Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 208-227 ; Kalash: 145-152.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 34

 

Page 328 of 642
PDF/HTML Page 361 of 675
single page version

મજ્ઝં પરિગ્ગહો જદિ તદો અહમજીવદં તુ ગચ્છેજ્જ .
ણાદેવ અહં જમ્હા તમ્હા ણ પરિગ્ગહો મજ્ઝ ..૨૦૮..
મમ પરિગ્રહો યદિ તતોઽહમજીવતાં તુ ગચ્છેયમ્ .
જ્ઞાતૈવાહં યસ્માત્તસ્માન્ન પરિગ્રહો મમ ..૨૦૮..
યદિ પરદ્રવ્યમજીવમહં પરિગૃહ્ણીયાં તદાવશ્યમેવાજીવો મમાસૌ સ્વઃ સ્યાત્, અહમપ્ય-
વશ્યમેવાજીવસ્યામુષ્ય સ્વામી સ્યામ્ . અજીવસ્ય તુ યઃ સ્વામી, સ કિલાજીવ એવ . એવમવશેનાપિ
મમાજીવત્વમાપદ્યેત . મમ તુ એકો જ્ઞાયક એવ ભાવઃ યઃ સ્વઃ, અસ્યૈવાહં સ્વામી; તતો મા
ભૂન્મમાજીવત્વં, જ્ઞાતૈવાહં ભવિષ્યામિ, ન પરદ્રવ્યં પરિગૃહ્ણામિ .
અયં ચ મે નિશ્ચયઃ —
પરિગ્રહ કભી મેરા બને, તો મૈં અજીવ બનૂં અરે .
મૈં નિયમસે જ્ઞાતા હિ, ઇસસે નહિં પરિગ્રહ મુઝ બને ..૨૦૮..
ગાથાર્થ : — [યદિ ] યદિે [પરિગ્રહઃ ] પરદ્રવ્ય-પરિગ્રહ [મમ ] મેરા હો [તતઃ ] તો
[અહમ્ ] મૈં [અજીવતાં તુ ] અજીવત્વકોે [ગચ્છેયમ્ ] પ્રાપ્ત હો જાઊઁ . [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [અહં ]
મૈં તો [જ્ઞાતા એવ ] જ્ઞાતા હી હૂઁ, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [પરિગ્રહઃ ] (પરદ્રવ્યરૂપ) પરિગ્રહ [મમ ન ]
મેરા નહીં હૈ .
ટીકા : — યદિ મૈં અજીવ પરદ્રવ્યકા પરિગ્રહ કરૂઁ તો અવશ્યમેવ વહ અજીવ મેરા ‘સ્વ’
હો ઔર મૈં ભી અવશ્ય હી ઉસ અજીવકા સ્વામી હોઊઁ ; ઔર જો અજીવકા સ્વામી હોગા વહ વાસ્તવમેં
અજીવ હી હોગા . ઇસપ્રકાર અવશતઃ (લાચારીસે) મુઝમેં અજીવત્વ આ પડે . મેરા તો એક જ્ઞાયક
ભાવ હી જો ‘સ્વ’ હૈ, ઉસીકા મૈં સ્વામી હૂઁ; ઇસલિયે મુઝકો અજીવત્વ ન હો, મૈં તો જ્ઞાતા હી રહૂઁગા,
મૈં પરદ્રવ્યકા પરિગ્રહ નહીં કરૂઁગા .
ભાવાર્થ : — નિશ્ચયનયસે યહ સિદ્ધાંત હૈં કિ જીવકા ભાવ જીવ હી હૈ, ઉસકે સાથ જીવકા
સ્વ-સ્વામી સમ્બન્ધ હૈ; ઔર અજીવકા ભાવ અજીવ હી હૈ, ઉસકે સાથ અજીવકા સ્વ-સ્વામી
સમ્બન્ધ હૈ . યદિ જીવકે અજીવકા પરિગ્રહ માના જાય તો જીવ અજીવત્વકો પ્રાપ્ત હો જાય; ઇસલિયે
પરમાર્થતઃ જીવકે અજીવકા પરિગ્રહ માનના મિથ્યાબુદ્ધિ હૈ . જ્ઞાનીકે ઐસી મિથ્યાબુદ્ધિ નહીં હોતી .
જ્ઞાની તો યહ માનતા હૈ કિ પરદ્રવ્ય મેરા પરિગ્રહ નહીં હૈ, મૈં તો જ્ઞાતા હૂઁ ..૨૦૮..
‘ઔર મેરા તો યહ (નિમ્નોક્ત) નિશ્ચય હૈ’ યહ અબ કહતે હૈં : —

Page 329 of 642
PDF/HTML Page 362 of 675
single page version

છિજ્જદુ વા ભિજ્જદુ વા ણિજ્જદુ વા અહવ જાદુ વિપ્પલયં .
જમ્હા તમ્હા ગચ્છદુ તહ વિ હુ ણ પરિગ્ગહો મજ્ઝ ..૨૦૯..
છિદ્યતાં વા ભિદ્યતાં વા નીયતાં વાથવા યાતુ વિપ્રલયમ્ .
યસ્માત્તસ્માત્ ગચ્છતુ તથાપિ ખલુ ન પરિગ્રહો મમ ..૨૦૯..
છિદ્યતાં વા, ભિદ્યતાં વા, નીયતાં વા, વિપ્રલયં યાતુ વા, યતસ્તતો ગચ્છતુ વા, તથાપિ
ન પરદ્રવ્યં પરિગૃહ્ણામિ; યતો ન પરદ્રવ્યં મમ સ્વં, નાહં પરદ્રવ્યસ્ય સ્વામી, પરદ્રવ્યમેવ પરદ્રવ્યસ્ય
સ્વં, પરદ્રવ્યમેવ પરદ્રવ્યસ્ય સ્વામી, અહમેવ મમ સ્વં, અહમેવ મમ સ્વામી ઇતિ જાનામિ .
(વસન્તતિલકા)
ઇત્થં પરિગ્રહમપાસ્ય સમસ્તમેવ
સામાન્યતઃ સ્વપરયોરવિવેકહેતુમ્ .
અજ્ઞાનમુજ્ઝિતુમના અધુના વિશેષાદ્
ભૂયસ્તમેવ પરિહર્તુમયં પ્રવૃત્તઃ ..૧૪૫..
42
છેદાય યા ભેદાય, કો લે જાય, નષ્ટ બનો ભલે .
યા અન્ય કો રીત જાય, પર પરિગ્રહ ન મેરા હૈ અરે ..૨૦૯..
ગાથાર્થ : — [છિદ્યતાં વા ] છિદ જાયે, [ભિદ્યતાં વા ] અથવા ભિદ જાયે, [નીયતાં
વા ] અથવા કોઈ લે જાયે, [અથવા વિપ્રલયમ્ યાતુ ] અથવા નષ્ટ હો જાયેે, [યસ્માત્ તસ્માત્
ગચ્છતુ ] અથવા ચાહેે જિસ પ્રકારસે ચલા જાયે, [તથાપિ ] ફિ ર ભી [ખલુ ] વાસ્તવમેં
[પરિગ્રહઃ ] પરિગ્રહ [મમ ન ] મેરા નહીં હૈ .
ટીકા : — પરદ્રવ્ય છિદે, અથવા ભિદે, અથવા કોઈ ઉસે લે જાયે, અથવા વહ નષ્ટ હો
જાયે, અથવા ચાહે જિસપ્રકારસે જાયે, તથાપિ મૈં પરદ્રવ્યકો નહીં પરિગૃહિત કરૂઁગા; ક્યોંકિ
‘પરદ્રવ્ય મેરા સ્વ નહીં હૈ, – મૈં પરદ્રવ્યકા સ્વામી નહીં હૂઁ, પરદ્રવ્ય હી પરદ્રવ્યકા સ્વ હૈ, – પરદ્રવ્ય
હી પરદ્રવ્યકા સ્વામી હૈ, મૈં હી અપના સ્વ હૂઁ, – મૈં હી અપના સ્વામી હૂઁ — ઐસા મૈં જાનતા હૂઁ .
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકો પરદ્રવ્યકે બિગડને-સુધરનેકા હર્ષ-વિષાદ નહીં હોતા ..૨૦૯..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ ઔર આગામી કથનકી સૂચનારૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
★
શ્લોકાર્થ : — [ઇત્થં ] ઇસપ્રકાર [સમસ્તમ્ એવ પરિગ્રહમ્ ] સમસ્ત પરિગ્રહકો
★
ઇસ કલશકા અર્થ ઇસપ્રકાર ભી હોતા હૈ : — [ઇત્થં ] ઇસપ્રકાર [સ્વપરયોઃ અવિવેકહેતુમ્ સમસ્તમ્ એવ

