Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 153-162 ; Gatha: 228-236.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 20 of 34

 

Page 348 of 642
PDF/HTML Page 381 of 675
single page version

યથા પુનઃ સ એવ પુરુષો વૃત્તિનિમિત્તં ન સેવતે રાજાનમ્ .
તત્સોઽપિ ન દદાતિ રાજા વિવિધાન્ ભોગાન્ સુખોત્પાદકાન્ ..૨૨૬..
એવમેવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ વિષયાર્થં સેવતે ન કર્મરજઃ .
તત્તન્ન દદાતિ કર્મ વિવિધાન્ ભોગાન્ સુખોત્પાદકાન્ ..૨૨૭..
યથા કશ્ચિત્પુરુષઃ ફલાર્થં રાજાનં સેવતે તતઃ સ રાજા તસ્ય ફલં દદાતિ, તથા જીવઃ
ફલાર્થં કર્મ સેવતે તતસ્તત્કર્મ તસ્ય ફલં દદાતિ . યથા ચ સ એવ પુરુષ ફલાર્થં રાજાનં ન
સેવતે તતઃ સ રાજા તસ્ય ફલં ન દદાતિ, તથા સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ ફલાર્થં કર્મ ન સેવતે તતસ્તત્કર્મ
તસ્ય ફલં ન દદાતીતિ તાત્પર્યમ્ .
રાજા અપિ ] વહ રાજા ભી ઉસે [સુખોત્પાદકાન્ ] સુખ ઉત્પન્ન ક રનેવાલે [વિવિધાન્ ] અનેક
પ્રકારકે [ભોગાન્ ] ભોગ [દદાતિ ] દેતા હૈ, [એવમ્ એવ ] ઇસીપ્રકાર [જીવપુરુષઃ ] જીવપુરુષ
[સુખનિમિત્તમ્ ] સુખકે લિએ [કર્મરજઃ ] ક ર્મરજકી [સેવતે ] સેવા કરતા હૈ [તદ્ ] તો [તત્
કર્મ અપિ ] વહ ક ર્મ ભી ઉસે [સુખોત્પાદકાન્ ] સુખ ઉત્પન્ન ક રનેવાલે [વિવિધાન્ ] અનેક
પ્રકારકે [ભોગાન્ ] ભોગ [દદાતિ ] દેતા હૈ
.
[પુનઃ ] ઔર [યથા ] જૈસે [સઃ એવ પુરુષઃ ] વહી પુરુષ [વૃત્તિનિમિત્તં ] આજીવિકાકે
લિયે [રાજાનમ્ ] રાજાકી [ન સેવતે ] સેવા નહીં કરતા [તદ્ ] તો [સઃ રાજા અપિ ] વહ રાજા
ભી ઉસેે [સુખોત્પાદકાન્ ] સુખ ઉત્પન્ન ક રનેવાલે [વિવિધાન્ ] અનેક પ્રકારકે [ભોગાન્ ] ભોગ
[ન દદાતિ ] નહીં દેતા, [એવમ્ એવ ] ઇસીપ્રકાર [સમ્યગ્દૃ+ષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [વિષયાર્થં ] વિષયકે
લિયે [કર્મરજઃ ] ક ર્મરજકી [ન સેવતે ] સેવા નહીં કરતા, [તદ્ ] ઇસલિયે [તત્ કર્મ ] વહ ક ર્મ
ભી ઉસે [સુખોત્પાદકાન્ ] સુખ ઉત્પન્ન ક રનેવાલે [વિવિધાન્ ] અનેક પ્રકારકે [ભોગાન્ ] ભોગ
[ન દદાતિ ] નહીં દેતા
.
