોપયોગમયાત્મત્વેન જ્ઞાનં જ્ઞાનમેવ કેવલં સન્ન કિંચનાપિ રાગદ્વેષમોહરૂપં ભાવમારચયતિ . તતો
ભેદવિજ્ઞાનાચ્છુદ્ધાત્મોપલમ્ભઃ પ્રભવતિ . શુદ્ધાત્મોપલમ્ભાત્ રાગદ્વેષમોહાભાવલક્ષણઃ સંવરઃ પ્રભવતિ .
કથં ભેદવિજ્ઞાનાદેવ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભ ઇતિ ચેત્
જહ કણયમગ્ગિતવિયં પિ કણયભાવં ણ તં પરિચ્ચયદિ .
તહ કમ્મોદયતવિદો ણ જહદિ ણાણી દુ ણાણિત્તં ..૧૮૪..
એવં જાણદિ ણાણી અણ્ણાણી મુણદિ રાગમેવાદં .
અણ્ણાણતમોચ્છણ્ણો આદસહાવં અયાણંતો ..૧૮૫..
યથા કનકમગ્નિતપ્તમપિ કનકભાવં ન તં પરિત્યજતિ .
તથા કર્મોદયતપ્તો ન જહાતિ જ્ઞાની તુ જ્ઞાનિત્વમ્ ..૧૮૪..
સદા જ્ઞાનસ્વરૂપ હી રહા હૈ, રાગાદિરૂપ કભી નહીં હુઆ’’ . ઇસલિયે આચાર્યદેવને કહા હૈ કિ ‘‘હે
સત્પુરુષોં ! અબ મુદિત હોઓ’’ .૧૨૬.
ટીકા :ઇસપ્રકાર જબ યહ ભેદવિજ્ઞાન જ્ઞાનકો અણુમાત્ર ભી (રાગાદિવિકારરૂપ)
વિપરીતતાકો ન પ્રાપ્ત કરાતા હુઆ અવિચલરૂપસે રહતા હૈ, તબ શુદ્ધ-ઉપયોગમયાત્મકતાકે દ્વારા
જ્ઞાન કેવલ જ્ઞાનરૂપ હી રહતા હુઆ કિંચિત્માત્ર ભી રાગદ્વેષમોહરૂપ ભાવકો નહીં કરતા; ઇસલિયે
(યહ સિદ્ધ હુઆ કિ) ભેદવિજ્ઞાનસે શુદ્ધ આત્માકી ઉપલબ્ધિ (અનુભવ) હોતી હૈ ઔર શુદ્ધ
આત્માકી ઉપલબ્ધિસે રાગદ્વેષમોહકા (આસ્રવભાવકા) અભાવ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા સંવર
હોતા હૈ
.
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ ભેદવિજ્ઞાનસે હી શુદ્ધ આત્માકી ઉપલબ્ધિ (અનુભવ) કૈસે હોતી
હૈ ? ઉસકે ઉત્તરમેં ગાથા કહતે હૈં :
જ્યોં અગ્નિતપ્ત સુવર્ણ ભી, નિજ સ્વર્ણભાવ નહીં તજે .
ત્યોં કર્મઉદય-પ્રતપ્ત ભી, જ્ઞાની ન જ્ઞાનિપના તજે ..૧૮૪..
જીવ જ્ઞાનિ જાને યોંહિ, અરુ અજ્ઞાનિ રાગ હી જીવ ગિનેં .
આત્મસ્વભાવ-અજાન જો, અજ્ઞાનતમઆચ્છાદસે ..૧૮૫..
ગાથાર્થ :[યથા ] જૈસે [કનકમ્ ] સુવર્ણ [અગ્નિતપ્તમ્ અપિ ] અગ્નિસે તપ્ત હોતા

Page 291 of 642
PDF/HTML Page 324 of 675
single page version

એવં જાનાતિ જ્ઞાની અજ્ઞાની મનુતે રાગમેવાત્માનમ્ .
અજ્ઞાનતમોઽવચ્છન્નઃ આત્મસ્વભાવમજાનન્ ..૧૮૫..
યતો યસ્યૈવ યથોદિતં ભેદવિજ્ઞાનમસ્તિ સ એવ તત્સદ્ભાવાત્ જ્ઞાની સન્નેવં જાનાતિ
યથા પ્રચણ્ડપાવકપ્રતપ્તમપિ સુવર્ણં ન સુવર્ણત્વમપોહતિ તથા પ્રચણ્ડકર્મવિપાકોપષ્ટબ્ધમપિ જ્ઞાનં ન
જ્ઞાનત્વમપોહતિ, કારણસહસ્રેણાપિ સ્વભાવસ્યાપોઢુમશક્યત્વાત્; તદપોહે તન્માત્રસ્ય વસ્તુન
એવોચ્છેદાત્; ન ચાસ્તિ વસ્તૂચ્છેદઃ, સતો નાશાસમ્ભવાત્
. એવં જાનંશ્ચ કર્માક્રાન્તોઽપિ ન રજ્યતે,
ન દ્વેષ્ટિ, ન મુહ્યતિ, કિન્તુ શુદ્ધમાત્માનમેવોપલભતે . યસ્ય તુ યથોદિતં ભેદવિજ્ઞાનં નાસ્તિ સ
તદભાવાદજ્ઞાની સન્નજ્ઞાનતમસાચ્છન્નતયા ચૈતન્યચમત્કારમાત્રમાત્મસ્વભાવમજાનન્ રાગમેવાત્માનં
મન્યમાનો રજ્યતે દ્વેષ્ટિ મુહ્યતિ ચ, ન જાતુ શુદ્ધમાત્માનમુપલભતે
. તતો ભેદવિજ્ઞાનાદેવ
શુદ્ધાત્મોપલમ્ભઃ .
હુઆ ભી [તં ] અપને [ક નક ભાવં ] સુવર્ણત્વકો [ન પરિત્યજતિ ] નહીં છોડતા [તથા ]
ઇસીપ્રકાર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [ક ર્મોદયતપ્તઃ તુ ] ક ર્મકે ઉદયસે તપ્ત હોતા હુઆ ભી [જ્ઞાનિત્વમ્ ]
જ્ઞાનિત્વકો [ન જહાતિ ] નહીં છોડતા
[એવં ] ઐસા [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [જાનાતિ ] જાનતા હૈ, ઔર
[અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની [અજ્ઞાનતમોઽવચ્છન્નઃ ] અજ્ઞાનાંધકારસે આચ્છાદિત હોનેસે [આત્મસ્વભાવમ્ ]
આત્માકે સ્વભાવકો [અજાનન્ ] ન જાનતા હુઆ [રાગમ્ એવ ] રાગકો હી [આત્માનમ્ ] આત્મા
[મનુતે ] માનતા હૈ
.
ટીકા :જિસે ઊ પર કહા ગયા ઐસા ભેદવિજ્ઞાન હૈ વહી ઉસકે (ભેદવિજ્ઞાનકે) સદ્ભાવસે
જ્ઞાની હોતા હુઆ ઇસપ્રકાર જાનતા હૈ :જૈસે પ્રચણ્ડ અગ્નિકે દ્વારા તપ્ત હોતા હુઆ સુવર્ણ ભી
સુવર્ણત્વકો નહીં છોડતા ઉસીપ્રકાર પ્રચણ્ડ કર્મોદયકે દ્વારા ઘિરા હુઆ હોને પર ભી (વિઘ્ન કિયા
જાય તો ભી) જ્ઞાન જ્ઞાનત્વકો નહીં છોડતા, ક્યોંકિ હજાર કારણોંકે એકત્રિત હોને પર ભી સ્વભાવકો
છોડના અશક્ય હૈ; ઉસે છોડ દેને પર સ્વભાવમાત્ર વસ્તુકા હી ઉચ્છેદ હો જાયેગા, ઔર વસ્તુકા
ઉચ્છેદ તો હોતા નહીં હૈ, ક્યોંકિ સત્કા નાશ હોના અસમ્ભવ હૈ
. ઐસા જાનતા હુઆ જ્ઞાની કર્મસે
આક્રાન્ત (ઘિરા હુઆ) હોતા હુઆ ભી રાગી નહીં હોતા, દ્વેષી નહીં હોતા, મોહી નહીં હોતા, કિન્તુ
વહ શુદ્ધ આત્માકા હી અનુભવ કરતા હૈ . ઔર જિસે ઉપરોક્ત ભેદવિજ્ઞાન નહીં હૈ વહ ઉસકે અભાવસે
અજ્ઞાની હોતા હુઆ, અજ્ઞાનાંધકાર દ્વારા આચ્છાદિત હોનેસે ચૈતન્યચમત્કારમાત્ર આત્મસ્વભાવકો ન
જાનતા હુઆ, રાગકો હી આત્મા માનતા હુઆ, રાગી હોતા હૈ, દ્વેષી હોતા હૈ, મોહી હોતા હૈ, કિન્તુ
શુદ્ધ આત્માકા કિંચિત્માત્ર ભી અનુભવ નહીં કરતા
. અતઃ સિદ્ધ હુઆ કિ ભેદવિજ્ઞાનસે હી શુદ્ધ
આત્માકી ઉપલબ્ધિ (-અનુભવ) હોતી હૈ .