Page 330 of 642
PDF/HTML Page 363 of 675
single page version

અપરિગ્ગહો અણિચ્છો ભણિદો ણાણી ય ણેચ્છદે ધમ્મં .
અપરિગ્ગહો દુ ધમ્મસ્સ જાણગો તેણ સો હોદિ ..૨૧૦..
અપરિગ્રહોઽનિચ્છો ભણિતો જ્ઞાની ચ નેચ્છતિ ધર્મમ્ .
અપરિગ્રહસ્તુ ધર્મસ્ય જ્ઞાયકસ્તેન સ ભવતિ ..૨૧૦..
ઇચ્છા પરિગ્રહઃ . તસ્ય પરિગ્રહો નાસ્તિ યસ્યેચ્છા નાસ્તિ . ઇચ્છા ત્વજ્ઞાનમયો ભાવઃ,
અજ્ઞાનમયો ભાવસ્તુ જ્ઞાનિનો નાસ્તિ, જ્ઞાનિનો જ્ઞાનમય એવ ભાવોઽસ્તિ . તતો જ્ઞાની અજ્ઞાનમયસ્ય
[સામાન્યતઃ ] સામાન્યતઃ [અપાસ્ય ] છોડકર [અધુના ] અબ [સ્વપરયોઃ અવિવેકહેતુમ્ અજ્ઞાનમ્
ઉજ્ઝિતુમનાઃ અયં ] સ્વ-પરકે અવિવેકકે કારણરૂપ અજ્ઞાનકો છોડનેકા જિસકા મન હૈ ઐસા યહ
[ભૂયઃ ] પુનઃ [તમ્ એવ ] ઉસીકો ( – પરિગ્રહકો – ) [વિશેષાત્ ] વિશેષતઃ [પરિહર્તુમ્ ]
છોડનેકોે [પ્રવૃત્તઃ ] પ્રવૃત્ત હુઆ હૈ .
ભાવાર્થ : — સ્વ-પરકો એકરૂપ જાનનેકા કારણ અજ્ઞાન હૈ . ઉસ અજ્ઞાનકો સમ્પૂર્ણતયા
છોડનેકે ઇચ્છુક જીવને પહલે તો પરિગ્રહકા સામાન્યતઃ ત્યાગ કિયા ઔર અબ (આગામી
ગાથાઓંમેં) ઉસ પરિગ્રહકો વિશેષતઃ (ભિન્ન-ભિન્ન નામ લેકર) છોડતા હૈ .૧૪૫.
પહલે યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે ધર્મકા (પુણ્યકા) પરિગ્રહ નહીં હૈ : —
અનિચ્છક કહા અપરિગ્રહી, નહિં પુણ્ય ઇચ્છા જ્ઞાનિકે .
ઇસસે ન પરિગ્રહિ પુણ્યકા વહ, પુણ્યકા જ્ઞાયક રહે ..૨૧૦..
ગાથાર્થ : — [અનિચ્છઃ ] અનિચ્છકકો [અપરિગ્રહઃ ] અપરિગ્રહી [ભણિતઃ ] કહા હૈ
[ચ ] ઔર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [ધર્મમ્ ] ધર્મકો (પુણ્યકો) [ન ઇચ્છતિ ] નહીં ચાહતા, [તેન ] ઇસલિયે
[સઃ ] વહ [ધર્મસ્ય ] ધર્મકા [અપરિગ્રહઃ તુ ] પરિગ્રહી નહીં હૈ, (કિન્તુ) [જ્ઞાયકઃ ] (ધર્મકા)
જ્ઞાયક હી [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા : — ઇચ્છા પરિગ્રહ હૈ . ઉસકો પરિગ્રહ નહીં હૈ — જિસકો ઇચ્છા નહીં હૈ . ઇચ્છા તો
અજ્ઞાનમયભાવ હૈ ઔર અજ્ઞાનમય ભાવ જ્ઞાનીકે નહીં હોતા, જ્ઞાનીકે જ્ઞાનમય હી ભાવ હોતા હૈ; ઇસલિયે
પરિગ્રહમ્ ] સ્વ-પરકે અવિવેકકે કારણરૂપ સમસ્ત પરિગ્રહકો [સામાન્યતઃ ] સામાન્યતઃ [અપાસ્ય ]
છોડકર [અધુના ] અબ, [અજ્ઞાનમ્ ઉજ્ઝિતુમનાઃ અયં ] અજ્ઞાનકો છોડનેકા જિસકા મન હૈ ઐસા યહ,
[ભૂયઃ ] ફિ ર ભી [તમ્ એવ ] ઉસે હી [વિશેષાત્ ] વિશેષતઃ [પરિહર્તુમ્ ] છોડનેકે લિયે [પ્રવૃત્તઃ ] પ્રવૃત્ત
હુઆ હૈ .

Page 331 of 642
PDF/HTML Page 364 of 675
single page version

ભાવસ્ય ઇચ્છાયા અભાવાદ્ધર્મં નેચ્છતિ . તેન જ્ઞાનિનો ધર્મપરિગ્રહો નાસ્તિ . જ્ઞાનમયસ્યૈકસ્ય
જ્ઞાયકભાવસ્ય ભાવાદ્ધર્મસ્ય કેવલં જ્ઞાયક એવાયં સ્યાત્ .
અપરિગ્ગહો અણિચ્છો ભણિદો ણાણી ય ણેચ્છદિ અધમ્મં .
અપરિગ્ગહો અધમ્મસ્સ જાણગો તેણ સો હોદિ ..૨૧૧..
અપરિગ્રહોઽનિચ્છો ભણિતો જ્ઞાની ચ નેચ્છત્યધર્મમ્ .
અપરિગ્રહોઽધર્મસ્ય જ્ઞાયકસ્તેન સ ભવતિ ..૨૧૧..
ઇચ્છા પરિગ્રહઃ . તસ્ય પરિગ્રહો નાસ્તિ યસ્યેચ્છા નાસ્તિ . ઇચ્છા ત્વજ્ઞાનમયો ભાવઃ,
અજ્ઞાનમયો ભાવસ્તુ જ્ઞાનિનો નાસ્તિ, જ્ઞાનિનો જ્ઞાનમય એવ ભાવોઽસ્તિ . તતો જ્ઞાની અજ્ઞાનમયસ્ય
ભાવસ્ય ઇચ્છાયા અભાવાદધર્મં નેચ્છતિ . તેન જ્ઞાનિનોઽધર્મપરિગ્રહો નાસ્તિ . જ્ઞાનમયસ્યૈકસ્ય
જ્ઞાયકભાવસ્ય ભાવાદધર્મસ્ય કેવલં જ્ઞાયક એવાયં સ્યાત્ .
અજ્ઞાનમય ભાવ જો ઇચ્છા ઉસકે અભાવકે કારણ જ્ઞાની ધર્મકો નહીં ચાહતા; ઇસલિયે જ્ઞાનીકે
ધર્મકા પરિગ્રહ નહીં હૈ . જ્ઞાનમય એક જ્ઞાયકભાવકે સદ્ભાવકે કારણ યહ (જ્ઞાની) ધર્મકા કેવલ
જ્ઞાયક હી હૈ ..૨૧૦..
અબ, યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે અધર્મકા (પાપકા) પરિગ્રહ નહીં હૈ : —
અનિચ્છક કહા અપરિગ્રહી, નહિં પાપ ઇચ્છા જ્ઞાનિકે .
ઇસસે ન પરિગ્રહિ પાપકા વહ, પાપકા જ્ઞાયક રહે ..૨૧૧..
ગાથાર્થ : — [અનિચ્છઃ ] અનિચ્છકકો [અપરિગ્રહઃ ] અપરિગ્રહી [ભણિતઃ ] કહા હૈ
[ચ ] ઔર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [અધર્મમ્ ] અધર્મકો (પાપકો) [ન ઇચ્છતિ ] નહીં ચાહતા, [તેન ]
ઇસલિયે [સઃ ] વહ [અધર્મસ્ય ] અધર્મકા [અપરિગ્રહઃ ] પરિગ્રહી નહીં હૈ, (કિ ન્તુ) [જ્ઞાયકઃ ]
(અધર્મકા) જ્ઞાયક હી [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા : — ઇચ્છા પરિગ્રહ હૈ . ઉસકો પરિગ્રહ નહીં હૈ — જિસકો ઇચ્છા નહીં હૈ . ઇચ્છા તો
અજ્ઞાનમય ભાવ હૈ ઔર અજ્ઞાનમય ભાવ જ્ઞાનીકે નહીં હોતા, જ્ઞાનીકે જ્ઞાનમય હી ભાવ હોતા હૈ;
ઇસલિયે અજ્ઞાનમય ભાવ જો ઇચ્છા ઉસકે અભાવકે કારણ જ્ઞાની અધર્મકો નહીં ચાહતા; ઇસલિયે
જ્ઞાનીકે અધર્મકા પરિગ્રહ નહીં હૈ . જ્ઞાનમય એક જ્ઞાયકભાવકે સદ્ભાવકે કારણ યહ (જ્ઞાની)
અધર્મકા કેવલ જ્ઞાયક હી હૈ .

Page 332 of 642
PDF/HTML Page 365 of 675
single page version

એવમેવ ચાધર્મપદપરિવર્તનેન રાગદ્વેષક્રોધમાનમાયાલોભકર્મનોકર્મમનોવચનકાયશ્રોત્રચક્ષુ-
ર્ઘ્રાણરસનસ્પર્શનસૂત્રાણિ ષોડશ વ્યાખ્યેયાનિ . અનયા દિશાઽન્યાન્યપ્યૂહ્યાનિ .
અપરિગ્ગહો અણિચ્છો ભણિદો ણાણી ય ણેચ્છદે અસણં .
અપરિગ્ગહો દુ અસણસ્સ જાણગો તેણ સો હોદિ ..૨૧૨..
અપરિગ્રહોઽનિચ્છો ભણિતો જ્ઞાની ચ નેચ્છત્યશનમ્ .
અપરિગ્રહસ્ત્વશનસ્ય જ્ઞાયકસ્તેન સ ભવતિ ..૨૧૨..
ઇચ્છા પરિગ્રહઃ . તસ્ય પરિગ્રહો નાસ્તિ યસ્યેચ્છા નાસ્તિ . ઇચ્છા ત્વજ્ઞાનમયો ભાવઃ,
અજ્ઞાનમયો ભાવસ્તુ જ્ઞાનિનો નાસ્તિ, જ્ઞાનિનો જ્ઞાનમય એવ ભાવોઽસ્તિ . તતો જ્ઞાની અજ્ઞાનમયસ્ય
ભાવસ્ય ઇચ્છાયા અભાવાદશનં નેચ્છતિ . તેન જ્ઞાનિનોઽશનપરિગ્રહો નાસ્તિ . જ્ઞાનમયસ્યૈકસ્ય
જ્ઞાયકભાવસ્ય ભાવાદશનસ્ય કેવલં જ્ઞાયક એવાયં સ્યાત્ .
ઇસીપ્રકાર ગાથામેં ‘અધર્મ’ શબ્દ બદલકર ઉસકે સ્થાન પર રાગ, દ્વેષ, ક્રોધ, માન, માયા,
લોભ, કર્મ, નોકર્મ, મન, વચન, કાય, શ્રોત્ર, ચક્ષુ, ઘ્રાણ, રસન ઔર સ્પર્શન — યહ સોલહ શબ્દ રખકર,
સોલહ ગાથાસૂત્ર વ્યાખ્યાનરૂપ કરના ઔર ઇસ ઉપદેશસે દૂસરે ભી વિચાર કરના ચાહિએ ..૨૧૧..
અબ, યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે આહારકા ભી પરિગ્રહ નહીં હૈ : —
અનિચ્છક કહા અપરિગ્રહી, નહિં અશન ઇચ્છા જ્ઞાનિકે .
ઇસસે ન પરિગ્રહિ અશનકા વહ, અશનકા જ્ઞાયક રહે ..૨૧૨..
ગાથાર્થ : — [અનિચ્છઃ ] અનિચ્છકકો [અપરિગ્રહઃ ] અપરિગ્રહી [ભણિતઃ ] કહા હૈ
[ચ ] ઔર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [અશનમ્ ] ભોજનકો [ન ઇચ્છતિ ] નહીં ચાહતા, [તેન ] ઇસલિયે [સઃ ]
વહ [અશનસ્ય ] ભોજનકા [અપરિગ્રહઃ તુ ] પરિગ્રહી નહીં હૈ, (કિન્તુ) [જ્ઞાયકઃ ] (ભોજનકા)
જ્ઞાયક હી [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા : — ઇચ્છા પરિગ્રહ હૈ . ઉસકો પરિગ્રહ નહીં હૈ — જિસકો ઇચ્છા નહીં હૈ . ઇચ્છા તો
અજ્ઞાનમય ભાવ હૈ ઔર અજ્ઞાનમય ભાવ જ્ઞાનીકે નહીં હોતા, જ્ઞાનીકે જ્ઞાનમય હી ભાવ હોતા હૈ;
ઇસલિયે અજ્ઞાનમય ભાવ જો ઇચ્છા ઉસકે અભાવકે કારણ જ્ઞાની ભોજનકો નહીં ચાહતા; ઇસલિયે
જ્ઞાનીકે ભોજનકા પરિગ્રહ નહીં હૈ . જ્ઞાનમય એક જ્ઞાયકભાવકે સદ્ભાવકે કારણ યહ (જ્ઞાની)
ભોજનકા કેવલ જ્ઞાયક હી હૈ .