ટીકા : — જૈસે કોઈ પુરુષ ફલકે લિયે રાજાકી સેવા કરતા હૈ તો વહ રાજા ઉસે ફલ દેતા
હૈ, ઇસીપ્રકાર જીવ ફલકે લિયે કર્મકી સેવા કરતા હૈ તો વહ કર્મ ઉસે ફલ દેતા હૈ . ઔર જૈસે વહી
પુરુષ ફલકે લિયે રાજાકી સેવા નહીં કરતા, તો વહ રાજા ઉસે ફલ નહીં દેતા, ઇસી પ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિ
ફલકે લિયે કર્મકી સેવા નહીં કરતા, ઇસલિયે વહ કર્મ ઉસે ફલ નહીં દેતા . યહ તાત્પર્ય હૈ .
ભાવાર્થ : — યહાઁ એક આશય તો ઇસપ્રકાર હૈ : — અજ્ઞાની વિષયસુખકે લિયે અર્થાત્
રંજિત પરિણામકે લિએ ઉદયગત કર્મકી સેવા કરતા હૈ, ઇસલિયે વહ કર્મ ઉસે (વર્તમાનમેં) રંજિત
પરિણામ દેતા હૈ . જ્ઞાની વિષયસુખકે લિએ અર્થાત્ રંજિત પરિણામકે લિએ ઉદયાગત કર્મકી સેવા
નહીં કરતા, ઇસલિએ વહ કર્મ ઉસે રંજિત પરિણામ ઉત્પન નહીં કરતા .

Page 349 of 642
PDF/HTML Page 382 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
ત્યક્તં યેન ફલં સ કર્મ કુરુતે નેતિ પ્રતીમો વયં
કિંત્વસ્યાપિ કુતોઽપિ કિંચિદપિ તત્કર્માવશેનાપતેત્ .
તસ્મિન્નાપતિતે ત્વકમ્પપરમજ્ઞાનસ્વભાવે સ્થિતો
જ્ઞાની કિં કુરુતેઽથ કિં ન કુરુતે કર્મેતિ જાનાતિ કઃ ..૧૫૩..
દૂસરા આશય ઇસપ્રકાર હૈ : — અજ્ઞાની સુખ ( – રાગાદિપરિણામ) ઉત્પન્ન કરનેવાલે
આગામી ભોગોંકી અભિલાષાસે વ્રત, તપ, ઇત્યાદિ શુભ કર્મ કરતા હૈ, ઇસલિયે વહ કર્મ
ઉસે રાગાદિપરિણામ ઉત્પન્ન કરનેવાલે આગામી ભોગોંકો દેતા હૈ . જ્ઞાનીકે સમ્બન્ધમેં ઇસસે
વિપરીત સમઝના ચાહિએ . ઇસપ્રકાર અજ્ઞાની ફલકી વાઁછાસે કર્મ કરતા હૈ, ઇસલિએ વહ ફલકો
પાતા હૈ ઔર જ્ઞાની ફલકી વાઁછા બિના હી કર્મ કરતા હૈ, ઇસલિએ વહ ફલકો પ્રાપ્ત નહીં
કરતા ..૨૨૪ સે ૨૨૭..
અબ, ‘‘જિસે ફલકી વાઁછા નહીં હૈ વહ કર્મ ક્યોં કરે ?’’ ઇસ આશંકાકો દૂર કરનેકે
લિએ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યેન ફલં ત્યક્તં સઃ કર્મ કુરુતે ઇતિ વયં ન પ્રતીમઃ ] જિસને ક ર્મકા
ફલ છોડ દિયા હૈ વહ ક ર્મ ક રતા હૈ ઐસી પ્રતીતિ તો હમ નહીં ક ર સક તે . [કિન્તુ ] કિન્તુ
વહાઁ ઇતના વિશેષ હૈ કિ — [અસ્ય અપિ કુતઃ અપિ કિંચિત્ અપિ તત્ કર્મ અવશેન આપતેત્ ]
ઉસે (જ્ઞાનીકો) ભી કિસી કારણસે કોઈ ઐસા ક ર્મ અવશતાસેે ( – ઉસકે વશ બિના) આ પડતા
હૈ . [તસ્મિન્ આપતિતે તુ ] ઉસકે આ પડને પર ભી, [અકમ્પ-પરમ-જ્ઞાનસ્વભાવે સ્થિતઃ જ્ઞાની ]
જો અકં પ પરમજ્ઞાનસ્વભાવમેં સ્થિત હૈ ઐસા જ્ઞાની [કર્મ ] ક ર્મ [કિં કુરુતે અથ કિં ન કુરુતે ]
ક રતા હૈ યા નહીં [ઇતિ કઃ જાનાતિ ] યહ કૌન જાનતા હૈ ?