Page 292 of 642
PDF/HTML Page 325 of 675
single page version

કથં શુદ્ધાત્મોપલમ્ભાદેવ સંવર ઇતિ ચેત્
સુદ્ધં તુ વિયાણંતો સુદ્ધં ચેવપ્પયં લહદિ જીવો .
જાણંતો દુ અસુદ્ધં અસુદ્ધમેવપ્પયં લહદિ ..૧૮૬..
શુદ્ધં તુ વિજાનન્ શુદ્ધં ચૈવાત્માનં લભતે જીવઃ .
જાનંસ્ત્વશુદ્ધમશુદ્ધમેવાત્માનં લભતે ..૧૮૬..
યો હિ નિત્યમેવાચ્છિન્નધારાવાહિના જ્ઞાનેન શુદ્ધમાત્માનમુપલભમાનોઽવતિષ્ઠતે સ જ્ઞાનમયાત્
ભાવાત્ જ્ઞાનમય એવ ભાવો ભવતીતિ કૃત્વા પ્રત્યગ્રકર્માસ્રવણનિમિત્તસ્ય રાગદ્વેષમોહસન્તાનસ્ય
નિરોધાચ્છુદ્ધમેવાત્માનં પ્રાપ્નોતિ; યસ્તુ નિત્યમેવાજ્ઞાનેનાશુદ્ધમાત્માનમુપલભમાનોઽવતિષ્ઠતે
ભાવાર્થ :જિસે ભેદવિજ્ઞાન હુઆ હૈ વહ આત્મા જાનતા હૈ કિ ‘આત્મા ક ભી
જ્ઞાનસ્વભાવસે છૂટતા નહીં હૈ’ . ઐસા જાનતા હોનેસે વહ, કર્મોદયકે દ્વારા તપ્ત હોતા હુઆ ભી, રાગી,
દ્વેષી, મોહી નહીં હોતા, પરન્તુ નિરન્તર શુદ્ધ આત્માકા અનુભવ કરતા હૈ . જિસે ભેદવિજ્ઞાન નહીં હૈ
વહ આત્મા, આત્માકે જ્ઞાનસ્વભાવકો ન જાનતા હુઆ, રાગકો હી આત્મા માનતા હૈ, ઇસલિયે વહ
રાગી, દ્વેષી, મોહી હોતા હૈ, કિન્તુ કભી ભી શુદ્ધ આત્માકા અનુભવ નહીં કરતા
. ઇસલિયે યહ સિદ્ધ
હુઆ કિ ભેદવિજ્ઞાનસે હી શુદ્ધ આત્માકી ઉપલબ્ધિ હોતી હૈ ..૧૮૪-૧૮૫..
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ શુદ્ધ આત્માકી ઉપલબ્ધિસે હી સંવર કૈસે હોતા હૈ ? ઇસકા
ઉત્તર કહતે હૈં :
જો શુદ્ધ જાને આત્મકો, વહ શુદ્ધ આત્મ હી પ્રાપ્ત હો .
અનશુદ્ધ જાને આત્મકો, અનશુદ્ધ આત્મ હિ પ્રાપ્ત હો ..૧૮૬..
ગાથાર્થ :[શુદ્ધં તુ ] શુદ્ધ આત્માકો [વિજાનન્ ] જાનતા હુઆઅનુભવ કરતા હુઆ
[જીવઃ ] જીવ [શુદ્ધં ચ એવ આત્માનં ] શુદ્ધ આત્માકો હી [લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ [તુ ] ઔર
[અશુદ્ધમ્ ] અશુદ્ધ [આત્માનં ] આત્માકો [જાનન્ ] જાનતા હુઆ
અનુભવ કરતા હુઆ જીવ
[અશુદ્ધમ્ એવ ] અશુદ્ધ આત્માકો હી [લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ .
ટીકા :જો સદા હી અચ્છિન્નધારાવાહી જ્ઞાનસે શુદ્ધ આત્માકા અનુભવ કિયા કરતા હૈ
વહ, ‘જ્ઞાનમય ભાવમેંસે જ્ઞાનમય ભાવ હી હોતા હૈ’ ઇસ ન્યાયકે અનુસાર નયે કર્મોંકે આસ્રવણકા
નિમિત્ત જો રાગદ્વેષમોહકી સંતતિ (પરમ્પરા) ઉસકા નિરોધ હોનેસે, શુદ્ધ આત્માકો હી પ્રાપ્ત કરતા
હૈ; ઔર જો સદા હી અજ્ઞાનસે અશુદ્ધ આત્માકા અનુભવ કિયા કરતા હૈ વહ, ‘અજ્ઞાનમય ભાવમેંસે

Page 293 of 642
PDF/HTML Page 326 of 675
single page version

સોઽજ્ઞાનમયાદ્ભાવાદજ્ઞાનમય એવ ભાવો ભવતીતિ કૃત્વા પ્રત્યગ્રકર્માસ્રવણનિમિત્તસ્ય રાગદ્વેષ-
મોહસન્તાનસ્યાનિરોધાદશુદ્ધમેવાત્માનં પ્રાપ્નોતિ
. અતઃ શુદ્ધાત્મોપલમ્ભાદેવ સંવરઃ .
(માલિની)
યદિ કથમપિ ધારાવાહિના બોધનેન
ધ્રુવમુપલભમાનઃ શુદ્ધમાત્માનમાસ્તે
.
તદયમુદયદાત્મારામમાત્માનમાત્મા
પરપરિણતિરોધાચ્છુદ્ધમેવાભ્યુપૈતિ
..૧૨૭..
અજ્ઞાનમય ભાવ હી હોતા હૈ’ ઇસ ન્યાયકે અનુસાર નયે કર્મોંકે આસ્રવણકા નિમિત્ત જો રાગદ્વેષમોહકી
સંતતિ ઉસકા નિરોધ ન હોનેસે, અશુદ્ધ આત્માકો હી પ્રાપ્ત કરતા હૈ
. અતઃ શુદ્ધ આત્માકી
ઉપલબ્ધિસે (અનુભવસે) હી સંવર હોતા હૈ .
ભાવાર્થ :જો જીવ અખણ્ડધારાવાહી જ્ઞાનસે આત્માકો નિરન્તર શુદ્ધ અનુભવ કિયા
કરતા હૈ ઉસકે રાગદ્વેષમોહરૂપ ભાવાસ્રવ રુકતે હૈં, ઇસલિયે વહ શુદ્ધ આત્માકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ;
ઔર જો જીવ અજ્ઞાનસે આત્માકા અશુદ્ધ અનુભવ કરતા હૈ ઉસકે રાગદ્વેષમોહરૂપ ભાવાસ્રવ નહીં
રુકતે, ઇસલિયે વહ અશુદ્ધ આત્માકો હી પ્રાપ્ત કરતા હૈ
. ઇસપ્રકાર સિદ્ધ હુઆ કિ શુદ્ધ આત્માકી
ઉપલબ્ધિસે (અનુભવસે) હી સંવર હોતા હૈ ..૧૮૬..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[યદિ ] યદિે [ક થમ્ અપિ ] કિસી ભી પ્રકારસે (તીવ્ર પુરુષાર્થ કરકે)
[ધારાવાહિના બોધનેન ] ધારાવાહી જ્ઞાનસે [શુદ્ધમ્ આત્માનમ્ ] શુદ્ધ આત્માકો [ધ્રુવમ્ ઉપલભમાનઃ
આસ્તે ]
નિશ્ચલતયા અનુભવ કિયા ક રે [તત્ ] તો [અયમ્ આત્મા ] યહ આત્મા, [ઉદયત્-આત્મ-
આરામમ્ આત્માનમ્ ]
જિસકા આત્માનંદ પ્રગટ હોતા જાતા હૈ (અર્થાત્ જિસકી આત્મસ્થિરતા બઢતી
જાતી હૈ) ઐસે આત્માકો [પર-પરિણતિ-રોધાત્ ] પરપરિણતિકે નિરોધસે [શુદ્ધમ્ એવ અભ્યુપૈતિ ]
શુદ્ધ હી પ્રાપ્ત ક રતા હૈ
.
ભાવાર્થ :ધારાવાહી જ્ઞાનકે દ્વારા શુદ્ધ આત્માકા અનુભવ કરનેસે રાગદ્વેષમોહરૂપ
પરપરિણતિકા (ભાવાસ્રવોંકા) નિરોધ હોતા હૈ ઔર ઉસસે શુદ્ધ આત્માકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ .
ધારાવાહી જ્ઞાનકા અર્થ હૈ પ્રવાહરૂપજ્ઞાનઅખણ્ડ રહનેવાલા જ્ઞાન . વહ દો પ્રકારસે કહા
જાતા હૈ :એક તો, જિસમેં બીચમેં મિથ્યાજ્ઞાન ન આયે ઐસા સમ્યગ્જ્ઞાન ધારાવાહી જ્ઞાન હૈ . દૂસરા,
એક હી જ્ઞેયમેં ઉપયોગકે ઉપયુક્ત રહનેકી અપેક્ષાસે જ્ઞાનકી ધારાવાહિકતા કહી જાતી હૈ, અર્થાત્
જહાઁ તક ઉપયોગ એક જ્ઞેયમેં ઉપયુક્ત રહતા હૈ વહાઁ તક ધારાવાહી જ્ઞાન કહલાતા હૈ; ઇસકી સ્થિતિ