Page 333 of 642
PDF/HTML Page 366 of 675
single page version

અપરિગ્ગહો અણિચ્છો ભણિદો ણાણી ય ણેચ્છદે પાણં .
અપરિગ્ગહો દુ પાણસ્સ જાણગો તેણ સો હોદિ ..૨૧૩..
અપરિગ્રહોઽનિચ્છો ભણિતો જ્ઞાની ચ નેચ્છતિ પાનમ્ .
અપરિગ્રહસ્તુ પાનસ્ય જ્ઞાયકસ્તેન સ ભવતિ ..૨૧૩..
ઇચ્છા પરિગ્રહઃ . તસ્ય પરિગ્રહો નાસ્તિ યસ્યેચ્છા નાસ્તિ . ઇચ્છા ત્વજ્ઞાનમયો ભાવઃ,
અજ્ઞાનમયો ભાવસ્તુ જ્ઞાનિનો નાસ્તિ, જ્ઞાનિનો જ્ઞાનમય એવ ભાવોઽસ્તિ . તતો જ્ઞાની અજ્ઞાનમયસ્ય
ભાવસ્ય ઇચ્છાયા અભાવાત્ પાનં નેચ્છતિ . તેન જ્ઞાનિનઃ પાનપરિગ્રહો નાસ્તિ . જ્ઞાનમયસ્યૈકસ્ય
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે આહારકી ભી ઇચ્છા નહીં હોતી, ઇસલિયે જ્ઞાનીકા આહાર કરના વહ
ભી પરિગ્રહ નહીં હૈ . યહાઁ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ — આહાર તો મુનિ ભી કરતે હૈં, ઉનકે ઇચ્છા હૈ યા
નહીં ? ઇચ્છાકે બિના આહાર કૈસે કિયા જા સકતા હૈ ? સમાધાન : અસાતાવેદનીય કર્મકે ઉદયસે
જઠરાગ્નિરૂપ ક્ષુધા ઉત્પન્ન હોતી હૈ, વીર્યાંતરાયકે ઉદયસે ઉસકી વેદના સહન નહીં કી જા સકતી
ઔર ચારિત્રમોહકે ઉદયસે આહારગ્રહણકી ઇચ્છા ઉત્પન્ન હોતી હૈ . ઉસ ઇચ્છાકો જ્ઞાની કર્મોંદયકા
કાર્ય જાનતે હૈં, ઔર ઉસે રોગ સમાન જાનકર મિટાના ચાહતે હૈં . જ્ઞાનીકે ઇચ્છાકે પ્રતિ અનુરાગરૂપ
ઇચ્છા નહીં હોતી અર્થાત્ ઉસકે ઐસી ઇચ્છા નહીં હોતી કિ મેરી યહ ઇચ્છા સદા રહે . ઇસલિયે ઉસકે
અજ્ઞાનમય ઇચ્છાકા અભાવ હૈ . પરજન્ય ઇચ્છાકા સ્વામિત્વ જ્ઞાનીકે નહીં હોતા, ઇસલિયે જ્ઞાની
ઇચ્છાકા ભી જ્ઞાયક હી હૈ . ઇસપ્રકાર શુદ્ધનયકી પ્રધાનતાસે કથન જાનના ચાહિએ ..૨૧૨..
અબ, યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે પાનકા (પાની ઇત્યાદિકે પીનેકા) ભી પરિગ્રહ નહીં હૈ : —
અનિચ્છક કહા અપરિગ્રહી, નહિં પાન ઇચ્છા જ્ઞાનિકે .
ઇસસે ન પરિગ્રહિ પાનકા વહ, પાનકા જ્ઞાયક રહે ..૨૧૩..
ગાથાર્થ : — [અનિચ્છઃ ] અનિચ્છકકો [અપરિગ્રહઃ ] અપરિગ્રહી [ભણિતઃ ] કહા હૈ
[ચ ] ઔર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [પાનમ્ ] પાનકો (પેયકો) [ન ઇચ્છતિ ] નહીં ચાહતા, [તેન ] ઇસલિયે
[સઃ ] વહ [પાનસ્ય ] પાનકા [અપરિગ્રહઃ તુ ] પરિગ્રહી નહીં હૈ, કિ ન્તુ [જ્ઞાયકઃ ] (પાનકા)
જ્ઞાયક હી [ભવતિ ] હૈ .
ટીકા : — ઇચ્છા પરિગ્રહ હૈ . ઉસકો પરિગ્રહ નહીં હૈ — જિસકો ઇચ્છા નહીં હૈ . ઇચ્છા તો
અજ્ઞાનમયભાવ હૈ ઔર અજ્ઞાનમય ભાવ જ્ઞાનીકે નહીં હોતા, જ્ઞાનીકે જ્ઞાનમયભાવ હી હોતા હૈ; ઇસલિયે
અજ્ઞાનમયભાવ જો ઇચ્છા ઉસકે અભાવકે કારણ જ્ઞાની પાનકો (પાની ઇત્યાદિ પેયકો) નહીં ચાહતા;

Page 334 of 642
PDF/HTML Page 367 of 675
single page version

જ્ઞાયકભાવસ્ય ભાવાત્ કેવલં પાનકસ્ય જ્ઞાયક એવાયં સ્યાત્ .
એમાદિએ દુ વિવિહે સવ્વે ભાવે ય ણેચ્છદે ણાણી .
જાણગભાવો ણિયદો ણીરાલંબો દુ સવ્વત્થ ..૨૧૪..
એવમાદિકાંસ્તુ વિવિધાન્ સર્વાન્ ભાવાંશ્ચ નેચ્છતિ જ્ઞાની .
જ્ઞાયકભાવો નિયતો નિરાલમ્બસ્તુ સર્વત્ર ..૨૧૪..
એવમાદયોઽન્યેઽપિ બહુપ્રકારાઃ પરદ્રવ્યસ્ય યે સ્વભાવાસ્તાન્ સર્વાનેવ નેચ્છતિ જ્ઞાની, તેન
જ્ઞાનિનઃ સર્વેષામપિ પરદ્રવ્યભાવાનાં પરિગ્રહો નાસ્તિ . ઇતિ સિદ્ધં જ્ઞાનિનોઽત્યન્તનિષ્પરિગ્રહત્વમ્ .
અથૈવમયમશેષભાવાન્તરપરિગ્રહશૂન્યત્વાદુદ્વાન્તસમસ્તાજ્ઞાનઃ સર્વત્રાપ્યત્યન્તનિરાલમ્બો ભૂત્વા પ્રતિ-
ઇસલિયે જ્ઞાનીકે પાનકા પરિગ્રહ નહીં હૈ . જ્ઞાનમય એક જ્ઞાયકભાવકે સદ્ભાવકે કારણ યહ (જ્ઞાની)
પાનકા કેવલ જ્ઞાયક હી હૈ .
ભાવાર્થ : — આહારકી ગાથાકે ભાવાર્થકી ભાઁતિ યહાઁ ભી સમઝના ચાહિયે ..૨૧૩..
ઐસે હી અન્ય ભી અનેક પ્રકારકે પરજન્ય ભાવોંકો જ્ઞાની નહીં ચાહતા, યહ કહતે હૈં : —
યે આદિ વિધવિધ ભાવ બહુ જ્ઞાની ન ઇચ્છે સર્વકો .
સર્વત્ર આલમ્બન રહિત બસ, નિયત જ્ઞાયકભાવ સો ..૨૧૪..
ગાથાર્થ : — [એવમાદિકાન્ તુ ] ઇત્યાદિક [વિવિધાન્ ] અનેક પ્રકારકે [સર્વાન્ ભાવાન્
ચ ] સર્વ ભાવોંકો [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [ન ઇચ્છતિ ] નહીં ચાહતા; [સર્વત્ર નિરાલમ્બઃ તુ ] સર્વત્ર
(સભીમેંં) નિરાલમ્બ વહ [નિયતઃ જ્ઞાયકભાવઃ ] નિશ્ચિત જ્ઞાયકભાવ હી હૈ .
ટીકા : — ઇત્યાદિક અન્ય ભી અનેક પ્રકારકે જો પરદ્રવ્યકે સ્વભાવ હૈં ઉન સભીકો જ્ઞાની
નહીં ચાહતા, ઇસલિયે જ્ઞાનીકે સમસ્ત પરદ્રવ્યકે ભાવોંકા પરિગ્રહ નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકે અત્યન્ત
નિષ્પરિગ્રહત્વ સિદ્ધ હુઆ .
અબ ઇસપ્રકાર, સમસ્ત અન્ય ભાવોંકે પરિગ્રહસે શૂન્યત્વકે કારણ જિસને સમસ્ત અજ્ઞાનકા
વમન કર ડાલા હૈ ઐસા યહ (જ્ઞાની), સર્વત્ર અત્યન્ત નિરાલમ્બ હોકર, નિયત ટંકોત્કીર્ણ એક
જ્ઞાયકભાવ રહતા હુઆ, સાક્ષાત્ વિજ્ઞાનઘન આત્માકા અનુભવ કરતા હૈ .