ભાવાર્થ : — જ્ઞાનીકે પરવશતાસે કર્મ આ પડતા હૈ તો ભી વહ જ્ઞાનસે ચલાયમાન નહીં
હોતા . ઇસલિયે જ્ઞાનસે અચલાયમાન વહ જ્ઞાની કર્મ કરતા હૈ યા નહીં યહ કૌન જાનતા હૈ ?
જ્ઞાનીકી બાત જ્ઞાની હી જાનતા હૈ . જ્ઞાનીકે પરિણામોંકો જાનનેકી સામર્થ્ય અજ્ઞાનીકી નહીં હૈ .
અવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિસે લેકર ઊ પરકે સભી જ્ઞાની હી સમઝના ચાહિએ . ઉનમેંસે, અવિરત
સમ્યગ્દૃષ્ટિ, દેશવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિ ઔર આહારવિહાર કરનેવાલે મુનિયોંકે બાહ્યક્રિયાકર્મ હોતે હૈં,
તથાપિ જ્ઞાનસ્વભાવસે અચલિત હોનેકે કારણ નિશ્ચયસે વે, બાહ્યક્રિયાકર્મકે કર્તા નહીં હૈં, જ્ઞાનકે
હી કર્તા હૈં . અન્તરઙ્ગ મિથ્યાત્વકે અભાવસે તથા યથાસમ્ભવ કષાયકે અભાવસે ઉનકે પરિણામ
ઉજ્જ્વલ હૈં . ઉસ ઉજ્જ્વલતાકો જ્ઞાની હી જાનતે હૈં, મિથ્યાદૃષ્ટિ ઉસ ઉજ્જ્વલતાકો નહીં જાનતે .

Page 350 of 642
PDF/HTML Page 383 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
સમ્યગ્દ્રષ્ટય એવ સાહસમિદં કર્તું ક્ષમન્તે પરં
યદ્વજ્રેઽપિ પતત્યમી ભયચલત્ત્રૈલોક્યમુક્તાધ્વનિ .
સર્વામેવ નિસર્ગનિર્ભયતયા શંકાં વિહાય સ્વયં
જાનન્તઃ સ્વમવધ્યબોધવપુષં બોધાચ્ચ્યવન્તે ન હિ ..૧૫૪..
સમ્માદ્દિટ્ઠી જીવા ણિસ્સંકા હોંતિ ણિબ્ભયા તેણ .
સત્તભયવિપ્પમુક્કા જમ્હા તમ્હા દુ ણિસ્સંકા ..૨૨૮..
મિથ્યાદૃષ્ટિ તો બહિરાત્મા હૈં, વે બાહરસે હી ભલા-બુરા માનતે હૈં; અન્તરાત્માકી ગતિકો બહિરાત્મા
ક્યા જાને ? .૧૫૩.