Page 294 of 642
PDF/HTML Page 327 of 675
single page version

કેન પ્રકારેણ સંવરો ભવતીતિ ચેત્
અપ્પાણમપ્પણા રુંધિઊણ દોપુણ્ણપાવજોગેસુ .
દંસણણાણમ્હિ ઠિદો ઇચ્છાવિરદો ય અણ્ણમ્હિ ..૧૮૭..
જો સવ્વસંગમુક્કો ઝાયદિ અપ્પાણમપ્પણો અપ્પા .
ણ વિ કમ્મં ણોકમ્મં ચેદા ચિંતેદિ એયત્તં ..૧૮૮..
અપ્પાણં ઝાયંતો દંસણણાણમઓ અણણ્ણમઓ .
લહદિ અચિરેણ અપ્પાણમેવ સો કમ્મપવિમુક્કં ..૧૮૯..
આત્માનમાત્મના રુન્ધ્વા દ્વિપુણ્યપાપયોગયોઃ .
દર્શનજ્ઞાને સ્થિતઃ ઇચ્છાવિરતશ્ચાન્યસ્મિન્ ..૧૮૭..
(છદ્મસ્થકે) અન્તર્મુહૂર્ત હી હૈ, તત્પશ્ચાત્ વહ ખણ્ડિત હોતી હૈ . ઇન દો અર્થમેંસે જહાઁ જૈસી વિવક્ષા
હો વહાઁ વૈસા અર્થ સમઝના ચાહિયે . અવિરતસમ્યગ્દૃષ્ટિ ઇત્યાદિ નીચેકે ગુણસ્થાનવાલે જીવોંકે
મુખ્યતયા પહલી અપેક્ષા લાગૂ હોગી; ઔર શ્રેણી ચઢનેવાલે જીવકે મુખ્યતયા દૂસરી અપેક્ષા લાગૂ
હોગી, ક્યોંકિ ઉસકા ઉપયોગ શુદ્ધ આત્મામેં હી ઉપયુક્ત હૈ
.૧૨૭.
અબ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ સંવર કિસ પ્રકારસે હોતા હૈ ? ઇસકા ઉત્તર કહતે હૈં :
શુભ-અશુભસે જો રોકકર નિજ આત્મકો આત્મા હિ સે .
દર્શન અવરુ જ્ઞાનહિ ઠહર, પરદ્રવ્યઇચ્છા પરિહરે ..૧૮૭..
જો સર્વસંગવિમુક્ત, ધ્યાવે આત્મસે આત્મા હિ કો .
નહિં કર્મ અરુ નોકર્મ, ચેતક ચેતતા એકત્વકો ..૧૮૮..
વહ આત્મ ધ્યાતા, જ્ઞાનદર્શનમય, અનન્યમયી હુઆ .
બસ અલ્પ કાલ જુ કર્મસે પરિમોક્ષ પાવે આત્મકા ..૧૮૯..
ગાથાર્થ :[આત્માનમ્ ] આત્માકો [આત્મના ] આત્માકે દ્વારા [દ્વિપુણ્યપાપયોગયોઃ ] દો
પુણ્ય-પાપરૂપ શુભાશુભયોગોંસે [રુન્ધ્વા ] રોક કર [દર્શનજ્ઞાને ] દર્શનજ્ઞાનમેં [સ્થિતઃ ] સ્થિત હોતા
હુઆ [ચ ] ઔર [અન્યસ્મિન્ ] અન્ય (વસ્તુ)કી [ઇચ્છાવિરતઃ ] ઇચ્છાસે વિરત હોતા હુઆ, [યઃ

Page 295 of 642
PDF/HTML Page 328 of 675
single page version

યઃ સર્વસઙ્ગમુક્તો ધ્યાયત્યાત્માનમાત્મનાત્મા .
નાપિ કર્મ નોકર્મ ચેતયિતા ચિન્તયત્યેકત્વમ્ ..૧૮૮..
આત્માનં ધ્યાયન્ દર્શનજ્ઞાનમયોઽનન્યમયઃ .
લભતેઽચિરેણાત્માનમેવ સ કર્મપ્રવિમુક્તમ્ ..૧૮૯..
યો હિ નામ રાગદ્વેષમોહમૂલે શુભાશુભયોગે પ્રવર્તમાનં દૃઢતરભેદવિજ્ઞાનાવષ્ટમ્ભેન આત્માનં
આત્મનૈવાત્યન્તં રુન્ધ્વા શુદ્ધદર્શનજ્ઞાનાત્મન્યાત્મદ્રવ્યે સુષ્ઠુ પ્રતિષ્ઠિતં કૃત્વા સમસ્તપરદ્રવ્યેચ્છાપરિહારેણ
સમસ્તસંગવિમુક્તો ભૂત્વા નિત્યમેવાતિનિષ્પ્રકમ્પઃ સન્ મનાગપિ કર્મનોકર્મણોરસંસ્પર્શેન
આત્મીયમાત્માનમેવાત્મના ધ્યાયન્ સ્વયં સહજચેતયિતૃત્વાદેકત્વમેવ ચેતયતે, સ ખલ્વેકત્વ-
ચેતનેનાત્યન્તવિવિક્તં ચૈતન્યચમત્કારમાત્રમાત્માનં ધ્યાયન્ શુદ્ધદર્શનજ્ઞાનમયમાત્મદ્રવ્યમવાપ્તઃ,
શુદ્ધાત્મોપલમ્ભે સતિ સમસ્તપરદ્રવ્યમયત્વમતિક્રાન્તઃ સન્ અચિરેણૈવ સકલકર્મ-
ચેતયિતા = જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા
આત્મા ] જો આત્મા, [સર્વસઙ્ગમુક્તઃ ] (ઇચ્છારહિત હોનેસે) સર્વ સંગસે રહિત હોતા હુઆ,
[આત્માનમ્ ] (અપને) આત્માકો [આત્મના ] આત્માકે દ્વારા [ધ્યાયતિ ] ધ્યાતા હૈ, [ક ર્મ નોક ર્મ ]
ક ર્મ તથા નોક ર્મકો [ન અપિ ] નહીં ધ્યાતા, એવં [ચેતયિતા ] (સ્વયં)
ચેતયિતા (હોનેસે)
[એક ત્વમ્ ] એકત્વકો હી [ચિન્તયતિ ] ચિન્તવન કરતા હૈચેતતા હૈઅનુભવ કરતા હૈ, [સઃ ]
વહ (આત્મા), [આત્માનં ધ્યાયન્ ] આત્માકો ધ્યાતા હુઆ, [દર્શનજ્ઞાનમયઃ ] દર્શનજ્ઞાનમય ઔર
[અનન્યમયઃ ] અનન્યમય હોતા હુઆ [અચિરેણ એવ ] અલ્પ કાલમેં હી [ક ર્મપ્રવિમુક્તમ્ ] ક ર્મોંસે
રહિત [આત્માનમ્ ] આત્માકો [લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ
.
ટીકા :જો જીવ રાગદ્વેષમોહ જિસકા મૂલ હૈ ઐસે શુભાશુભ યોગમેં પ્રવર્તમાન
આત્માકો દૃઢતર ભેદવિજ્ઞાનકે આલમ્બનસે આત્માકે દ્વારા હી અત્યન્ત રોકકર,
શુદ્ધદર્શનજ્ઞાનરૂપ આત્મદ્રવ્યમેં ભલી ભાઁતિ પ્રતિષ્ઠિત (સ્થિર) કરકે, સમસ્ત પરદ્રવ્યોંકી ઇચ્છાકે
ત્યાગસે સર્વ સંગસે રહિત હોકર, નિરન્તર અતિ નિષ્કમ્પ વર્તતા હુઆ, કર્મ-નોકર્મકા
કિંચિત્માત્ર ભી સ્પર્શ કિયે બિના અપને આત્માકો હી આત્માકે દ્વારા ધ્યાતા હુઆ, સ્વયંકો
સહજ ચેતયિતાપન હોનેસે એકત્વકો હી ચેતતા હૈ (જ્ઞાનચેતનારૂપ રહતા હૈ), વહ જીવ
વાસ્તવમેં, એકત્વ-ચેતન દ્વારા અર્થાત્ એકત્વકે અનુભવન દ્વારા (પરદ્રવ્યસે) અત્યન્ત ભિન્ન
ચૈતન્યચમત્કારમાત્ર આત્માકો ધ્યાતા હુઆ, શુદ્ધદર્શનજ્ઞાનમય આત્મદ્રવ્યકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ,
શુદ્ધ આત્માકી ઉપલબ્ધિ (પ્રાપ્તિ) હોને પર સમસ્ત પરદ્રવ્યમયતાસે અતિક્રાન્ત હોતા હુઆ, અલ્પ