Page 335 of 642
PDF/HTML Page 368 of 675
single page version

નિયતટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવઃ સન્ સાક્ષાદ્વિજ્ઞાનઘનમાત્માનમનુભવતિ .
(સ્વાગતા)
પૂર્વબદ્ધનિજકર્મવિપાકાદ્
જ્ઞાનિનો યદિ ભવત્યુપભોગઃ .
તદ્ભવત્વથ ચ રાગવિયોગા-
ન્નૂનમેતિ ન પરિગ્રહભાવમ્ ..૧૪૬..
ઉપ્પણ્ણોદયભોગો વિયોગબુદ્ધીએ તસ્સ સો ણિચ્ચં .
કંખામણાગદસ્સ ય ઉદયસ્સ ણ કુવ્વદે ણાણી ..૨૧૫..
★પહલે, મોક્ષાભિલાષી સર્વ પરિગ્રહકો છોડનેકે લિએ પ્રવૃત્ત હુઆ થા; ઉસને ઇસ ગાથા તકમેં સમસ્ત પરિગ્રહ-
ભાવકો છોડ દિયા, ઔર ઇસપ્રકાર સમસ્ત અજ્ઞાનકો દૂર કર દિયા તથા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માકા અનુભવ કિયા .
ભાવાર્થ : — પુણ્ય, પાપ, અશન, પાન ઇત્યાદિ સમસ્ત અન્યભાવોંકા જ્ઞાનીકો પરિગ્રહ નહીં
હૈ, ક્યોંકિ સમસ્ત પરભાવોંકો હેય જાને તબ ઉસકી પ્રાપ્તિકી ઇચ્છા નહીં હોતી .★..૨૧૪..
અબ આગામી ગાથાકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [પૂર્વબદ્ધ-નિજ-કર્મ-વિપાકાદ્ ] પૂર્વબદ્ધ અપને કર્મકે વિપાકકે કારણ
[જ્ઞાનિનઃ યદિ ઉપભોગઃ ભવતિ તત્ ભવતુ ] જ્ઞાનીકે યદિ ઉપભોગ હો તો હો, [અથ ચ ] પરંતુ
[રાગવિયોગાત્ ] રાગકે વિયોગ ( – અભાવ)કે કારણ [નૂનમ્ ] વાસ્તવમેં [પરિગ્રહભાવમ્ ન એતિ ]
વહ ઉપભોગ પરિગ્રહભાવકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા .
ભાવાર્થ : — પૂર્વબદ્ધ કર્મકા ઉદય આને પર જો ઉપભોગસામગ્રી પ્રાપ્ત હોતી હૈ ઉસે યદિ
અજ્ઞાનમય રાગભાવસે ભોગા જાયે તો વહ ઉપભોગ પરિગ્રહત્વકો પ્રાપ્ત હો . પરન્તુ જ્ઞાનીકે અજ્ઞાનમય
રાગભાવ નહીં હોતા . વહ જાનતા હૈ કિ જો પહલે બાઁધા થા વહ ઉદયમેં આ ગયા ઔર છૂટ ગયા;
અબ મૈં ઉસે ભવિષ્યમેં નહીં ચાહતા . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકે રાગરૂપ ઇચ્છા નહીં હૈ, ઇસલિયે ઉસકા
ઉપભોગ પરિગ્રહત્વકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા .૧૪૬.
અબ, યહ કહતે હૈં કિ જ્ઞાનીકે ત્રિકાલ સમ્બન્ધી પરિગ્રહ નહીં હૈ : —
સાંપ્રત ઉદયકે ભોગમેં જુ વિયોગબુદ્ધી જ્ઞાનિકે .
અરુ ભાવિ કર્મવિપાકકી, કાંક્ષા નહીં જ્ઞાની કરે ..૨૧૫..

Page 336 of 642
PDF/HTML Page 369 of 675
single page version

ઉત્પન્નોદયભોગો વિયોગબુદ્ધયા તસ્ય સ નિત્યમ્ .
કાંક્ષામનાગતસ્ય ચ ઉદયસ્ય ન કરોતિ જ્ઞાની ..૨૧૫..
કર્મોદયોપભોગસ્તાવત્ અતીતઃ પ્રત્યુત્પન્નોઽનાગતો વા સ્યાત્ . તત્રાતીતસ્તાવત્
અતીતત્વાદેવ સ ન પરિગ્રહભાવં બિભર્તિ . અનાગતસ્તુ આકાંક્ષ્યમાણ એવ પરિગ્રહભાવં બિભૃયાત્ .
પ્રત્યુત્પન્નસ્તુ સ કિલ રાગબુદ્ધયા પ્રવર્તમાન એવ તથા સ્યાત્ . ન ચ પ્રત્યુત્પન્નઃ કર્મોદયોપભોગો
જ્ઞાનિનો રાગબુદ્ધયા પ્રવર્તમાનો દૃષ્ટઃ, જ્ઞાનિનોઽજ્ઞાનમયભાવસ્ય રાગબુદ્ધેરભાવાત્ . વિયોગબુદ્ધયૈવ
કેવલં પ્રવર્તમાનસ્તુ સ કિલ ન પરિગ્રહઃ સ્યાત્ . તતઃ પ્રત્યુત્પન્નઃ કર્મોદયોપભોગો જ્ઞાનિનઃ
પરિગ્રહો ન ભવેત્ . અનાગતસ્તુ સ કિલ જ્ઞાનિનો નાકાંક્ષિત એવ, જ્ઞાનિનોઽજ્ઞાનમય-
ભાવસ્યાકાંક્ષાયા અભાવાત્ . તતોઽનાગતોઽપિ કર્મોદયોપભોગો જ્ઞાનિનઃ પરિગ્રહો ન ભવેત્ .
ગાથાર્થ : — [ઉત્પન્નોદયભોગઃ ] જો ઉત્પન્ન (અર્થાત્ વર્તમાન કાલકે) ઉદયકા ભોગ હૈ
[સઃ ] વહ, [તસ્ય ] જ્ઞાનીકે [નિત્યમ્ ] સદા [વિયોગબુદ્ધયા ] વિયોગબુદ્ધિસે હોતા હૈ [ચ ] ઔર
[અનાગતસ્ય ઉદયસ્ય ] આગામી ઉદયકી [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [કાંક્ષામ્ ] વાઁછા [ન કરોતિ ] નહીં કરતા .
ટીકા : — કર્મકે ઉદયકા ઉપભોગ તીન પ્રકારકા હોતા હૈ — અતીત, વર્તમાન ઔર ભવિષ્ય
કાલકા . ઇનમેંસે પહલા, જો અતીત ઉપભોગ હૈ વહ અતીતતા- (વ્યતીત હો ચુકા હોને)કે કારણ
હી પરિગ્રહભાવકો ધારણ નહીં કરતા . ભવિષ્યકા ઉપભોગ યદિ વાઁછામેં આતા હો તો હી વહ
પરિગ્રહભાવકો ધારણ કરતા હૈ; ઔર જો વર્તમાન ઉપભોગ હૈ વહ યદિ રાગબુદ્ધિસે હો રહા હો તો હી
પરિગ્રહભાવકો ધારણ કરતા હૈ .
વર્તમાન કર્મોદય-ઉપભોગ જ્ઞાનીકે રાગબુદ્ધિસે પ્રવર્તમાન દિખાઈ નહીં દેતા, ક્યોંકિ જ્ઞાનીકે
અજ્ઞાનમયભાવ જો રાગબુદ્ધિ ઉસકા અભાવ હૈ; ઔર કેવલ વિયોગબુદ્ધિ(હેયબુદ્ધિ)સે હી પ્રવર્તમાન
વહ વાસ્તવમેં પરિગ્રહ નહીં હૈ . ઇસલિયે વર્તમાન કર્મોદય-ઉપભોગ જ્ઞાનીકે પરિગ્રહ નહીં હૈ
( – પરિગ્રહરૂપ નહીં હૈ) .
અનાગત ઉપભોગ તો વાસ્તવમેં જ્ઞાનીકે વાઁછિત હી નહીં હૈ, (અર્થાત્ જ્ઞાનીકો ઉસકી વાઁછા
હી નહીં હોતી) ક્યોંકિ જ્ઞાનીકે અજ્ઞાનમય ભાવ – વાઁછાકા અભાવ હૈ . ઇસલિયે અનાગત કર્મોદય-
ઉપભોગ જ્ઞાનીકે પરિગ્રહ નહીં હૈ ( – પરિગ્રહરૂપ નહીં હૈ) .
ભાવાર્થ : — અતીત કર્મોદય-ઉપભોગ તો વ્યતીત હી હો ચુકા હૈ . અનાગત ઉપભોગકી વાઁછા
નહીં હૈ; ક્યોંકિ જ્ઞાની જિસ કર્મકો અહિતરૂપ જાનતા હૈ ઉસકે આગામી ઉદયકે ભોગકી વાઁછા ક્યોં
કરેગા ? વર્તમાન ઉપભોગકે પ્રતિ રાગ નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ જિસે હેય જાનતા હૈ ઉસકે પ્રતિ રાગ કૈસે

Page 337 of 642
PDF/HTML Page 370 of 675
single page version

કુતોઽનાગતમુદયં જ્ઞાની નાકાંક્ષતીતિ ચેત્ —
જો વેદદિ વેદિજ્જદિ સમએ સમએ વિણસ્સદે ઉભયં .
તં જાણગો દુ ણાણી ઉભયં પિ ણ કંખદિ કયાવિ ..૨૧૬..
યો વેદયતે વેદ્યતે સમયે સમયે વિનશ્યત્યુભયમ્ .
તદ્જ્ઞાયકસ્તુ જ્ઞાની ઉભયમપિ ન કાંક્ષતિ કદાપિ ..૨૧૬..
જ્ઞાની હિ તાવદ્ ધ્રુવત્વાત્ સ્વભાવભાવસ્ય ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવો નિત્યો ભવતિ, યૌ તુ
વેદ્યવેદકભાવૌ તૌ તૂત્પન્નપ્રધ્વંસિત્વાદ્વિભાવભાવાનાં ક્ષણિકૌ ભવતઃ . તત્ર યો ભાવઃ કાંક્ષમાણં
વેદ્યભાવં વેદયતે સ યાવદ્ભવતિ તાવત્કાંક્ષમાણો વેદ્યો ભાવો વિનશ્યતિ; તસ્મિન્ વિનષ્ટે વેદકો ભાવઃ
૧ વેદ્ય = વેદનમેં આને યોગ્ય . વેદક = વેદનેવાલા; અનુભવ કરનેવાલા .
43
હો સકતા હૈ ? ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકે જો ત્રિકાલ સમ્બન્ધી કર્મોદયકા ઉપભોગ હૈ વહ પરિગ્રહ નહીં હૈ .
જ્ઞાની વર્તમાનમેં જો ઉપભોગકે સાધન એકત્રિત કરતા હૈ વહ તો જો પીડા નહીં સહી જા સકતી ઉસકા
ઉપચાર કરતા હૈ — જૈસે રોગી રોગકા ઉપચાર કરતા હૈ . યહ અશક્તિકા દોષ હૈ ..૨૧૫..
અબ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ જ્ઞાની અનાગત કર્મોદય-ઉપભોગકી વાઁછા ક્યોં નહીં કરતા ? ઉસકા
ઉત્તર યહ હૈ : —
રે ! વેદ્ય વેદક ભાવ દોનોં, સમય સમય વિનષ્ટ હૈં .
— જ્ઞાની રહે જ્ઞાયક, કદાપિ ન ઉભયકી કાંક્ષા કરે ..૨૧૬..
ગાથાર્થ : — [યઃ વેદયતે ] જો ભાવ વેદન કરતા હૈ (અર્થાત્ વેદક ભાવ) ઔર [વેદ્યતે ]
જો ભાવ વેદન કિયા જાતા હૈ (અર્થાત્ વેદ્યભાવ) [ઉભયમ્ ] વે દોનોં ભાવ [સમયે સમયે ] સમય
સમય પર [વિનશ્યતિ ] નષ્ટ હો જાતે હૈં — [તદ્જ્ઞાયકઃ તુ ] ઐસા જાનનેવાલા [જ્ઞાની ] જ્ઞાની
[ઉભયમ્ અપિ ] ઉન દોનોં ભાવોંકી [કદાપિ ] ક ભી ભી [ન કાંક્ષતિ ] વાઁછા નહીં કરતા .
ટીકા : — જ્ઞાની તો, સ્વભાવભાવકા ધ્રુવત્વ હોનેસે, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવસ્વરૂપ
નિત્ય હૈ; ઔર જો ૧વેદ્ય-વેદક (દો) ભાવ હૈં વે, વિભાવભાવોંકા ઉત્પન્ન-વિનાશત્વ હોનેસે, ક્ષણિક
હૈ . વહાઁ જો ભાવ કાંક્ષમાણ (અર્થાત્ વાઁછા કરનેવાલા) ઐસે વેદ્યભાવકા વેદન કરતા હૈ અર્થાત્
વેદ્યભાવકા અનુભવ કરનેવાલા હૈ વહ (વેદકભાવ) જબ તક ઉત્પન્ન હોતા હૈ તબ તક કાંક્ષમાણ
(અર્થાત્ વાઁછા કરનેવાલા) વેદ્યભાવ વિનષ્ટ હો જાતા હૈ; ઉસકે વિનષ્ટ હો જાને પર, વેદકભાવ
કિસકા વેદન કરેગા ? યદિ યહ કહા જાયે કિ કાંક્ષમાણ વેદ્યભાવકે બાદ ઉત્પન્ન હોનેવાલે અન્ય