અબ, ઇસી અર્થકા સમર્થક ઔર આગામી ગાથાકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યત્ ભય-ચલત્-ત્રૈલોક્ય-મુક્ત-અધ્વનિ વજ્રે પતતિ અપિ ] જિસકે ભયસે
ચલાયમાન હોતે હુવે — ખલબલાતે હુવે — તીનોં લોક અપનેે માર્ગકો છોડ દેતે હૈં ઐસા વજ્રપાત હોને
પર ભી, [અમી ] યે સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ, [નિસર્ગ-નિર્ભયતયા ] સ્વભાવતઃ નિર્ભય હોનેસેે, [સર્વામ્ એવ
શંકાં વિહાય ] સમસ્ત શંકાકો છોડકર, [સ્વયં સ્વમ્ અવધ્ય-બોધ-વપુષં જાનન્તઃ ] સ્વયં
અપનેકો (આત્માકો) જિસકા જ્ઞાનરૂપ શરીર અવધ્ય હૈ ઐસા જાનતે હુએ, [બોધાત્ ચ્યવન્તે ન હિ ]
જ્ઞાનસે ચ્યુત નહીં હોતે . [ઇદં પરં સાહસમ્ સમ્યગ્દૃષ્ટયઃ એવ ક ર્તું ક્ષમન્તે ] ઐસા પરમ સાહસ ક રનેકે
લિયે માત્ર સમ્યગ્દૃષ્ટિ હી સમર્થ હૈં .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ નિઃશંકિતગુણયુક્ત હોતે હૈં, ઇસલિયે ચાહે જૈસે શુભાશુભ
કર્મોદયકે સમય ભી વે જ્ઞાનરૂપ હી પરિણમિત હોતે હૈં . જિસકે ભયસે તીનોં લોકકે જીવ કાઁપ
ઉઠતે હૈં — ચલાયમાન હો ઉઠતે હૈં ઔર અપના માર્ગ છોડ દેતે હૈં ઐસા વજ્રપાત હોને પર ભી સમ્યગ્દૃષ્ટિ
જીવ અપને સ્વરૂપકો જ્ઞાનશરીરી માનતા હુઆ જ્ઞાનસે ચલાયમાન નહીં હોતા . ઉસે ઐસી શંકા નહીં
હોતી કિ ઇસ વજ્રપાતસે મેરા નાશ હો જાયેગા; યદિ પર્યાયકા વિનાશ હો તો ઠીક હી હૈ, ક્યોંકિ
ઉસકા તો વિનશ્વર સ્વભાવ હી હૈ .૧૫૪.
અબ ઇસ અર્થકો ગાથા દ્વારા કહતે હૈં : —
સમ્યક્તિ જીવ હોતે નિઃશંકિત ઇસહિ સે નિર્ભય રહેં .
હૈં સપ્તભયપ્રવિમુક્ત વે, ઇસહીસે વે નિઃશંક હૈં ..૨૨૮..

Page 351 of 642
PDF/HTML Page 384 of 675
single page version

સમ્યગ્દ્રષ્ટયો જીવા નિશ્શંકા ભવન્તિ નિર્ભયાસ્તેન .
સપ્તભયવિપ્રમુક્તા યસ્માત્તસ્માત્તુ નિશ્શંકાઃ ..૨૨૮..
યેન નિત્યમેવ સમ્યગ્દ્રષ્ટયઃ સકલકર્મફલનિરભિલાષાઃ સન્તોઽત્યન્તકર્મનિરપેક્ષતયા વર્તન્તે,
તેન નૂનમેતે અત્યન્તનિશ્શંક દારુણાધ્યવસાયાઃ સન્તોઽત્યન્તનિર્ભયાઃ સમ્ભાવ્યન્તે .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
લોકઃ શાશ્વત એક એષ સકલવ્યક્તો વિવિક્તાત્મન-
શ્ચિલ્લોકં સ્વયમેવ કેવલમયં યલ્લોકયત્યેકકઃ .
લોકોઽયં ન તવાપરસ્તદપરસ્તસ્યાસ્તિ તદ્ભીઃ કુતો
નિશ્શંક : સતતં સ્વયં સ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ..૧૫૫..