Page 296 of 642
PDF/HTML Page 329 of 675
single page version

વિમુક્તમાત્માનમવાપ્નોતિ . એષ સંવરપ્રકારઃ .
(માલિની)
નિજમહિમરતાનાં ભેદવિજ્ઞાનશક્ત્યા
ભવતિ નિયતમેષાં શુદ્ધતત્ત્વોપલમ્ભઃ
.
અચલિતમખિલાન્યદ્રવ્યદૂરેસ્થિતાનાં
ભવતિ સતિ ચ તસ્મિન્નક્ષયઃ કર્મમોક્ષઃ
..૧૨૮..
કેન ક્રમેણ સંવરો ભવતીતિ ચેત્
તેસિં હેદૂ ભણિદા અજ્ઝવસાણાણિ સવ્વદરિસીહિં .
મિચ્છત્તં અણ્ણાણં અવિરયભાવો ય જોગો ય ..૧૯૦..
કાલમેં હી સર્વ કર્મોંસે રહિત આત્માકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ . યહ સંવરકા પ્રકાર (વિધિ) હૈ .
ભાવાર્થ :જો જીવ પહલે તો રાગદ્વેષમોહકે સાથ મિલે હુએ મનવચનકાયકે શુભાશુભ
યોગોંસે અપને આત્માકો ભેદજ્ઞાનકે બલસે ચલાયમાન નહીં હોને દે, ઔર ફિ ર ઉસકો
શુદ્ધદર્શનજ્ઞાનમય આત્મસ્વરૂપમેં નિશ્ચલ કરે તથા સમસ્ત બાહ્યાભ્યન્તર પરિગ્રહસે રહિત હોકર કર્મ-
નોકર્મસે ભિન્ન અપને સ્વરૂપમેં એકાગ્ર હોકર ઉસીકા હી અનુભવ કિયા કરે અર્થાત્ ઉસીકે ધ્યાનમેં
રહે, વહ જીવ આત્માકા ધ્યાન કરનેસે દર્શનજ્ઞાનમય હોતા હુઆ ઔર પરદ્રવ્યમયતાકા ઉલ્લંઘન કરતા
હુઆ અલ્પ કાલમેં સમસ્ત કર્મોંસે મુક્ત હો જાતા હૈ
. યહ સંવર હોનેકી રીતિ હૈ ..૧૮૭ સે ૧૮૯..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[ભેદવિજ્ઞાનશક્ત્યા નિજમહિમરતાનાં એષાં ] જો ભેદવિજ્ઞાનકી શક્તિકે દ્વારા
નિજ (સ્વરૂપકી) મહિમામેં લીન રહતે હૈં ઉન્હેેં [નિયતમ્ ] નિયમસે [શુદ્ધતત્ત્વોપલમ્ભઃ ] શુદ્ધ
તત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ [ભવતિ ] હોતી હૈ; [તસ્મિન્ સતિ ચ ] શુદ્ધ તત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ હોને પર,
[અચલિતમ્ અખિલ-અન્યદ્રવ્ય-દૂરે-સ્થિતાનાં ] અચલિતરૂપસે સમસ્ત અન્યદ્રવ્યોંસે દૂર વર્તતે હુએ
ઐસે ઉનકે, [અક્ષયઃ ક ર્મમોક્ષઃ ભવતિ ] અક્ષય ક ર્મમોક્ષ હોતા હૈ (અર્થાત્ ઉનકા કર્મોંસે છુટકારા
હો જાતા હૈ કિ પુનઃ કભી કર્મબન્ધ નહીં હોતા)
.૧૨૮.
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ સંવર કિસ ક્રમસે હોતા હૈ ? ઉસકા ઉત્તર કહતે હૈં :
રાગાદિકે હેતૂ કહે, સર્વજ્ઞ અધ્યવસાનકો .
મિથ્યાત્વ અરુ અજ્ઞાન, અવિરતભાવ ત્યોં હી યોગકો ..૧૯૦..

Page 297 of 642
PDF/HTML Page 330 of 675
single page version

હેદુઅભાવે ણિયમા જાયદિ ણાણિસ્સ આસવણિરોહો .
આસવભાવેણ વિણા જાયદિ કમ્મસ્સ વિ ણિરોહો ..૧૯૧..
કમ્મસ્સાભાવેણ ય ણોકમ્માણં પિ જાયદિ ણિરોહો .
ણોકમ્મણિરોહેણ ય સંસારણિરોહણં હોદિ ..૧૯૨..
તેષાં હેતવો ભણિતા અધ્યવસાનાનિ સર્વદર્શિભિઃ .
મિથ્યાત્વમજ્ઞાનમવિરતભાવશ્ચ યોગશ્ચ ..૧૯૦..
હેત્વભાવે નિયમાજ્જાયતે જ્ઞાનિન આસ્રવનિરોધઃ .
આસ્રવભાવેન વિના જાયતે કર્મણોઽપિ નિરોધઃ ..૧૯૧..
કર્મણોઽભાવેન ચ નોકર્મણામપિ જાયતે નિરોધઃ .
નોકર્મનિરોધેન ચ સંસારનિરોધનં ભવતિ ..૧૯૨..
38
કારણ અભાવ જરૂર આસ્રવરોધ જ્ઞાનીકો બને .
આસ્રવભાવ અભાવમેં, નહિં કર્મકા આના બને ..૧૯૧..
હૈ કર્મકે જુ અભાવસે, નોકર્મકા રોધન બને .
નોકર્મકા રોધન હુએ, સંસારસંરોધન બને ..૧૯૨..
ગાથાર્થ :[તેષાં ] ઉનકે (પૂર્વ ક થિત રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવોંકે) [હેતવઃ ] હેતુ
[સર્વદર્શિભિઃ ] સર્વદર્શિયોંને [મિથ્યાત્વમ્ ] મિથ્યાત્વ, [અજ્ઞાનમ્ ] અજ્ઞાન, [અવિરતભાવઃ ચ ]
ઔર અવિરતભાવ [યોગઃ ચ ] તથા યોગ
[અધ્યવસાનાનિ ] યહ (ચાર) અધ્યવસાન
[ભણિતાઃ ] ક હે હૈં . [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે [હેત્વભાવે ] હેતુઓંકે અભાવમેં [નિયમાત્ ] નિયમસે
[આસ્રવનિરોધઃ ] આસ્રવકા નિરોધ [જાયતે ] હોતા હૈ, [આસ્રવભાવેન વિના ] આસ્રવભાવકે
બિના [ક ર્મણઃ અપિ ] ક ર્મકા ભી [નિરોધઃ ] નિરોધ [જાયતે ] હોતા હૈ, [ચ ] ઔર [ક ર્મણઃ
અભાવેન ]
ક ર્મકે અભાવસે [નોક ર્મણામ્ અપિ ] નોક ર્મોંકા ભી [નિરોધઃ ] નિરોધ [જાયતે ]
હોતા હૈ, [ચ ] ઔર [નોક ર્મનિરોધેન ] નોક ર્મકે નિરોધસે [સંસારનિરોધનં ] સંસારકા નિરોધ
[ભવતિ ] હોતા હૈ
.

Page 298 of 642
PDF/HTML Page 331 of 675
single page version

સન્તિ તાવજ્જીવસ્ય આત્મકર્મૈકત્વાધ્યાસમૂલાનિ મિથ્યાત્વાજ્ઞાનાવિરતિયોગલક્ષણાનિ
અધ્યવસાનાનિ . તાનિ રાગદ્વેષમોહલક્ષણસ્યાસ્રવભાવસ્ય હેતવઃ . આસ્રવભાવઃ કર્મહેતુઃ . કર્મ
નોકર્મહેતુઃ . નોકર્મ સંસારહેતુઃ ઇતિ . તતો નિત્યમેવાયમાત્મા આત્મકર્મણોરેકત્વાધ્યાસેન
મિથ્યાત્વાજ્ઞાનાવિરતિયોગમયમાત્માનમધ્યવસ્યતિ . તતો રાગદ્વેષમોહરૂપમાસ્રવભાવં ભાવયતિ . તતઃ
કર્મ આસ્રવતિ . તતો નોકર્મ ભવતિ . તતઃ સંસારઃ પ્રભવતિ . યદા તુ આત્મકર્મણોર્ભેદવિજ્ઞાનેન
શુદ્ધચૈતન્યચમત્કારમાત્રમાત્માનં ઉપલભતે તદા મિથ્યાત્વાજ્ઞાનાવિરતિયોગલક્ષણાનાં અધ્યવસાનાનાં
આસ્રવભાવહેતૂનાં ભવત્યભાવઃ
. તદભાવે રાગદ્વેષમોહરૂપાસ્રવભાવસ્ય ભવત્યભાવઃ . તદભાવે ભવતિ
કર્માભાવઃ . તદભાવેઽપિ ભવતિ નોકર્માભાવઃ . તદભાવેઽપિ ભવતિ સંસારાભાવઃ . ઇત્યેષ સંવરક્રમઃ .
ટીકા :પહલે તો જીવકે, આત્મા ઔર કર્મકે એકત્વકા અધ્યાસ (અભિપ્રાય) જિનકા
મૂલ હૈ ઐસે મિથ્યાત્વ-અજ્ઞાન-અવિરતિ-યોગસ્વરૂપ અધ્યવસાન વિદ્યમાન હૈં, વે રાગદ્વેષમોહસ્વરૂપ
આસ્રવભાવકે કારણ હૈં; આસ્રવભાવ કર્મકા કારણ હૈ; કર્મ-નોકર્મકા કારણ હૈ; ઔર નોકર્મ
સંસારકા કારણ હૈ
. ઇસલિયેસદા હી યહ આત્મા, આત્મા ઔર કર્મકે એકત્વકે અધ્યાસસે
મિથ્યાત્વ-અજ્ઞાન-અવિરતિ-યોગમય આત્માકો માનતા હૈ (અર્થાત્ મિથ્યાત્વાદિ અધ્યવસાન કરતા
હૈ); તતઃ રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવભાવકો ભાતા હૈ, ઉસસે કર્માસ્રવ હોતા હૈ; ઉસસે નોકર્મ હોતા હૈ;
ઔર ઉસસે સંસાર ઉત્પન્ન હોતા હૈ
. કિન્તુ જબ (વહ આત્મા), આત્મા ઔર કર્મકે ભેદવિજ્ઞાનકે
દ્વારા શુદ્ધ ચૈતન્યચમત્કારમાત્ર આત્માકો ઉપલબ્ધ કરતા હૈઅનુભવ કરતા હૈ તબ મિથ્યાત્વ,
અજ્ઞાન, અવિરતિ ઔર યોગસ્વરૂપ અધ્યવસાન, જો કિ આસ્રવભાવકે કારણ હૈં ઉનકા અભાવ હોતા
હૈ; અધ્યવસાનોંકા અભાવ હોને પર રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવભાવકા અભાવ હોતા હૈ; આસ્રવભાવકા
અભાવ હોને પર કર્મકા અભાવ હોતા હૈ; કર્મકા અભાવ હોને પર નોકર્મકા અભાવ હોતા હૈ; ઔર
નોકર્મકા અભાવ હોને પર સંવરકા અભાવ હોતા હૈ
. ઇસપ્રકાર યહ સંવરકા ક્રમ હૈ .
ભાવાર્થ :જીવકે જબ તક આત્મા ઔર કર્મકે એકત્વકા આશય હૈભેદવિજ્ઞાન નહીં
હૈ તબ તક મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, અવિરતિ ઔર યોગસ્વરૂપ અધ્યવસાન વર્તતે હૈં, અધ્યવસાનસે
રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવભાવ હોતા હૈ, આસ્રવભાવસે કર્મ બઁધતા હૈ, કર્મસે શરીરાદિ નોકર્મ ઉત્પન્ન
હોતા હૈ ઔર નોકર્મસે સંસાર હૈ
. પરન્તુ જબ ઉસે આત્મા ઔર કર્મકા ભેદવિજ્ઞાન હોતા હૈ તબ શુદ્ધ
આત્માકી ઉપલબ્ધિ હોનેસે મિથ્યાત્વાદિ અધ્યવસાનોંકા અભાવ હોતા હૈ, ઔર અધ્યવસાનકે
અભાવસે રાગદ્વેષમોહરૂપ આસ્રવકા અભાવ હોતા હૈ, આસ્રવકે અભાવસે કર્મ નહીં બઁધતા, કર્મકે
અભાવસે શરીરાદિ નોકર્મ ઉત્પન્ન નહીં હોતે ઔર નોકર્મકે અભાવસે સંસારકા અભાવ હોતા હૈ
.
ઇસપ્રકાર સંવરકા અનુક્રમ જાનના ચાહિયે ..૧૯૦ સે ૧૯૨..