Page 338 of 642
PDF/HTML Page 371 of 675
single page version

કિં વેદયતે ? યદિ કાંક્ષમાણવેદ્યભાવપૃષ્ઠભાવિનમન્યં ભાવં વેદયતે, તદા તદ્ભવનાત્પૂર્વં સ વિનશ્યતિ;
કસ્તં વેદયતે ? યદિ વેદકભાવપૃષ્ઠભાવી ભાવોઽન્યસ્તં વેદયતે, તદા તદ્ભવનાત્પૂર્વં સ વિનશ્યતિ; કિં
સ વેદયતે ? ઇતિ કાંક્ષમાણભાવવેદનાનવસ્થા . તાં ચ વિજાનન્ જ્ઞાની ન કિંચિદેવ કાંક્ષતિ .
(સ્વાગતા)
વેદ્યવેદકવિભાવચલત્વાદ્
વેદ્યતે ન ખલુ કાંક્ષિતમેવ .
તેન કાંક્ષતિ ન કિંચન વિદ્વાન્
સર્વતોઽપ્યતિવિરક્તિ મુપૈતિ ..૧૪૭..
વેદ્યભાવકા વેદન કરતા હૈ, તો (વહાઁ ઐસા હૈ કિ) ઉસ અન્ય વેદ્યભાવકે ઉત્પન્ન હોનેસે પૂર્વ હી
વહ વેદકભાવ નષ્ટ હો જાતા હૈ; તબ ફિ ર ઉસ દૂસરે વેદ્યભાવકા કૌન વેદન કરેગા ? યદિ યહ કહા
જાયે કિ વેદનભાવકે બાદ ઉત્પન્ન હોનેવાલા દૂસરા વેદકભાવ ઉસકા વેદન કરતા હૈ, તો (વહાઁ ઐસા
હૈ કિ) ઇસ દૂસરે વેદકભાવકે ઉત્પન્ન હોનેસે પૂર્વ હી વહ વેદ્યભાવ વિનષ્ટ હો જાતા હૈ; તબ ફિ ર
વહ દૂસરા વેદકભાવ કિસકા વેદન કરેગા ? ઇસપ્રકાર કાંક્ષમાણ ભાવકે વેદનકી અનવસ્થા હૈ .
ઉસ અનવસ્થાકો જાનતા હુઆ જ્ઞાની કુછ ભી વાઁછા નહીં કરતા .
ભાવાર્થ : — વેદકભાવ ઔર વેદ્યભાવમેં કાલ ભેદ હૈ . જબ વેદકભાવ હોતા હૈ તબ
વેદ્યભાવ નહીં હોતા ઔર જબ વેદ્યભાવ હોતા હૈ તબ વેદકભાવ નહીં હોતા . જબ વેદકભાવ આતા
હૈ તબ વેદ્યભાવ વિનષ્ટ હો ચુકતા હૈ; તબ ફિ ર વેદકભાવ કિસકા વેદન કરેગા ? ઔર જબ વેદ્યભાવ
આતા હૈ તબ વેદકભાવ વિનષ્ટ હો ચુકતા હૈ; તબ ફિ ર વેદકભાવકે બિના વેદ્યકા કૌન વેદન
કરેગા ? ઐસી અવ્યવસ્થાકો જાનકર જ્ઞાની સ્વયં જ્ઞાતા હી રહતા હૈ, વાઁછા નહીં કરતા .
યહાઁ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ — આત્મા તો નિત્ય હૈ, ઇસલિયે વહ દોનોં ભાવોંકા વેદન કર સકતા
હૈ; તબ ફિ ર જ્ઞાની વાઁછા ક્યોં ન કરે ? સમાધાન — વેદ્ય-વેદકભાવ વિભાવભાવ હૈ, સ્વભાવભાવ
નહીં, ઇસલિયે વે વિનશ્વર હૈં . અતઃ વાઁછા કરનેવાલા વેદ્યભાવ જબ તક આતા હૈ તબ તક વેદકભાવ
(ભોગનેવાલા ભાવ) નષ્ટ હો જાતા હૈ, ઔર દૂસરા વેદકભાવ આયે તબ તક વેદ્યભાવ નષ્ટ હો જાતા
હૈ; ઇસપ્રકાર વાઁછિત ભોગ તો નહીં હોતા . ઇસલિયે જ્ઞાની નિષ્ફલ વાઁછા ક્યોં કરે ? જહાઁ
મનોવાઁછિતકા વેદન નહીં હોતા વહાઁ વાઁછા કરના અજ્ઞાન હૈ ..૨૧૬..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [વેદ્ય-વેદક-વિભાવ-ચલત્વાત્ ] વેદ્ય-વેદક રૂપ વિભાવભાવોંકી ચલતા
(અસ્થિરતા) હોનેસે [ખલુ ] વાસ્તવમેં [કાંક્ષિતમ્ એવ વેદ્યતે ન ] વાઁછિતકા વેદન નહીં હોતા;

Page 339 of 642
PDF/HTML Page 372 of 675
single page version

તથા હિ —
બંધુવભોગણિમિત્તે અજ્ઝવસાણોદએસુ ણાણિસ્સ .
સંસારદેહવિસએસુ ણેવ ઉપ્પજ્જદે રાગો ..૨૧૭..
બન્ધોપભોગનિમિત્તેષુ અધ્યવસાનોદયેષુ જ્ઞાનિનઃ .
સંસારદેહવિષયેષુ નૈવોત્પદ્યતે રાગઃ ..૨૧૭..
ઇહ ખલ્વધ્યવસાનોદયાઃ કતરેઽપિ સંસારવિષયાઃ, કતેરઽપિ શરીરવિષયાઃ . તત્ર યતરે
સંસારવિષયાઃ તતરે બન્ધનિમિત્તાઃ, યતરે શરીરવિષયાસ્તતરે તૂપભોગનિમિત્તાઃ . યતરે બન્ધ-
નિમિત્તાસ્તતરે રાગદ્વેષમોહાદ્યાઃ, યતરે તૂપભોગનિમિત્તાસ્તતરે સુખદુઃખાદ્યાઃ . અથામીષુ સર્વેષ્વપિ
જ્ઞાનિનો નાસ્તિ રાગઃ, નાનાદ્રવ્યસ્વભાવત્વેન ટંકોત્કીર્ણૈક જ્ઞાયકભાવસ્વભાવસ્ય તસ્ય તત્પ્રતિષેધાત્ .
[તેન ] ઇસલિયે [વિદ્વાન્ કિઞ્ચન કાંક્ષતિ ન ] જ્ઞાની કુછ ભી વાઁછા નહીં કરતા; [સર્વતઃ અપિ
અતિવિરક્તિમ્ ઉપૈતિ ] સબકે પ્રતિ અત્યન્ત વિરક્તતાકો (વૈરાગ્યભાવકો) પ્રાપ્ત હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — અનુભવગોચર વેદ્ય-વેદક વિભાવોંમેં કાલ ભેદ હૈ, ઉનકા મિલાપ નહીં હોતા,
(ક્યોંકિ વે કર્મકે નિમિત્તસે હોતે હૈં, ઇસલિયે અસ્થિર હૈં); ઇસલિયે જ્ઞાની આગામી કાલ સમ્બન્ધી
વાઁછા ક્યોં કરે ? .૧૪૭.
ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકો સર્વ ઉપભોગોંકે પ્રતિ વૈરાગ્ય હૈ, યહ કહતે હૈં : —
સંસારતનસમ્બન્ધિ, અરુ બન્ધોપભોગનિમિત્ત જો .
ઉન સર્વ અધ્યવસાનઉદય જુ, રાગ હોય ન જ્ઞાનિકો ..૨૧૭..
ગાથાર્થ : — [બન્ધોપભોગનિમિત્તેષુ ] બંધ ઔર ઉપભોગકે નિમિત્તભૂત [સંસારદેહવિષયેષુ ]
સંસારસમ્બન્ધી ઔર દેહસમ્બન્ધી [અધ્યવસાનોદયેષુ ] અધ્યવસાનકે ઉદયોંમેં [જ્ઞાનિનઃ ] જ્ઞાનીકે
[રાગઃ ] રાગ [ન એવ ઉત્પદ્યતે ] ઉત્પન્ન હી નહીં હોતા .
ટીકા : — ઇસ લોકમેં જો અધ્યવસાનકે ઉદય હૈં વે કિતને હી તો સંસારસમ્બન્ધી
હૈં ઔર કિતને હી શરીરસમ્બન્ધી હૈં . ઉનમેંસે જિતને સંસારસમ્બન્ધી હૈં ઉતને બન્ધકે નિમિત્ત
હૈં ઔર જિતને શરીરસમ્બન્ધી હૈં ઉતને ઉપભોગકે નિમિત્ત હૈં . જિતને બન્ધકે નિમિત્ત હૈં ઉતને
તો રાગદ્વેષમોહાદિક હૈં ઔર જિતને ઉપભોગકે નિમિત્ત હૈં ઉતને સુખદુઃખાદિક હૈં . ઇન સભીમેં
જ્ઞાનીકે રાગ નહીં હૈ; ક્યોંકિ વે સભી નાના દ્રવ્યોંકે સ્વભાવ હૈં ઇસલિયે, ટંકોત્કીર્ણ એક