ગાથાર્થ : — [સમ્યગ્દૃષ્ટયઃ જીવાઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ [નિશ્શંકાઃ ભવન્તિ ] નિઃશંક હોતે હૈં,
[તેન ] ઇસલિયે [નિર્ભયાઃ ] નિર્ભય હોતે હૈં; [તુ ] ઔર [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [સપ્તભયવિપ્રમુક્તાઃ ] વે
સપ્ત ભયોંસે રહિત હોતે હૈં, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [નિઃશંકાઃ ] નિઃશંક હોતે હૈં ( – અડોલ હોતે હૈં) .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ સદા હી સર્વ કર્મોંકે ફલકે પ્રતિ નિરભિલાષ હોતે હૈં,
ઇસલિયે વે કર્મકે પ્રતિ અત્યન્ત નિરપેક્ષતયા વર્તતે હૈં, ઇસલિયે વાસ્તવમેં વે અત્યંત નિઃશંક દારુણ
(સુદૃઢ) નિશ્ચયવાલે હોનેસે અત્યન્ત નિર્ભય હૈં ઐસી સમ્ભાવના કી જાતી હૈ (અર્થાત્ ઐસા યોગ્યતયા
માના જાતા હૈ ) ..૨૨૮..
અબ સાત ભયોંકે કલશરૂપ કાવ્ય કહે જાતે હૈં, ઉસમેંસે પહલે ઇહલોક ઔર પરલોકકે
ભયોંકા એક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [એષઃ ] યહ ચિત્સ્વરૂપ લોક હી [વિવિક્તાત્મનઃ ] ભિન્ન આત્માકા
(પરસે ભિન્નરૂપ પરિણમિત હોનેવાલે આત્માકા) [શાશ્વતઃ એક : સક લ-વ્યક્ત : લોક : ] શાશ્વત,
એક ઔર સક લવ્યક્ત ( – સર્વ કાલમેં પ્રગટ) લોક હૈ; [યત્ ] ક્યોંકિ [કે વલમ્ ચિત્-લોકં ]
માત્ર ચિત્સ્વરૂપ લોક કો [અયં સ્વયમેવ એક ક : લોક યતિ ] યહ જ્ઞાની આત્મા સ્વયમેવ
એકાકી દેખતા હૈ — અનુભવ કરતા હૈ . યહ ચિત્સ્વરૂપ લોક હી તેરા હૈ, [તદ્-અપરઃ ] ઉસસે
ભિન્ન દૂસરા કોઈ લોક — [અયં લોક : અપરઃ ] યહ લોક યા પરલોક — [તવ ન ] તેરા નહીં
હૈ ઐસા જ્ઞાની વિચાર કરતા હૈ, જાનતા હૈ, [તસ્ય તદ્-ભીઃ કુ તઃ અસ્તિ ] ઇસલિયે જ્ઞાનીકો
ઇસ લોકકા તથા પરલોક કા ભય ક હાઁસે હો ? [સઃ સ્વયં સતતં નિશ્શંક : સહજં જ્ઞાનં સદા

Page 352 of 642
PDF/HTML Page 385 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
એષૈકૈવ હિ વેદના યદચલં જ્ઞાનં સ્વયં વેદ્યતે
નિર્ભેદોદિતવેદ્યવેદકબલાદેકં સદાનાકુલૈઃ .
નૈવાન્યાગતવેદનૈવ હિ ભવેત્તદ્ભીઃ કુતો જ્ઞાનિનો
નિશ્શંક : સતતં સ્વયં સ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ..૧૫૬..
વિન્દતિ ] વહ તો સ્વયં નિરન્તર નિઃશઙ્ક વર્તતા હુઆ સહજ જ્ઞાનકા (અપને જ્ઞાનસ્વભાવકા) સદા
અનુભવ કરતા હૈ .
ભાવાર્થ : — ‘ઇસ ભવમેં જીવન પર્યન્ત અનુકૂલ સામગ્રી રહેગી યા નહીં ?’ ઐસી ચિન્તા રહના
ઇહલોકકા ભય હૈ . ‘પરભવમેં મેરા ક્યા હોગા ?’ ઐસી ચિન્તાકા રહના પરલોકકા ભય હૈ . જ્ઞાની
જાનતા હૈ કિ — યહ ચૈતન્ય હી મેરા એક, નિત્ય લોક હૈ જો કિ સદાકાલ પ્રગટ હૈ . ઇસકે
અતિરિક્ત દૂસરા કોઈ લોક મેરા નહીં હૈ . યહ મેરા ચૈતન્યસ્વરૂપ લોક કિસીકે બિગાડે નહીં
બિગડતા . ઐસા જાનનેવાલે જ્ઞાનીકે ઇસ લોકકા અથવા પરલોકકા ભય કહાઁસે હો ? કભી નહીં
હો સકતા . વહ તો અપનેકો સ્વાભાવિક જ્ઞાનરૂપ હી અનુભવ કરતા હૈ .૧૫૫.