Page 299 of 642
PDF/HTML Page 332 of 675
single page version

(ઉપજાતિ)
સમ્પદ્યતે સંવર એષ સાક્ષા-
ચ્છુદ્ધાત્મતત્ત્વસ્ય કિલોપલમ્ભાત્
.
સ ભેદવિજ્ઞાનત એવ તસ્માત્
તદ્ભેદવિજ્ઞાનમતીવ ભાવ્યમ્
..૧૨૯..
(અનુષ્ટુભ્)
ભાવયેદ્ભેદવિજ્ઞાનમિદમચ્છિન્નધારયા .
તાવદ્યાવત્પરાચ્ચ્યુત્વા જ્ઞાનં જ્ઞાને પ્રતિષ્ઠતે ..૧૩૦..
સંવર હોનેકે ક્રમમેં સંવરકા પહલા હી કારણ ભેદવિજ્ઞાન કહા હૈ ઉસકી ભાવનાકે
ઉપદેશકા કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[એષઃ સાક્ષાત્ સંવરઃ ] યહ સાક્ષાત્ (સર્વ પ્રકારસે) સંવર [કિ લ ] વાસ્તવમેં
[શુદ્ધ-આત્મ-તત્ત્વસ્ય ઉપલમ્ભાત્ ] શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિસે [સમ્પદ્યતે ] હોતા હૈ; ઔર [સઃ ]
વહ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ [ભેદવિજ્ઞાનતઃ એવ ] ભેદવિજ્ઞાનસે હી હોતી હૈ
. [તસ્માત્ ] ઇસલિયે
[તત્ ભેદવિજ્ઞાનમ્ ] વહ ભેદવિજ્ઞાન [અતીવ ] અત્યંત [ભાવ્યમ્ ] ભાને યોગ્ય હૈ .
ભાવાર્થ :જબ જીવકો ભેદવિજ્ઞાન હોતા હૈ અર્થાત્ જબ જીવ આત્મા ઔર કર્મકો
યથાર્થતયા ભિન્ન જાનતા હૈ તબ વહ શુદ્ધ આત્માકા અનુભવ કરતા હૈ, શુદ્ધ આત્માકે અનુભવસે
આસ્રવભાવ રુકતા હૈ ઔર અનુક્રમસે સર્વ પ્રકારસે સંવર હોતા હૈ
. ઇસલિયે ભેદવિજ્ઞાનકો અત્યન્ત
ભાનેકા ઉપદેશ કિયા હૈ .૧૨૯.
અબ કાવ્ય દ્વારા યહ બતલાતે હૈં કિ ભેદવિજ્ઞાન કહાઁ તક ભાના ચાહિયે .
શ્લોકાર્થ :[ઇદમ્ ભેદવિજ્ઞાનમ્ ] યહ ભેદવિજ્ઞાન [અચ્છિન્ન-ધારયા ] અચ્છિન્ન-ધારાસે
(જિસમેં વિચ્છેદ ન પડે઼ ઐસે અખણ્ડ પ્રવાહરૂપસે) [તાવત્ ] તબ તક [ભાવયેત્ ] ભાના ચાહિયે
[યાવત્ ] જબ તક [પરાત્ ચ્યુત્વા ] પરભાવોંસે છૂટકર [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [જ્ઞાને ] જ્ઞાનમેં હી (અપને
સ્વરૂપમેં હી) [પ્રતિષ્ઠતે ] સ્થિર હો જાયે
.
ભાવાર્થ :યહાઁ જ્ઞાનકા જ્ઞાનમેં સ્થિર હોના દો પ્રકારસે જાનના ચાહિયે . એક તો,
મિથ્યાત્વકા અભાવ હોકર સમ્યગ્જ્ઞાન હો ઔર ફિ ર મિથ્યાત્વ ન આયે તબ જ્ઞાન જ્ઞાનમેં સ્થિર હુઆ
કહલાતા હૈ; દૂસરે, જબ જ્ઞાન શુદ્ધોપયોગરૂપસે સ્થિર હો જાયે ઔર ફિ ર અન્યવિકારરૂપ પરિણમિત
ન હો તબ વહ જ્ઞાનમેં સ્થિર હુઆ કહલાતા હૈ
. જબ તક જ્ઞાન દોનોં પ્રકારસે જ્ઞાનમેં સ્થિર ન હો
જાયે તબ તક ભેદવિજ્ઞાનકો ભાતે રહના ચાહિયે .૧૩૦.

Page 300 of 642
PDF/HTML Page 333 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
ભેદવિજ્ઞાનતઃ સિદ્ધાઃ સિદ્ધા યે કિલ કેચન .
અસ્યૈવાભાવતો બદ્ધા બદ્ધા યે કિલ કેચન ..૧૩૧..
(મન્દાક્રાન્તા)
ભેદજ્ઞાનોચ્છલનકલનાચ્છુદ્ધતત્ત્વોપલમ્ભા
દ્રાગગ્રામપ્રલયકરણાત્કર્મણાં સંવરેણ .
બિભ્રત્તોષં પરમમમલાલોકમમ્લાનમેકં
જ્ઞાનં જ્ઞાને નિયતમુદિતં શાશ્વતોદ્યોતમેતત્
..૧૩૨..
અબ પુનઃ ભેદવિજ્ઞાનકી મહિમા બતલાતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[યે કેચન કિલ સિદ્ધાઃ ] જો કોઈ સિદ્ધ હુએ હૈં [ભેદવિજ્ઞાનતઃ સિદ્ધાઃ ]
વે ભેદવિજ્ઞાનસે સિદ્ધ હુએ હૈં; ઔર [યે કેચન કિલ બદ્ધાઃ ] જો કોઈ બઁધે હૈં [અસ્ય એવ અભાવતઃ
બદ્ધાઃ ]
વે ઉસીકે (
ભેદવિજ્ઞાનકે હી) અભાવસે બઁધે હૈં .
ભાવાર્થ :અનાદિકાલસે લેકર જબ તક જીવકો ભેદવિજ્ઞાન નહીં હો તબ તક વહ
કર્મસે બઁધતા હી રહતા હૈસંસારમેં પરિભ્રમણ હી કરતા રહતા હૈ; જિસ જીવકો ભેદવિજ્ઞાન હોતા
હૈ વહ કર્મોંસે છૂટ જાતા હૈમોક્ષકો પ્રાપ્ત કર હી લેતા હૈ . ઇસલિયે કર્મબન્ધકાસંસારકા
મૂલ ભેદવિજ્ઞાનકા અભાવ હી હૈ ઔર મોક્ષકા પ્રથમ કારણ ભેદવિજ્ઞાન હી હૈ . ભેદવિજ્ઞાનકે બિના
કોઈ સિદ્ધિકો પ્રાપ્ત નહીં કર સકતા .
યહાઁ ઐસા ભી સમઝના ચાહિયે કિવિજ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બૌદ્ધ ઔર વેદાન્તી જો કિ વસ્તુકો
અદ્વૈત કહતે હૈં ઔર અદ્વૈતકે અનુભવસે હી સિદ્ધિ કહતે હૈં ઉનકા, ભેદવિજ્ઞાનસે હી સિદ્ધિ કહનેસે,
નિષેધ હો ગયા; ક્યોંકિ વસ્તુકા સ્વરૂપ સર્વથા અદ્વૈત ન હોને પર ભી જો સર્વથા અદ્વૈત માનતે હૈં
ઉનકે કિસી ભી પ્રકારસે ભેદવિજ્ઞાન કહા હી નહીં જા સકતા; જહાઁ દ્વૈત (દો વસ્તુએઁ) હી નહીં માનતે
વહાઁ ભેદવિજ્ઞાન કૈસા ? યદિ જીવ ઔર અજીવ
દો વસ્તુએઁ માની જાયે ઔર ઉનકા સંયોગ માના
જાયે તભી ભેદવિજ્ઞાન હો સકતા હૈ, ઔર સિદ્ધિ હો સકતી હૈ . ઇસલિયે સ્યાદ્વાદિયોંકો હી સબ કુ છ
નિર્બાધતયા સિદ્ધ હોતા હૈ .૧૩૧.
અબ, સંવર અધિકાર પૂર્ણ કરતે હુએ, સંવર હોનેસે જો જ્ઞાન હુઆ ઉસ જ્ઞાનકી મહિમાકા
કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[ભેદજ્ઞાન-ઉચ્છલન-ક લનાત્ ] ભેદજ્ઞાન પ્રગટ ક રનેકે અભ્યાસસે