Page 340 of 642
PDF/HTML Page 373 of 675
single page version

(સ્વાગતા)
જ્ઞાનિનો ન હિ પરિગ્રહભાવં
કર્મ રાગરસરિક્ત તયૈતિ .
રંગયુક્તિ રકષાયિતવસ્ત્રે-
ઽસ્વીકૃતૈવ હિ બહિર્લુઠતીહ ..૧૪૮..
(સ્વાગતા)
જ્ઞાનવાન્ સ્વરસતોઽપિ યતઃ સ્યાત્
સર્વરાગરસવર્જનશીલઃ .
લિપ્યતે સકલકર્મભિરેષઃ
કર્મમધ્યપતિતોઽપિ તતો ન ..૧૪૯..
જ્ઞાયકભાવ-સ્વભાવવાલે જ્ઞાનીકે ઉનકા નિષેધ હૈ .
ભાવાર્થ : — જો અધ્યવસાનકે ઉદય સંસાર સમ્બન્ધી હૈં ઔર બન્ધનકે નિમિત્ત હૈં વે તો રાગ,
દ્વેષ, મોહ ઇત્યાદિ હૈં તથા જો અધ્યવસાનકે ઉદય દેહ સમ્બન્ધી હૈં ઔર ઉપભોગકે નિમિત્ત હૈં વે
સુખ, દુઃખ ઇત્યાદિ હૈં . વે સભી (અધ્યવસાનકે ઉદય), નાના દ્રવ્યોંકે (અર્થાત્ પુદ્ગલદ્રવ્ય ઔર
જીવદ્રવ્ય જો કિ સંયોગરૂપ હૈં, ઉનકે) સ્વભાવ હૈં; જ્ઞાનીકા તો એક જ્ઞાયકસ્વભાવ હૈ . ઇસલિયે
જ્ઞાનીકે ઉનકા નિષેધ હૈ; અતઃ જ્ઞાનીકો ઉનકે પ્રતિ રાગ – પ્રીતિ નહીં હૈ . પરદ્રવ્ય, પરભાવ સંસારમેં
ભ્રમણકે કારણ હૈં; યદિ ઉનકે પ્રતિ પ્રીતિ કરે તો જ્ઞાની કૈસા ?..૨૧૭..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ ઔર આગામી કથનકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇહ અકષાયિતવસ્ત્રે ] જૈસે લોધ ઔર ફિ ટકરી ઇત્યાદિસે જોે કસાયલા
નહીં કિયા ગયા હો ઐસે વસ્ત્રમેં [રંગયુક્તિઃ ] રંગકા સંયોગ, [અસ્વીકૃતા ] વસ્ત્રકે દ્વારા અંગીકાર
ન કિયા જાનેસે, [બહિઃ એવ હિ લુઠતિ ] ઊ પર હી લૌટતા હૈ (રહ જાતા હૈ) — વસ્ત્રકે ભીતર પ્રવેશ
નહીં કરતા, [જ્ઞાનિનઃ રાગરસરિક્તતયા કર્મ પરિગ્રહભાવં ન હિ એતિ ] ઇસીપ્રકાર જ્ઞાની રાગરૂપ રસસે
રહિત હૈ, ઇસલિયે કર્મોદયકા ભોગ ઉસે પરિગ્રહત્વકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા .
ભાવાર્થ : — જૈસે લોધ ઔર ફિ ટકરી ઇત્યાદિકે લગાયે બિના વસ્ત્રમેં રંગ નહીં ચઢતા
ઉસીપ્રકાર રાગભાવકે બિના જ્ઞાનીકે કર્મોદયકા ભોગ પરિગ્રહત્વકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા .૧૪૮.
અબ પુનઃ કહતે હૈં કિ : —
શ્લોકાર્થ : — [યતઃ ] ક્યોંકિ [જ્ઞાનવાન્ ] જ્ઞાની [સ્વરસતઃ અપિ ] નિજ રસસે હી
[સર્વરાગરસવર્જનશીલઃ ] સર્વ રાગરસકે ત્યાગરૂપ સ્વભાવવાલા [સ્યાત્ ] હૈ, [તતઃ ] ઇસલિયે

Page 341 of 642
PDF/HTML Page 374 of 675
single page version

ણાણી રાગપ્પજહો સવ્વદવ્વેસુ કમ્મમજ્ઝગદો .
ણો લિપ્પદિ રજએણ દુ કદ્દમમજ્ઝે જહા કણયં ..૨૧૮..
અણ્ણાણી પુણ રત્તો સવ્વદવ્વેસુ કમ્મમજ્ઝગદો .
લિપ્પદિ કમ્મરએણ દુ કદ્દમમજ્ઝે જહા લોહં ..૨૧૯..
જ્ઞાની રાગપ્રહાયકઃ સર્વદ્રવ્યેષુ કર્મમધ્યગતઃ .
નો લિપ્યતે રજસા તુ કર્દમમધ્યે યથા કનકમ્ ..૨૧૮..
અજ્ઞાની પુના રક્ત : સર્વદ્રવ્યેષુ કર્મમધ્યગતઃ .
લિપ્યતે કર્મરજસા તુ કર્દમમધ્યે યથા લોહમ્ ..૨૧૯..
યથા ખલુ કનકં કર્દમમધ્યગતમપિ કર્દમેન ન લિપ્યતે, તદલેપસ્વભાવત્વાત્, તથા કિલ
[એષઃ ] વહ [કર્મમધ્યપતિતઃ અપિ ] કર્મકે બીચ પડા હુઆ ભી [સકલકર્મભિઃ ] સર્વ કર્મોંસે
[ન લિપ્યતે ] લિપ્ત નહીં હોતા .૧૪૯.
અબ ઇસી અર્થકા વિવેચન ગાથાઓં દ્વારા કહતે હૈં : —
હો દ્રવ્ય સબમેં રાગવર્જક જ્ઞાનિ કર્મોં મધ્યમેં .
પર કર્મરજસે લિપ્ત નહિં, જ્યોં કનક કર્દમમધ્યમેં ..૨૧૮..
પર દ્રવ્ય સબમેં રાગશીલ અજ્ઞાનિ કર્મોં મધ્યમેં .
વહ કર્મરજસે લિપ્ત હો, જ્યોં લોહ કર્દમમધ્યમેં ..૨૧૯..
ગાથાર્થ : — [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [સર્વદ્રવ્યેષુ ] જો કિ સર્વ દ્રવ્યોંકે પ્રતિ [રાગપ્રહાયકઃ ]
રાગકો છોડનેવાલા હૈ વહ [કર્મમધ્યગતઃ ] ક ર્મકે મધ્યમેં રહા હુઆ હો [તુ ] તો ભી [રજસા ]
ક ર્મરૂપ રજસે [નો લિપ્યતે ] લિપ્ત નહીં હોતા — [યથા ] જૈસે [કનકમ્ ] સોના [કર્દમમધ્યે ]
કીચડકે બીચ પડા હુઆ હો તો ભી લિપ્ત નહીં હોતા . [પુનઃ ] ઔર [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની
[સર્વદ્રવ્યેષુ ] જો કિ સર્વ દ્રવ્યોંકે પ્રતિ [રક્તઃ ] રાગી હૈ વહ [કર્મમધ્યગતઃ ] ક ર્મકે મધ્ય રહા
હુઆ [કર્મરજસા ] ક ર્મરજસે [લિપ્યતે તુ ] લિપ્ત હોતા હૈ — [યથા ] જૈસે [લોહમ્ ] લોહા
[કર્દમમધ્યે ] કીચડકે બીચ રહા હુઆ લિપ્ત હો જાતા હૈૈ (અર્થાત્ ઉસે જંગ લગ જાતી હૈ) .
ટીકા : — જૈસે વાસ્તવમેં સોના કીચડકે બીચ પડા હો તો ભી વહ કીચડસે લિપ્ત નહીં

Page 342 of 642
PDF/HTML Page 375 of 675
single page version

જ્ઞાની કર્મમધ્યગતોઽપિ કર્મણા ન લિપ્યતે, સર્વપરદ્રવ્યકૃતરાગત્યાગશીલત્વે સતિ તદલેપ-
સ્વભાવત્વાત્ . યથા લોહં કર્દમમધ્યગતં સત્કર્દમેન લિપ્યતે, તલ્લેપસ્વભાવત્વાત્, તથા કિલાજ્ઞાની
કર્મમધ્યગતઃ સન્ કર્મણા લિપ્યતે, સર્વપરદ્રવ્યકૃતરાગોપાદાનશીલત્વે સતિ તલ્લેપસ્વભાવત્વાત્ .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
યાદ્રક્ તાદ્રગિહાસ્તિ તસ્ય વશતો યસ્ય સ્વભાવો હિ યઃ
કર્તું નૈષ કથંચનાપિ હિ પરૈરન્યાદ્રશઃ શક્યતે .
અજ્ઞાનં ન કદાચનાપિ હિ ભવેજ્જ્ઞાનં ભવત્સન્તતં
જ્ઞાનિન્ ભુંક્ષ્વ પરાપરાધજનિતો નાસ્તીહ બન્ધસ્તવ ..૧૫૦..
હોતા, (અર્થાત્ ઉસે જંગ નહીં લગતી) ક્યોંકિ ઉસકા સ્વભાવ કીચડસે અલિપ્ત રહના હૈ, ઇસીપ્રકાર
વાસ્તવમેં જ્ઞાની કર્મકે મધ્ય રહા હુઆ હો તથાપિ વહ કર્મસે લિપ્ત નહીં હોતા, ક્યોંકિ સર્વ પરદ્રવ્યકે
પ્રતિ કિયે જાનેવાલા રાગ ઉસકા ત્યાગરૂપ સ્વભાવપના હોનેસે જ્ઞાની કર્મસે અલિપ્ત રહનેકે
સ્વભાવવાલા હૈ . જૈસે કીચડકે બીચ પડા હુઆ લોહા કીચડસે લિપ્ત હો જાતા હૈ, (અર્થાત્ ઉસમેં
જંગ લગ જાતી હૈ) ક્યોંકિ ઉસકા સ્વભાવ કીચડસે લિપ્ત હોના હૈ, ઇસીપ્રકાર વાસ્તવમેં અજ્ઞાની
કર્મકે મધ્ય રહા હુઆ કર્મસે લિપ્ત હો જાતા હૈ, ક્યોંકિ સર્વ પરદ્રવ્યકે પ્રતિ કિયે જાનેવાલા રાગ
ઉસકા ગ્રહણરૂપ સ્વભાવપના હોનેસે અજ્ઞાની કર્મસે લિપ્ત હોનેકે સ્વભાવવાલા હૈ .
ભાવાર્થ : — જૈસે કીચડમેં પડે હુએ સોનેકો જંગ નહીં લગતી ઔર લોહેકો લગ જાતી હૈ,
ઉસીપ્રકાર કર્મકે મધ્ય રહા હુઆ જ્ઞાની કર્મસે નહીં બઁધતા તથા અજ્ઞાની બઁધ જાતા હૈ . યહ જ્ઞાન
-અજ્ઞાનકી મહિમા હૈ ..૨૧૮-૨૧૯..
અબ ઇસ અર્થકા ઔર આગામી કથનકા સૂચક કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ લોક મેં [યસ્ય યાદ્રક્ યઃ હિ સ્વભાવઃ તાદ્રક્ તસ્ય વશતઃ
અસ્તિ ] જિસ વસ્તુકા જૈસા સ્વભાવ હોતા હૈ ઉસકા વૈસા સ્વભાવ ઉસ વસ્તુકે અપને વશસે હી (અપને
આધીન હી) હોતા હૈ . [એષઃ ] ઐસા વસ્તુકા જો સ્વભાવ વહ, [પરૈઃ ] પરવસ્તુઓંકે દ્વારા [કથંચન
અપિ હિ ] કિસી ભી પ્રકારસે [અન્યાદ્રશઃ ] અન્ય જૈસા [કર્તું ન શક્યતે ] નહીં કિયા જા સકતા .
[હિ ] ઇસલિયે [સન્તતં જ્ઞાનં ભવત્ ] જો નિરન્તર જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ વહ [કદાચન અપિ
અજ્ઞાનં ન ભવેત્ ] ક ભી ભી અજ્ઞાન નહીં હોતા; [જ્ઞાનિન્ ] ઇસલિયે હે જ્ઞાની ! [ભુંક્ષ્વ ] તૂ
(ક ર્મોદયજનિત) ઉપભોગકો ભોગ, [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [પર-અપરાધ-જનિતઃ બન્ધઃ તવ નાસ્તિ ]
પરકે અપરાધસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા બન્ધ તુઝે નહીં હૈ (અર્થાત્ પરકે અપરાધસે તુઝે બન્ધ નહીં હોતા) .
ભાવાર્થ : — વસ્તુકા સ્વભાવ વસ્તુકે અપને આધીન હી હૈ . ઇસલિયે જો આત્મા સ્વયં