અબ વેદનાભયકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [નિર્ભેદ-ઉદિત-વેદ્ય-વેદક -બલાત્ ] અભેદસ્વરૂપ વર્તનેવાલે વેદ્ય
-વેદક કે બલસે (વેદ્ય ઔર વેદક અભેદ હી હોતે હૈં ઐસી વસ્તુસ્થિતિકે બલસે) [યદ્ એકં
અચલં જ્ઞાનં સ્વયં અનાકુ લૈઃ સદા વેદ્યતે ] એક અચલ જ્ઞાન હી સ્વયં નિરાકુ લ પુરુષોંકે દ્વારા
( – જ્ઞાનયોંકે દ્વારા) સદા વેદનમેં આતા હૈ, [એષા એકા એવ હિ વેદના ] યહ એક હી વેદના
(જ્ઞાનવેદન) જ્ઞાનીયોંકે હૈ . (આત્મા વેદક હૈ ઔર જ્ઞાન વેદ્ય હૈ .) [જ્ઞાનિનઃ અન્યા આગત-વેદના
એવ હિ ન એવ ભવેત્ ] જ્ઞાનીકે દૂસરી કોઈ આગત ( – પુદ્ગલસે ઉત્પન્ન) વેદના હોતી હી નહીં,
[તદ્-ભીઃ કુ તઃ ] ઇસલિએ ઉસે વેદનાકા ભય ક હાઁસે હો સકતા હૈ ? [સઃ સ્વયં સતતં નિશ્શંક :
સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ] વહ તો સ્વયં નિરન્તર નિઃશઙ્ક વર્તતા હુઆ સહજ જ્ઞાનકા સદા અનુભવ
કરતા હૈ .
ભાવાર્થ : — સુખ-દુઃખકો ભોગના વેદના હૈ . જ્ઞાનીકે અપને એક જ્ઞાનમાત્ર સ્વરૂપકા હી
ઉપભોગ હૈ . વહ પુદ્ગલસે હોનેવાલી વેદનાકો વેદના હી નહીં સમઝતા . ઇસલિએ જ્ઞાનીકે વેદનાભય
નહીં હૈ . વહ તો સદા નિર્ભય વર્તતા હુઆ જ્ઞાનકા અનુભવ કરતા હૈ .૧૫૬.
અબ અરક્ષાભયકા કાવ્ય કહતે હૈં : —

Page 353 of 642
PDF/HTML Page 386 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
યત્સન્નાશમુપૈતિ તન્ન નિયતં વ્યક્તે તિ વસ્તુસ્થિતિ-
ર્જ્ઞાનં સત્સ્વયમેવ તત્કિલ તતસ્ત્રાતં કિમસ્યાપરૈઃ .
અસ્યાત્રાણમતો ન કિંચન ભવેત્તદ્ભીઃ કુતો જ્ઞાનિનો
નિશ્શંક : સતતં સ્વયં સ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ..૧૫૭..
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
સ્વં રૂપં કિલ વસ્તુનોઽસ્તિ પરમા ગુપ્તિઃ સ્વરૂપે ન ય-
ચ્છક્ત : કોઽપિ પરઃ પ્રવેષ્ટુમકૃતં જ્ઞાનં સ્વરૂપં ચ નુઃ .
અસ્યાગુપ્તિરતો ન કાચન ભવેત્તદ્ભીઃ કુતો જ્ઞાનિનો
નિશ્શંક : સતતં સ્વયં સ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ..૧૫૮..