Page 301 of 642
PDF/HTML Page 334 of 675
single page version

ઇતિ સંવરો નિષ્ક્રાન્તઃ .
ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યાયામાત્મખ્યાતૌ સંવરપ્રરૂપકઃ પંચમોઽઙ્કઃ ..
[શુદ્ધતત્ત્વઉપલમ્ભાત્ ] શુદ્ધ તત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ હુઈ, શુદ્ધ તત્ત્વકી ઉપલબ્ધિસે
[રાગગ્રામપ્રલયકરણાત્ ] રાગ-સમૂહકા વિલય હુઆ, રાગ-સમૂહકે વિલય ક રનેસે [કર્મણાં
સંવરેણ ]
ક ર્મોંકા સંવર હુઆ ઔર ક ર્મોંકા સંવર હોનેસે, [જ્ઞાને નિયતમ્ એતત્ જ્ઞાનં ઉદિતં ] જ્ઞાનમેં
હી નિશ્ચલ હુઆ ઐસા યહ જ્ઞાન ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઆ
[બિભ્રત્ પરમમ્ તોષં ] કિ જો જ્ઞાન પરમ
સંતોષકો (પરમ અતીન્દ્રિય આનંદકો) ધારણ ક રતા હૈ, [અમલ-આલોકમ્ ] જિસકા પ્રકાશ
નિર્મલ હૈ (અર્થાત્ રાગાદિક કે કારણ મલિનતા થી વહ અબ નહીં હૈ), [અમ્લાનમ્ ] જો અમ્લાન
હૈ (અર્થાત્ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાનકી ભાઁતિ કુમ્હલાયા હુઆ
નિર્બલ નહીં હૈ, સર્વ લોકાલોક કે
જાનનેવાલા હૈ), [એકં ] જો એક હૈ (અર્થાત્ ક્ષયોપશમસે જો ભેદ થે વહ અબ નહીં હૈ) ઔર
[શાશ્વત-ઉદ્યોતમ્ ] જિસકા ઉદ્યોેત શાશ્વત હૈ (અર્થાત્ જિસકા પ્રકાશ અવિનશ્વર હૈ)
.૧૩૨.
ટીકા :ઇસપ્રકાર સંવર (રંગભૂમિમેંસે) બાહર નિકલ ગયા .
ભાવાર્થ :રંગભૂમિમેં સંવરકા સ્વાંગ આયા થા ઉસે જ્ઞાનને જાન લિયા, ઇસલિયે વહ નૃત્ય
કરકે બાહર નિકલ ગયા .
(સવૈયા તેઈસા)
ભેદવિજ્ઞાનકલા પ્રગટૈ તબ શુદ્ધસ્વભાવ લહૈ અપના હી,
રાગ-દ્વેષ-વિમોહ સબહિ ગલિ જાય, ઇમૈ દુઠ કર્મ રુકાહી;
ઉજ્જ્વલ જ્ઞાન પ્રકાશ કરૈ બહુ તોષ ધરૈ પરમાતમમાહીં,
યોં મુનિરાજ ભલી વિધિ ધારત, કેવલ પાય સુખી શિવ જાહીં
..
ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર
પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્ચદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક ટીકામેં સંવરકા પ્રરૂપક
પાઁચવાઁ અંક સમાપ્ત હુઆ .

Page 302 of 642
PDF/HTML Page 335 of 675
single page version

અથ પ્રવિશતિ નિર્જરા.
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
રાગાદ્યાસ્રવરોધતો નિજધુરાં ધૃત્વા પરઃ સંવરઃ
કર્માગામિ સમસ્તમેવ ભરતો દૂરાન્નિરુન્ધન્ સ્થિતઃ
.
પ્રાગ્બદ્ધં તુ તદેવ દગ્ધુમધુના વ્યાજૃમ્ભતે નિર્જરા
જ્ઞાનજ્યોતિરપાવૃતં ન હિ યતો રાગાદિભિર્મૂર્છતિ
..૧૩૩..
- -
નિર્જરા અધિકાર
(દોહા)
રાગાદિકકૂં રોધ કરિ, નવે બંધ હતિ સંત .
પૂર્વ ઉદયમેં સમ રહે, નમૂં નિર્જરાવંત ..
પ્રથમ ટીકાકાર આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ ‘‘અબ નિર્જરા પ્રવેશ કરતી હૈ’’ . યહાઁ તત્ત્વોંકા
નૃત્ય હૈ; અતઃ જૈસે નૃત્યમંચ પર નૃત્ય કરનેવાલા સ્વાઁગ ધારણ કર પ્રવેશ કરતા હૈ ઉસીપ્રકાર યહાઁ
રંગભૂમિમેં નિર્જરાકા સ્વાઁગ પ્રવેશ કરતા હૈ
.
અબ, સર્વ સ્વાઁગકો યથાર્થ જાનનેવાલે સમ્યગ્જ્ઞાનકો મંગલરૂપ જાનકર આચાર્યદેવ મંગલકે
લિયે પ્રથમ ઉસીકોનિર્મલ જ્ઞાનજ્યોતિકો હીપ્રગટ કરતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[પરઃ સંવરઃ ] પરમ સંવર, [રાગાદિ-આસ્રવ-રોધતઃ ] રાગાદિ આસ્રવોંકો
રોકનેસે [નિજ-ધુરાં ધૃત્વા ] અપની કાર્ય-ધુરાકો ધારણ કરકે (અપને કાર્યકો યથાર્થતયા
સઁભાલકર), [સમસ્તમ્ આગામિ કર્મ ] સમસ્ત આગામી ક ર્મકો [ભરતઃ દૂરાત્ એવ ] અત્યંતતયા
દૂરસે હી [નિરુન્ધન્ સ્થિતઃ ] રોક તા હુઆ ખડા હૈ; [તુ ] ઔર [પ્રાગ્બદ્ધં ] પૂર્વબદ્ધ (સંવર હોનેકે
પહેલે બઁધે હુએ) [તત્ એવ દગ્ધુમ્ ] કર્મકો જલાનેકે લિયે [અધુના ] અબ [નિર્જરા વ્યાજૃમ્ભતે ]
નિર્જરા (
નિર્જરારૂપ અગ્નિ) ફૈ લ રહી હૈ [યતઃ ] જિસસે [જ્ઞાનજ્યોતિઃ ] જ્ઞાનજ્યોતિ [અપાવૃતં ]
નિરાવરણ હોતી હુઈ (પુનઃ) [રાગાદિભિઃ ન હિ મૂર્છતિ ] રાગાદિભાવોંકે દ્વારા મૂર્છિત નહીં હોતી
સદા અમૂર્છિત રહતી હૈ .

Page 303 of 642
PDF/HTML Page 336 of 675
single page version

ઉવભોગમિંદિયેહિં દવ્વાણમચેદણાણમિદરાણં .
જં કુણદિ સમ્મદિટ્ઠી તં સવ્વં ણિજ્જરણિમિત્તં ..૧૯૩..
ઉપભોગમિન્દ્રિયૈઃ દ્રવ્યાણામચેતનાનામિતરેષામ્ .
યત્કરોતિ સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ તત્સર્વં નિર્જરાનિમિત્તમ્ ..૧૯૩..
વિરાગસ્યોપભોગો નિર્જરાયૈ એવ . રાગાદિભાવાનાં સદ્ભાવેન મિથ્યાદૃષ્ટેરચેતનાન્યદ્રવ્યોપભોગો
બન્ધનિમિત્તમેવ સ્યાત્ . સ એવ રાગાદિભાવાનામભાવેન સમ્યગ્દૃષ્ટેર્નિર્જરાનિમિત્તમેવ સ્યાત્ . એતેન
દ્રવ્યનિર્જરાસ્વરૂપમાવેદિતમ્ .
ભાવાર્થ :સંવર હોનેકે બાદ નવીન કર્મ તો નહીં બંધતે . ઔર જો કર્મ પહલે બઁધે હુયે
થે ઉનકી જબ નિર્જરા હોતી હૈ તબ જ્ઞાનકા આવરણ દૂર હોનેસે વહ (જ્ઞાન) ઐસા હો જાતા હૈ કિ
પુનઃ રાગાદિરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા
સદા પ્રકાશરૂપ હી રહતા હૈ .૧૩૩.
અબ દ્રવ્યનિર્જરાકા સ્વરૂપ કહતે હૈં :
ચેતન અચેતન દ્રવ્યકા, ઉપભોગ ઇન્દ્રિસમૂહસે .
જો જો કરે સદ્દૃષ્ટિ વહ સબ, નિર્જરાકારણ બને ..૧૯૩..
ગાથાર્થ :[સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ [યત્ ] જો [ઇન્દ્રિયૈઃ ] ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા
[અચેતનાનામ્ ] અચેતન તથા [ઇતરેષામ્ ] ચેતન [દ્રવ્યાણામ્ ] દ્રવ્યોંકા [ઉપભોગમ્ ] ઉપભોગ
[કરોતિ ] કરતા હૈ [તત્ સર્વં ] વહ સર્વ [નિર્જરાનિમિત્તમ્ ] નિર્જરાકા નિમિત્ત હૈ
.
ટીકા :વિરાગીકા ઉપભોગ નિર્જરાકે લિયે હૈ (અર્થાત્ નિર્જરાકા કારણ હોતા હૈ) .
રાગાદિભાવોંકે સદ્ભાવસે મિથ્યાદૃષ્ટિકે અચેતન તથા ચેતન દ્રવ્યોંકા ઉપભોગ બંધકા નિમિત્ત હી હોતા
હૈ; વહી (ઉપભોગ), રાગાદિભાવોંકે અભાવસે સમ્યગ્દૃષ્ટિકે લિએ નિર્જરાકા નિમિત્ત હી હોતા હૈ
.
ઇસપ્રકાર દ્રવ્યનિર્જરાકા સ્વરૂપ કહા .
ભાવાર્થ :સમ્યગ્દૃષ્ટિકો જ્ઞાની કહા હૈ ઔર જ્ઞાનીકે રાગદ્વેષમોહકા અભાવ કહા હૈ;
ઇસલિયે સમ્યગ્દૃષ્ટિ વિરાગી હૈ . યદ્યપિ ઉસકે ઇન્દ્રિયોંકે દ્વારા ભોગ દિખાઈ દેતા હો તથાપિ ઉસે
ભોગકી સામગ્રીકે પ્રતિ રાગ નહીં હૈ . વહ જાનતા હૈ કિ ‘‘વહ (ભોગકી સામગ્રી) પરદ્રવ્ય હૈ, મેરા
ઔર ઇસકા કોઈ સમ્બન્ધ નહીં હૈ; કર્મોદયકે નિમિત્તસે ઇસકા ઔર મેરા સંયોગ-વિયોગ હૈ’’ . જબ
તક ઉસે ચારિત્રમોહકા ઉદય આકર પીડા કરતા હૈ ઔર સ્વયં બલહીન હોનેસે પીડાકો સહન નહીં