Page 343 of 642
PDF/HTML Page 376 of 675
single page version

ભુંજંતસ્સ વિ વિવિહે સચ્ચિત્તાચિત્તમિસ્સિએ દવ્વે .
સંખસ્સ સેદભાવો ણ વિ સક્કદિ કિણ્હગો કાદું ..૨૨૦..
તહ ણાણિસ્સ વિ વિવિહે સચ્ચિત્તાચિત્તમિસ્સિએ દવ્વે .
ભુંજંતસ્સ વિ ણાણં ણ સક્કમણ્ણાણદં ણેદું ..૨૨૧..
જઇયા સ એવ સંખો સેદસહાવં તયં પજહિદૂણ .
ગચ્છેજ્જ કિણ્હભાવં તઇયા સુક્કત્તણં પજહે ..૨૨૨..
તહ ણાણી વિ હુ જઇયા ણાણસહાવં તયં પજહિદૂણ .
અણ્ણાણેણ પરિણદો તઇયા અણ્ણાણદં ગચ્છે ..૨૨૩..
જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ ઉસે પરદ્રવ્ય અજ્ઞાનરૂપ કભી ભી પરિણમિત નહીં કરા સકતા . ઐસા
હોનેસે યહાઁ જ્ઞાનીસે કહા હૈ કિ — તુઝે પરકે અપરાધસે બન્ધ નહીં હોતા, ઇસલિયે તૂ ઉપભોગકો
ભોગ . તૂ ઐસી શંકા મત કર કિ ઉપભોગકે ભોગનેસે મુઝે બન્ધ હોગા . યદિ ઐસી શંકા કરેગા
તો ‘પરદ્રવ્યસે આત્માકા બુરા હોતા હૈ’ ઐસી માન્યતાકા પ્રસંગ આ જાયેગા . ઇસપ્રકાર યહાઁ પરદ્રવ્યસે
અપના બુરા હોના માનનેકી જીવકી શંકા મિટાઈ હૈ; યહ નહીં સમઝના ચાહિયે કિ ભોગ ભોગનેકી
પ્રેરણા કરકે સ્વચ્છંદ કર દિયા હૈ . સ્વેચ્છાચારી હોના તો અજ્ઞાનભાવ હૈ યહ આગે કહેંગે .૧૫૦.
અબ ઇસી અર્થકો દૃષ્ટાન્ત દ્વારા દૃઢ કરતે હૈં : —
જ્યોં શંખ વિવિધ સચિત્ત, મિશ્ર, અચિત્ત વસ્તૂ ભોગતે .
પર શંખકે શુક્લત્વકો નહિં, કૃષ્ણ કોઈ કર સકે ..૨૨૦..
ત્યોં જ્ઞાનિ ભી મિશ્રિત, સચિત્ત, અચિત્ત વસ્તૂ ભોગતે .
પર જ્ઞાન જ્ઞાનીકા નહીં, અજ્ઞાન કોઈ કર સકે ..૨૨૧..
જબ હી સ્વયં વહ શંખ, તજકર સ્વીય શ્વેતસ્વભાવકો .
પાવે સ્વયં કૃષ્ણત્વ તબ હી, છોડતા શુક્લત્વકો ..૨૨૨..
ત્યોં જ્ઞાનિ ભી જબ હી સ્વયં નિજ, છોડ જ્ઞાનસ્વભાવકો .
અજ્ઞાનભાવોં પરિણમે, અજ્ઞાનતાકો પ્રાપ્ત હો ..૨૨૩..

Page 344 of 642
PDF/HTML Page 377 of 675
single page version

ભુઞ્જાનસ્યાપિ વિવિધાનિ સચિત્તાચિત્તમિશ્રિતાનિ દ્રવ્યાણિ .
શંખસ્ય શ્વેતભાવો નાપિ શક્યતે કૃષ્ણકઃ કર્તુમ્ ..૨૨૦..
તથા જ્ઞાનિનોઽપિ વિવિધાનિ સચિત્તાચિત્તમિશ્રિતાનિ દ્રવ્યાણિ .
ભુઞ્જાનસ્યાપિ જ્ઞાનં ન શક્યમજ્ઞાનતાં નેતુમ્ ..૨૨૧..
યદા સ એવ શંખઃ શ્વેતસ્વભાવં તકં પ્રહાય .
ગચ્છેત્ કૃષ્ણભાવં તદા શુક્લત્વં પ્રજહ્યાત્ ..૨૨૨..
તથા જ્ઞાન્યપિ ખલુ યદા જ્ઞાનસ્વભાવં તકં પ્રહાય .
અજ્ઞાનેન પરિણતસ્તદા અજ્ઞાનતાં ગચ્છેત્ ..૨૨૩..
યથા ખલુ શંખસ્ય પરદ્રવ્યમુપભુંજાનસ્યાપિ ન પરેણ શ્વેતભાવઃ કૃષ્ણઃ કર્તું શક્યેત, પરસ્ય
પરભાવત્વનિમિત્તત્વાનુપપત્તેઃ, તથા કિલ જ્ઞાનિનઃ પરદ્રવ્યમુપભુંજાનસ્યાપિ ન પરેણ જ્ઞાનમજ્ઞાનં
કર્તું શક્યેત, પરસ્ય પરભાવત્વનિમિત્તત્વાનુપપત્તેઃ . તતો જ્ઞાનિનઃ પરાપરાધનિમિત્તો નાસ્તિ બન્ધઃ .
ગાથાર્થ : — [શંખસ્ય ] જૈસે શંખ [વિવિધાનિ ] અનેક પ્રકારકે
[સચિત્તાચિત્તમિશ્રિતાનિ ] સચિત્ત, અચિત્ત ઔર મિશ્ર [દ્રવ્યાણિ ] દ્રવ્યોંકો [ભુઞ્જાનસ્ય અપિ ]
ભોગતા હૈ — ખાતા હૈ તથાપિ [શ્વેતભાવઃ ] ઉસકા શ્વેતભાવ [કૃષ્ણકઃ કર્તું ન અપિ શક્યતે ]
(કિસીકે દ્વારા) કાલા નહીં કિયા જા સકતા, [તથા ] ઇસીપ્રકાર [જ્ઞાનિનઃ અપિ ] જ્ઞાની ભી
[વિવિધાનિ ] અનેક પ્રકારકે [સચિત્તાચિત્તમિશ્રિતાનિ ] સચિત્ત, અચિત્ત ઔર મિશ્ર [દ્રવ્યાણિ ]
દ્રવ્યોંકો [ભુઞ્જાનસ્ય અપિ ] ભોગે તથાપિ ઉસકે [જ્ઞાનં ] જ્ઞાનકો [અજ્ઞાનતાં નેતુમ્ ન શક્યમ્ ]
(કિસીકે દ્વારા) અજ્ઞાનરૂપ નહીં કિયા જા સકતા .
[યદા ] જબ [સઃ એવ શંખઃ ] વહી શંખ (સ્વયં) [તકં શ્વેતસ્વભાવં ] ઉસ શ્વેત સ્વભાવકો
[પ્રહાય ] છોડકર [કૃષ્ણભાવં ગચ્છેત્ ] કૃ ષ્ણભાવકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ (કૃ ષ્ણરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ)
[તદા ] તબ [શુક્લત્વં પ્રજહ્યાત્ ] શુક્લત્વકો છોડ દેતા હૈ (અર્થાત્ કાલા હો જાતા હૈ), [તથા ]
ઇસીપ્રકાર [ખલુ ] વાસ્તવમેં [જ્ઞાની અપિ ] જ્ઞાની ભી (સ્વયં) [યદા ] જબ [તકં જ્ઞાનસ્વભાવં ]
ઉસ જ્ઞાનસ્વભાવકો [પ્રહાય ] છોડકર [અજ્ઞાનેન ] અજ્ઞાનરૂપ [પરિણતઃ ] પરિણમિત હોતા હૈ
[તદા ] તબ [અજ્ઞાનતાં ] અજ્ઞાનતાકો [ગચ્છેત્ ] પ્રાપ્ત હોતા હૈ .
ટીકા : — જૈસે યદિ શંખ પરદ્રવ્યકો ભોગે – ખાયે તથાપિ ઉસકા શ્વેતપન પરકે દ્વારા કાલા
નહીં કિયા જા સકતા, ક્યોંકિ પર અર્થાત્ પરદ્રવ્ય કિસી દ્રવ્યકો પરભાવસ્વરૂપ કરનેકા નિમિત્ત
(અર્થાત્ કારણ) નહીં હો સકતા, ઇસીપ્રકાર યદિ જ્ઞાની પરદ્રવ્યકો ભોગે તો ભી ઉસકા જ્ઞાન પરકે