45
શ્લોકાર્થ : — [યત્ સત્ તત્ નાશં ન ઉપૈતિ ઇતિ વસ્તુસ્થિતિઃ નિયતં વ્યક્તા ] જો સત્ હૈ
વહ નષ્ટ નહીં હોતા ઐસી વસ્તુસ્થિતિ નિયમરૂપસે પ્રગટ હૈ . [તત્ જ્ઞાનં કિલ સ્વયમેવ સત્ ] યહ
જ્ઞાન ભી સ્વયમેવ સત્ (સત્સ્વરૂપ વસ્તુ) હૈ (ઇસલિયે નાશકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા), [તતઃ અપરૈઃ
અસ્ય ત્રાતં કિં ] ઇસલિયે પરકે દ્વારા ઉસકા રક્ષણ કૈસા ? [અતઃ અસ્ય કિંચન અત્રાણં ન ભવેત્ ]
ઇસપ્રકાર (જ્ઞાન નિજસે હી રક્ષિત હૈ, ઇસલિયે) ઉસકા કિઞ્ચિત્માત્ર ભી અરક્ષણ નહીં હો સકતા
[જ્ઞાનિનઃ તદ્-ભી કુતઃ ] ઇસલિયે (ઐસા જાનનેવાલે) જ્ઞાનીકો અરક્ષાકા ભય ક હાઁસે હો સકતા ?
[સઃ સ્વયં સતતં નિશ્શંકઃ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ] વહ તો સ્વયં નિરન્તર નિઃશંક વર્તતા હુઆ
સહજ જ્ઞાનકા સદા અનુભવ કરતા હૈ
.
ભાવાર્થ : — સત્તાસ્વરૂપ વસ્તુકા કભી નાશ નહીં હોતા . જ્ઞાન ભી સ્વયં સત્તાસ્વરૂપ વસ્તુ
હૈ; ઇસલિએ વહ ઐસા નહીં હૈ કિ જિસકી દૂસરોંકે દ્વારા રક્ષા કી જાયે તો રહે, અન્યથા નષ્ટ હો
જાયે . જ્ઞાની ઐસા જાનતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે અરક્ષાકા ભય નહીં હોતા; વહ તો નિઃશંક વર્તતા હુઆ
સ્વયં અપને સ્વાભાવિક જ્ઞાનકા સદા અનુભવ કરતા હૈ .૧૫૭.
અબ અગુપ્તિભયકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [કિલ સ્વં રૂપં વસ્તુનઃ પરમા ગુપ્તિઃ અસ્તિ ] વાસ્તવમેં વસ્તુકા સ્વ-રૂપ
હી (નિજ રૂપ હી) વસ્તુકી પરમ ‘ગુપ્તિ’ હૈ, [યત્ સ્વરૂપે કઃ અપિ પરઃ પ્રવેષ્ટુમ્ ન શક્ત : ] ક્યોંકિ
સ્વરૂપમેં કોઈ દૂસરા પ્રવેશ નહીં કર સકતા; [ચ ] ઔર [અકૃતં જ્ઞાનં નુઃ સ્વરૂપં ] અકૃ ત જ્ઞાન
( – જો કિસીકે દ્વારા નહીં કિયા ગયા હૈ ઐસા સ્વાભાવિક જ્ઞાન – ) પુરુષકા અર્થાત્ આત્માકા
સ્વરૂપ હૈ; (ઇસલિયે જ્ઞાન આત્માકી પરમ ગુપ્તિ હૈ .) [અતઃ અસ્ય ન કાચન અગુપ્તિઃ ભવેત્ ]

Page 354 of 642
PDF/HTML Page 387 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
પ્રાણોચ્છેદમુદાહરન્તિ મરણં પ્રાણાઃ કિલાસ્યાત્મનો
જ્ઞાનં તત્સ્વયમેવ શાશ્વતતયા નોચ્છિદ્યતે જાતુચિત્ .
તસ્યાતો મરણં ન કિંચન ભવેત્તદ્ભીઃ કુતો જ્ઞાનિનો
નિશ્શંક સતતં સ્વયં સ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ..૧૫૯..