Page 304 of 642
PDF/HTML Page 337 of 675
single page version

અથ ભાવનિર્જરાસ્વરૂપમાવેદયતિ
દવ્વે ઉવભુંજંતે ણિયમા જાયદિ સુહં વ દુક્ખં વા .
તં સુહદુક્ખમુદિણ્ણં વેદદિ અધ ણિજ્જરં જાદિ ..૧૯૪..
દ્રવ્યે ઉપભુજ્યમાને નિયમાજ્જાયતે સુખં વા દુઃખં વા .
તત્સુખદુઃખમુદીર્ણં વેદયતે અથ નિર્જરાં યાતિ ..૧૯૪..
ઉપભુજ્યમાને સતિ હિ પરદ્રવ્યે, તન્નિમિત્તઃ સાતાસાતવિકલ્પાનતિક્રમણેન
કર સકતા તબ તકજૈસે રોગી રોગકી પીડાકો સહન નહીં કર સકતા તબ ઉસકા ઔષધિ
ઇત્યાદિકે દ્વારા ઉપચાર કરતા હૈ ઇસીપ્રકારભોગોપભોગસામગ્રીકે દ્વારા વિષયરૂપ ઉપચાર કરતા
હુઆ દિખાઈ દેતા હૈ; કિન્તુ જૈસે રોગી રોગકો યા ઔષધિકો અચ્છા નહીં માનતા ઉસીપ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિ
ચારિત્રમોહકે ઉદયકો યા ભોગોપભોગસામગ્રીકો અચ્છા નહીં માનતા
. ઔર નિશ્ચયસે તો, જ્ઞાતૃત્વકે
કારણ સમ્યગ્દૃષ્ટિ વિરાગી ઉદયાગત કર્મોંકો માત્ર જાન હી લેતા હૈ, ઉનકે પ્રતિ ઉસે રાગદ્વેષમોહ નહીં
હૈ
. ઇસપ્રકાર રાગદ્વેષમોહકે બિના હી ઉનકે ફલકો ભોગતા હુઆ દિખાઈ દેતા હૈ, તો ભી ઉસકે
કર્મકા આસ્રવ નહીં હોતા, કર્માસ્રવકે બિના આગામી બન્ધ નહીં હોતા ઔર ઉદયાગતકર્મ તો અપના
રસ દેકર ખિર જાતે હૈં, ક્યોંકિ ઉદયમેં આનેકે બાદ કર્મકી સત્તા રહ હી નહીં સકતી
. ઇસપ્રકાર
ઉસકે નવીન બન્ધ નહીં હોતા ઔર ઉદયાગત કર્મકી નિર્જરા હો જાનેસે ઉસકે કેવલ નિર્જરા હી હુઈ .
ઇસલિએ સમ્યગ્દૃષ્ટિ વિરાગીકે ભોગોપભોગકો નિર્જરાકા હી નિમિત્ત કહા ગયા હૈ . પૂર્વ કર્મ ઉદયમેં
આકર ઉસકા દ્રવ્ય ખિર ગયા સો વહ દ્રવ્યનિર્જરા હૈ ..૧૯૩..
અબ ભાવનિર્જરાકા સ્વરૂપ કહતે હૈં :
પરદ્રવ્યકે ઉપભોગ નિશ્ચય, દુઃખ વા સુખ હોય હૈ .
ઇન ઉદિત સુખદુખ ભોગતા, ફિ ર નિર્જરા હો જાય હૈ ..૧૯૪..
ગાથાર્થ :[દ્રવ્યે ઉપભુજ્યમાને ] વસ્તુ ભોગનેમેં આને પર, [સુખં વા દુઃખં વા ] સુખ
અથવા દુઃખ [નિયમાત્ ] નિયમસે [જાયતે ] ઉત્પન્ન હોતા હૈ; [ઉદીર્ણં ] ઉદયકો પ્રાપ્ત (ઉત્પન્ન
હુએ) [તત્ સુખદુઃખમ્ ] ઉસ સુખ-દુઃખકા [વેદયતે ] વેદન કરતા હૈ
અનુભવ કરતા હૈ,
[અથ ] પશ્ચાત્ [નિર્જરાં યાતિ ] વહ (સુખ-દુઃખરૂપ ભાવ) નિર્જરાકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ .
ટીકા :પરદ્રવ્ય ભોગનેમેં આને પર, ઉસકે નિમિત્તસે જીવકા સુખરૂપ અથવા દુઃખરૂપ
ભાવ નિયમસે હી ઉદય હોતા હૈ અર્થાત્ ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ક્યોંકિ વેદન સાતા ઔર અસાતાઇન દો

Page 305 of 642
PDF/HTML Page 338 of 675
single page version

વેદનાયાઃ સુખરૂપો વા દુઃખરૂપો વા નિયમાદેવ જીવસ્ય ભાવ ઉદેતિ . સ તુ યદા વેદ્યતે
તદા મિથ્યાદૃષ્ટેઃ રાગાદિભાવાનાં સદ્ભાવેન બન્ધનિમિત્તં ભૂત્વા નિર્જીર્યમાણોઽપ્યનિર્જીર્ણઃ સન્ બન્ધ
એવ સ્યાત્; સમ્યગ્દૃષ્ટેસ્તુ રાગાદિભાવાનામભાવેન બન્ધનિમિત્તમભૂત્વા કેવલમેવ નિર્જીર્યમાણો
નિર્જીર્ણઃ સન્નિર્જ̄રૈવ સ્યાત્
.
(અનુષ્ટુભ્)
તજ્જ્ઞાનસ્યૈવ સામર્થ્યં વિરાગસ્યૈવ વા કિલ .
યત્કોઽપિ કર્મભિઃ કર્મ ભૂઞ્જાનોઽપિ ન બધ્યતે ..૧૩૪..
અથ જ્ઞાનસામર્થ્યં દર્શયતિ
39
પ્રકારોંકા અતિક્રમ નહીં કરતા (અર્થાત્ વેદન દો પ્રકારકા હી હૈસાતારૂપ ઔર અસાતારૂપ) .
જબ ઉસ (સુખરૂપ અથવા દુઃખરૂપ) ભાવકા વેદન હોતા હૈ તબ મિથ્યાદૃષ્ટિકો, રાગાદિભાવોંકે
સદ્ભાવસે બંધકા નિમિત્ત હોકર (વહ ભાવ) નિર્જરાકો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ ભી (વાસ્તવમેં) નિર્જરિત
ન હોતા હુઆ, બન્ધ હી હોતા હૈ; કિન્તુ સમ્યગ્દૃષ્ટિકે, રાગાદિભાવોંકે અભાવસે બન્ધકા નિમિત્ત હુએ
બિના કેવલમાત્ર નિર્જરિત હોનેસે (વાસ્તવમેં) નિર્જરિત હોતા હુઆ, નિર્જરા હી હોતી હૈ
.
ભાવાર્થ :પરદ્રવ્ય ભોગનેમેં આને પર, કર્મોદયકે નિમિત્તસે જીવકે સુખરૂપ અથવા
દુઃખરૂપ ભાવ નિયમસે ઉત્પન્ન હોતા હૈ . મિથ્યાદૃષ્ટિકે રાગાદિકે કારણ વહ ભાવ આગામી બન્ધ
કરકે નિર્જરિત હોતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે નિર્જરિત નહીં કહા જા સકતા; અતઃ મિથ્યાદૃષ્ટિકો પરદ્રવ્યકે
ભોગતે હુએ બન્ધ હી હોતા હૈ
. સમ્યગ્દૃષ્ટિકે રાગાદિક ન હોનેસે આગામી બન્ધ કિયે બિના હી વહ
ભાવ નિર્જરિત હો જાતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે નિર્જરિત કહા જા સકતા હૈ; અતઃ સમ્યગ્દૃષ્ટિકે પરદ્રવ્ય
ભોગનેમેં આને પર નિર્જરા હી હોતી હૈ
. ઇસપ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિકે ભાવનિર્જરા હોતી હૈ ..૧૯૪..
અબ આગામી ગાથાઓંકી સૂચનાકે રૂપમેં શ્લોક કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[કિલ ] વાસ્તવમેં [તત્ સામર્થ્યં ] વહ (આશ્ચર્યકારક ) સામર્થ્ય [જ્ઞાનસ્ય
એવ ] જ્ઞાનકા હી હૈ [વા ] અથવા [વિરાગસ્ય એવ ] વિરાગકા હી હૈ [યત્ ] કિ [કઃ અપિ ]
કોઈ (સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ) [કર્મ ભુઞ્જાનઃ અપિ ] ક ર્મકો ભોગતા હુઆ ભી [કર્મભિઃ ન બધ્યતે ]
ક ર્મોંસે નહીં બન્ધતા ! (વહ અજ્ઞાનીકો આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરતા હૈ ઔર જ્ઞાની ઉસે યથાર્થ જાનતા
હૈ
.) .૧૩૪.
અબ જ્ઞાનકા સામર્થ્ય બતલાતે હૈં :