Page 345 of 642
PDF/HTML Page 378 of 675
single page version

યથા ચ યદા સ એવ શંખઃ પરદ્રવ્યમુપભુંજાનોઽનુપભુંજાનો વા શ્વેતભાવં પ્રહાય સ્વયમેવ કૃષ્ણભાવેન
પરિણમતે તદાસ્ય શ્વેતભાવઃ સ્વયંકૃતઃ કૃષ્ણભાવઃ સ્યાત્, તથા યદા સ એવ જ્ઞાની
પરદ્રવ્યમુપભુંજાનોઽનુપભુંજાનો વા જ્ઞાનં પ્રહાય સ્વયમેવાજ્ઞાનેન પરિણમતે તદાસ્ય જ્ઞાનં
સ્વયંકૃતમજ્ઞાનં સ્યાત્ . તતો જ્ઞાનિનો યદિ (બંધઃ) સ્વાપરાધનિમિત્તો બન્ધઃ .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
જ્ઞાનિન્ કર્મ ન જાતુ કર્તુમુચિતં કિંચિત્તથાપ્યુચ્યતે
ભુંક્ષે હન્ત ન જાતુ મે યદિ પરં દુર્ભુક્ત એવાસિ ભોઃ .
બન્ધઃ સ્યાદુપભોગતો યદિ ન તત્કિં કામચારોઽસ્તિ તે
જ્ઞાનં સન્વસ બન્ધમેષ્યપરથા સ્વસ્યાપરાધાદ્ ધ્રુવમ્ ..૧૫૧..
44
દ્વારા અજ્ઞાન નહીં કિયા જા સકતા, ક્યોંકિ પર અર્થાત્ પરદ્રવ્ય કિસી દ્રવ્યકો પરભાવસ્વરૂપ
કરનેકા નિમિત્ત નહીં હો સકતા . ઇસલિયે જ્ઞાનીકો પરકે અપરાધકે નિમિત્તસે બન્ધ નહીં હોતા .
ઔર જબ વહી શંખ, પરદ્રવ્યકો ભોગતા હુઆ અથવા ન ભોગતા હુઆ, શ્વેતભાવકો છોડકર
સ્વયમેવ કૃષ્ણરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ તબ ઉસકા શ્વેતભાવ સ્વયંકૃત કૃષ્ણભાવ હોતા હૈ (અર્થાત્
સ્વયમેવ કિયે ગયે કૃષ્ણભાવરૂપ હોતા હૈ), ઇસીપ્રકાર જબ વહ જ્ઞાની, પરદ્રવ્યકો ભોગતા હુઆ
અથવા ન ભોગતા હુઆ, જ્ઞાનકો છોડકર સ્વયમેવ અજ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ તબ ઉસકા જ્ઞાન
સ્વયંકૃત અજ્ઞાન હોતા હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાનીકે યદિ (બન્ધ) હો તો વહ અપને હી અપરાધકે નિમિત્તસે
(અર્થાત્ સ્વયં હી અજ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હો તબ) બન્ધ હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — જૈસે શ્વેત શંખ પરકે ભક્ષણસે કાલા નહીં હોતા, કિન્તુ જબ વહ સ્વયં હી
કાલિમારૂપ પરિણમિત હોતા હૈ તબ કાલા હો જાતા હૈ, ઇસીપ્રકાર જ્ઞાની પરકે ઉપભોગસે અજ્ઞાની
નહીં હોતા, કિન્તુ જબ સ્વયં હી અજ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ તબ અજ્ઞાની હોતા હૈ ઔર તબ બન્ધ
કરતા હૈ ..૨૨૦ સે ૨૨૩..
અબ ઇસકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [જ્ઞાનિન્ ] હે જ્ઞાની, [જાતુ કિચિંત્ કર્મ કર્તુમ્ ઉચિતં ન ] તુઝેે ક ભી કોઈ
ભી કર્મ ક રના ઉચિત નહીં હૈ [તથાપિ ] તથાપિ [યદિ ઉચ્યતે ] યદિ તૂ યહ કહે કિ ‘‘[પરં
મે જાતુ ન, ભુંક્ષે ] પરદ્રવ્ય મેરા ક ભી ભી નહીં હૈ ઔર મૈં ઉસે ભોગતા હૂઁં’’, [ભોઃ દુર્ભુક્તઃ એવ અસિ ]
તો તુઝસે ક હા જાતા હૈ કિ હે ભાઈ, તૂ ખરાબ પ્રકારસે ભોગનેવાલા હૈ; [હન્ત ] જો તેરા નહીં હૈ
ઉસે તૂ ભોગતા હૈ યહ મહા ખેદકી બાત હૈ ! [યદિ ઉપભોગતઃ બન્ધઃ ન સ્યાત્ ] યદિ તૂ ક હે કિ
‘સિદ્ધાન્તમેં યહ કહા હૈ કિ પરદ્રવ્યકે ઉપભોગસે બન્ધ નહીં હોતા, ઇસલિયે ભોગતા હૂઁ ’, [તત્ કિં

Page 346 of 642
PDF/HTML Page 379 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
કર્તારં સ્વફલેન યત્કિલ બલાત્કર્મૈવ નો યોજયેત્
કુર્વાણઃ ફલલિપ્સુરેવ હિ ફલં પ્રાપ્નોતિ યત્કર્મણઃ .
જ્ઞાનં સંસ્તદપાસ્તરાગરચનો નો બધ્યતે કર્મણા
કુર્વાણોઽપિ હિ કર્મ તત્ફલપરિત્યાગૈકશીલો મુનિઃ ..૧૫૨..
તે કામચારઃ અસ્તિ ] તો ક્યા તુઝે ભોગનેકી ઇચ્છા હૈ ? [જ્ઞાનં સન્ વસ ] તૂ જ્ઞાનરૂપ હોકર
( – શુદ્ધ સ્વરૂપમેં) નિવાસ ક ર, [અપરથા ] અન્યથા (અર્થાત્ યદિ ભોગનેકી ઇચ્છા ક રેગા —
અજ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોગા તો) [ધ્રુવમ્ સ્વસ્ય અપરાધાત્ બન્ધમ્ એષિ ] તૂ નિશ્ચયતઃ અપને અપરાધસે
બન્ધકો પ્રાપ્ત હોગા .
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકો કર્મ તો કરના હી ઉચિત નહીં હૈ . યદિ પરદ્રવ્ય જાનકર ભી ઉસે ભોગે
તો યહ યોગ્ય નહીં હૈ . પરદ્રવ્યકે ભોક્તાકો તો જગતમેં ચોર કહા જાતા હૈ, અન્યાયી કહા જાતા
હૈ . ઔર જો ઉપભોગસે બન્ધ નહીં કહા સો તો, જ્ઞાની ઇચ્છાકે બિના હી પરકી જબરદસ્તીસે ઉદયમેં
આયે હુએકો ભોગતા હૈ વહાઁ ઉસે બન્ધ નહીં કહા . યદિ વહ સ્વયં ઇચ્છાસે ભોગે તબ તો સ્વયં
અપરાધી હુઆ ઔર તબ ઉસે બન્ધ ક્યોં ન હો ? .૧૫૧.
અબ આગેકી ગાથાકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યત્ કિલ કર્મ એવ કર્તારં સ્વફલેન બલાત્ નો યોજયેત્ ] ક ર્મ હી ઉસકે
ક ર્તાકો અપને ફલકે સાથ બલાત્ નહીં જોડતા (કિ તૂ મેરે ફલકો ભોગ), [ફલલિપ્સુઃ એવ
હિ કુર્વાણઃ કર્મણઃ યત્ ફલં પ્રાપ્નોતિ ]઼ ❃
ફલકી ઇચ્છાવાલા હી ક ર્મકો ક રતા હુઆ ક ર્મકે
ફલકો પાતા હૈ; [જ્ઞાનં સન્ ] ઇસલિએ જ્ઞાનરૂપ રહતા હુઆ ઔર [તદ્-અપાસ્ત-રાગરચનઃ ] જિસને
ક ર્મકે પ્રતિ રાગકી રચના દૂર કી હૈ ઐસા [મુનિઃ ] મુનિ, [તત્-ફલ-પરિત્યાગ-એક-શીલઃ ]
ક ર્મફલકે પરિત્યાગરૂપ હી એક સ્વભાવવાલા હોનેસે, [કર્મ કુર્વાણઃ અપિ હિ ] ક ર્મ ક રતા હુઆ
ભી [કર્મણા નો બધ્યતે ] ક ર્મસે નહીં બન્ધતા .
ભાવાર્થ : — કર્મ તો કર્તાકો બલાત્ અપને ફલકે સાથ નહીં જોડતા, કિન્તુ જો કર્મકો
કરતા હુઆ ઉસકે ફલકી ઇચ્છા કરતા હૈ વહી ઉસકા ફલ પાતા હૈ . ઇસલિયે જો જ્ઞાનરૂપ વર્તતા
હૈ ઔર બિના હી રાગકે કર્મ કરતા હૈ વહ મુનિ કર્મસે નહીં બઁધતા, ક્યોંકિ ઉસે કર્મફલકી ઇચ્છા
નહીં હૈ .૧૫૨.
❃કર્મકા ફલ અર્થાત્ (૧) રંજિત પરિણામ, અથવા (૨) સુખ ( – રંજિત પરિણામ) કો ઉત્પન્ન કરનેવાલા
આગામી ભોગ .

Page 347 of 642
PDF/HTML Page 380 of 675
single page version

પુરિસો જહ કો વિ ઇહં વિત્તિણિમિત્તં તુ સેવદે રાયં .
તો સો વિ દેદિ રાયા વિવિહે ભોગે સુહુપ્પાએ ..૨૨૪..
એમેવ જીવપુરિસો કમ્મરયં સેવદે સુહણિમિત્તં .
તો સો વિ દેદિ કમ્મો વિવિહે ભોગે સુહુપ્પાએ ..૨૨૫..
જહ પુણ સો ચ્ચિય પુરિસો વિત્તિણિમિત્તં ણ સેવદે રાયં .
તો સો ણ દેદિ રાયા વિવિહે ભોગે સુહુપ્પાએ ..૨૨૬..
એમેવ સમ્મદિટ્ઠી વિસયત્થં સેવદે ણ કમ્મરયં .
તો સો ણ દેદિ કમ્મો વિવિહે ભોગે સુહુપ્પાએ ..૨૨૭..
પુરુષો યથા કોઽપીહ વૃત્તિનિમિત્તં તુ સેવતે રાજાનમ્ .
તત્સોઽપિ દદાતિ રાજા વિવિધાન્ ભોગાન્ સુખોત્પાદકાન્ ..૨૨૪..
એવમેવ જીવપુરુષઃ કર્મરજઃ સેવતે સુખનિમિત્તમ્ .
તત્તદપિ દદાતિ કર્મ વિવિધાન્ ભોગાન્ સુખોત્પાદકાન્ ..૨૨૫..
અબ ઇસ અર્થકો દૃષ્ટાન્તસે દૃઢ કરતે હૈં : —
જ્યોં જગતમેં કો પુરુષ, વૃત્તિનિમિત્ત સેવે ભૂપકો .
તો ભૂપ ભી સુખજનક વિધવિધ ભોગ દેવે પુરુષકો ..૨૨૪..
ત્યોં જીવપુરુષ ભી કર્મરજકા સુખઅરથ સેવન કરે .
તો કર્મ ભી સુખજનક વિધવિધ ભોગ દેવે જીવકો ..૨૨૫..
અરુ સો હિ નર જબ વૃત્તિહેતૂ ભૂપકો સેવે નહીં .
તો ભૂપ ભી સુખજનક વિધવિધ ભોગકો દેવે નહીં ..૨૨૬..
સદૃષ્ટિકો ત્યોં વિષય હેતૂ કર્મરજસેવન નહીં .
તો કર્મ ભી સુખજનક વિધવિધ ભોગકો દેતા નહીં ..૨૨૭..
ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [કઃ અપિ પુરુષઃ ] કોઈ ભી પુરુષ
[વૃત્તિનિમિત્તં તુ ] આજીવિકાકે લિએ [રાજાનમ્ ] રાજાકી [સેવતે ] સેવા કરતા હૈ [તદ્ ] તો [સઃ