Page 306 of 642
PDF/HTML Page 339 of 675
single page version

જહ વિસમુવભુંજંતો વેજ્જો પુરિસો ણ મરણમુવયાદિ .
પોગ્ગલકમ્મસ્સુદયં તહ ભુંજદિ ણેવ બજ્ઝદે ણાણી ..૧૯૫..
યથા વિષમુપભુઞ્જાનો વૈદ્યઃ પુરુષો ન મરણમુપયાતિ .
પુદ્ગલકર્મણ ઉદયં તથા ભુંક્તે નૈવ બધ્યતે જ્ઞાની ..૧૯૫..
યથા કશ્ચિદ્વિષવૈદ્યઃ પરેષાં મરણકારણં વિષમુપભુઞ્જાનોઽપિ અમોઘવિદ્યાસામર્થ્યેન
નિરુદ્ધતચ્છક્તિ ત્વાન્ન મ્રિયતે, તથા અજ્ઞાનિનાં રાગાદિભાવસદ્ભાવેન બન્ધકારણં પુદ્ગલકર્મોદયમુપ-
ભુઞ્જાનોઽપિ અમોઘજ્ઞાનસામર્થ્યાત્ રાગાદિભાવાનામભાવે સતિ નિરુદ્ધતચ્છક્તિ ત્વાન્ન બધ્યતે જ્ઞાની
.
અથ વૈરાગ્યસામર્થ્યં દર્શયતિ
જ્યોં જહરકે ઉપભોગસે ભી, વૈદ્ય જન મરતા નહીં .
ત્યોં ઉદયકર્મ જુ ભોગતા ભી, જ્ઞાનિજન બઁધતા નહીં ..૧૯૫..
ગાથાર્થ :[યથા ] જિસપ્રકાર [વૈદ્યઃ પુરુષઃ ] વૈદ્ય પુરુષ [વિષમ્ ઉપભુઞ્જાનઃ ]
વિષકો ભોગતા અર્થાત્ ખાતા હુઆ ભી [મરણમ્ ન ઉપયાતિ ] મરણકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા, [તથા ]
ઉસપ્રકાર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની પુરુષ [પુદ્ગલકર્મણઃ ] પુદ્ગલકર્મકે [ઉદયં ] ઉદયકો [ભુંક્તે ] ભોગતા
હૈ તથાપિ [ન એવ બધ્યતે ] બન્ધતા નહીં હૈ
.
ટીકા :જિસપ્રકાર કોઈ વિષવૈદ્ય, દૂસરોંકે મરણકે કારણભૂત વિષકો ભોગતા હુઆ ભી,
અમોઘ (રામબાણ) વિદ્યાકે સામર્થ્યસે વિષકીશક્તિ રુક ગઈ હોનેસે, નહીં મરતા, ઉસીપ્રકાર
અજ્ઞાનિયોંકો, રાગાદિભાવોંકા સદ્ભાવ હોનેસે બન્ધકા કારણ જો પુદ્ગલકર્મકા ઉદય ઉસકો જ્ઞાની
ભોગતા હુઆ ભી, અમોઘ જ્ઞાનકે સામર્થ્યકે દ્વારા રાગાદિભાવોંકા અભાવ હોનેસે
કર્મોદયકી શક્તિ
રુક ગઈ હોનેસે, બન્ધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા .
ભાવાર્થ :જૈસે વૈદ્ય મન્ત્ર, તન્ત્ર, ઔષધિ ઇત્યાદિ અપની વિદ્યાકે સામર્થ્યસે વિષકી
ઘાતકશક્તિકા અભાવ કર દેતા હૈ જિસસે વિષકે ખા લેને પર ભી ઉસકા મરણ નહીં હોતા,
ઉસીપ્રકાર જ્ઞાનીકે જ્ઞાનકા ઐસા સામર્થ્ય હૈ કિ વહ કર્મોદયકી બન્ધ કરનેકી શક્તિકા અભાવ
કરતા હૈ ઔર ઐસા હોનેસે કર્મોદયકો ભોગતે હુએ ભી જ્ઞાનીકે આગામી કર્મબન્ધ નહીં હોતા
.
ઇસપ્રકાર સમ્યગ્જ્ઞાનકા સામર્થ્ય કહા ગયા હૈ ..૧૯૫..
અબ વૈરાગ્યકા સામર્થ્ય બતલાતે હૈં :

Page 307 of 642
PDF/HTML Page 340 of 675
single page version

જહ મજ્જં પિબમાણો અરદીભાવેણ મજ્જદિ ણ પુરિસો .
દવ્વુવભોગે અરદો ણાણી વિ ણ બજ્ઝદિ તહેવ ..૧૯૬..
યથા મદ્યં પિબન્ અરતિભાવેન માદ્યતિ ન પુરુષઃ .
દ્રવ્યોપભોગેઽરતો જ્ઞાન્યપિ ન બધ્યતે તથૈવ ..૧૯૬..
યથા કશ્ચિત્પુરુષો મૈરેયં પ્રતિ પ્રવૃત્તતીવ્રારતિભાવઃ સન્ મૈરેયં પિબન્નપિ તીવ્રારતિ-
ભાવસામર્થ્યાન્ન માદ્યતિ, તથા રાગાદિભાવાનામભાવેન સર્વદ્રવ્યોપભોગં પ્રતિ પ્રવૃત્તતીવ્રવિરાગભાવઃ
સન્ વિષયાનુપભુઞ્જાનોઽપિ તીવ્રવિરાગભાવસામર્થ્યાન્ન બધ્યતે જ્ઞાની
.
(રથોદ્ધતા)
નાશ્નુતે વિષયસેવનેઽપિ યત્
સ્વં ફલં વિષયસેવનસ્ય ના
.
જ્ઞાનવૈભવવિરાગતાબલાત્
સેવકોઽપિ તદસાવસેવકઃ
..૧૩૫..
જ્યોં અરતિભાવ જુ મદ્ય પીકર, મત્ત જન બનતા નહીં .
દ્રવ્યોપભોગ વિષૈં અરત, જ્ઞાની પુરુષ બઁધતા નહીં ..૧૯૬..
ગાથાર્થ :[યથા ] જૈસે [પુરુષઃ ] કોઈ પુરુષ [મદ્યં ] મદિરાકો [અરતિભાવેન ]
અરતિભાવસે (અપ્રીતિસે) [પિબન્ ] પીતા હુઆ [ન માદ્યતિ ] મતવાલા નહીં હોતા, [તથા એવ ]
ઇસીપ્રકાર [જ્ઞાની અપિ ] જ્ઞાની ભી [દ્રવ્યોપભોગે ] દ્રવ્યકે ઉપભોગકે પ્રતિ [અરતઃ ] અરત
(વૈરાગ્યભાવસે) વર્તતા હુઆ [ન બધ્યતે ] (કર્મોંસે) બન્ધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા
.
ટીકા :જૈસે કોઈ પુરુષ મદિરાકે પ્રતિ જિસકો તીવ્ર અરતિભાવ પ્રવર્તા હૈ ઐસા વર્તતા
હુઆ, મદિરાકો પીને પર ભી, તીવ્ર અરતિભાવકે સામર્થ્યકે કારણ મતવાલા નહીં હોતા, ઉસીપ્રકાર
જ્ઞાની ભી, રાગાદિભાવોંકે અભાવસે સર્વ દ્રવ્યોંકે ઉપભોગકે પ્રતિ જિસકો તીવ્ર વૈરાગ્યભાવ પ્રવર્તા હૈ
ઐસા વર્તતા હુઆ, વિષયોંકો ભોગતા હુઆ ભી, તીવ્ર વૈરાગ્યભાવકે સામર્થ્યકે કારણ (કર્મોંસે)
બન્ધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા
.
ભાવાર્થ :યહ વૈરાગ્યકા સામર્થ્ય હૈ કિ જ્ઞાની વિષયોંકા સેવન કરતા હુઆ ભી કર્મોંસે
નહીં બઁધતા ..૧૯૬..
અબ ઇસ અર્થકા આગામી ગાથાકે અર્થકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[યત્ ] ક્યોંકિ [ના ] યહ (જ્ઞાની) પુરુષ [વિષયસેવને અપિ ] વિષય