ઇસલિયે આત્માકી કિંચિત્માત્ર ભી અગુપ્તતા ન હોનેસે [જ્ઞાનિનઃ તદ્-ભીઃ કુતઃ ] જ્ઞાનીકો અગુપ્તિકા
ભય ક હાઁસે હો સકતા હૈ ? [સઃ સ્વયં સતતં નિશ્શંકઃ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ] વહ તો સ્વયં
નિરન્તર નિઃશંક વર્તતા હુઆ સહજ જ્ઞાનકા સદા અનુભવ કરતા હૈ .
ભાવાર્થ : — ‘ગુપ્તિ’ અર્થાત્ જિસમેં કોઈ ચોર ઇત્યાદિ પ્રવેશ ન કર સકે ઐસા કિલા, ભોંયરા
(તલઘર) ઇત્યાદિ; ઉસમેં પ્રાણી નિર્ભયતાસે નિવાસ કર સકતા હૈ . ઐસા ગુપ્ત પ્રદેશ ન હો ઔર ખુલા
સ્થાન હો તો ઉસમેં રહનેવાલે પ્રાણીકો અગુપ્તતાકે કારણ ભય રહતા હૈ . જ્ઞાની જાનતા હૈ કિ — વસ્તુકે
નિજ સ્વરૂપમેં કોઈ દૂસરા પ્રવેશ નહીં કર સકતા, ઇસલિયે વસ્તુકા સ્વરૂપ હી વસ્તુકી પરમ ગુપ્તિ
અર્થાત્ અભેદ્ય કિલા હૈ . પુરુષકા અર્થાત્ આત્માકા સ્વરૂપ જ્ઞાન હૈ; ઉસ જ્ઞાનસ્વરૂપમેં રહા હુઆ
આત્મા ગુપ્ત હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાનસ્વરૂપમેં દૂસરા કોઈ પ્રવેશ નહીં કર સકતા . ઐસા જાનનેવાલે જ્ઞાનીકો
અગુપ્તતાકા ભય કહાઁસે હો સકતા હૈ ? વહ તો નિઃશંક વર્તતા હુઆ અપને સ્વાભાવિક જ્ઞાનસ્વરૂપકા
નિરન્તર અનુભવ કરતા હૈ .૧૫૮.
અબ મરણભયકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [પ્રાણોચ્છેદમ્ મરણં ઉદાહરન્તિ ] પ્રાણોંકે નાશકો (લોગ) મરણ ક હતે હૈં .
[અસ્ય આત્મનઃ પ્રાણાઃ કિલ જ્ઞાનં ] નિશ્ચયસે આત્માકે પ્રાણ તો જ્ઞાન હૈ . [તત્ સ્વયમેવ શાશ્વતતયા
જાતુચિત્ ન ઉચ્છિદ્યતે ] વહ (જ્ઞાન) સ્વયમેવ શાશ્વત હોનેસે ઉસકા ક દાપિ નાશ નહીં હોતા; [અતઃ
તસ્ય મરણં કિંચન ન ભવેત્ ] ઇસલિયે આત્માકા મરણ કિઞ્ચિત્માત્ર ભી નહીં હોતા . [જ્ઞાનિનઃ તદ્-
ભીઃ કુતઃ ] અતઃ (ઐસા જાનનેવાલે) જ્ઞાનીકો મરણકા ભય ક હાઁસે હો સકતા હૈ ? [સઃ સ્વયં
સતતં નિશ્શંક : સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ] વહ તો સ્વયં નિરન્તર નિઃશંક વર્તતા હુઆ સહજ જ્ઞાનકા
સદા અનુભવ કરતા હૈ .
ભાવાર્થ : — ઇન્દ્રિયાદિ પ્રાણોંકે નાશ હોનેકો લોગ મરણ કહતે હૈં . કિન્તુ પરમાર્થતઃ
આત્માકે ઇન્દ્રિયાદિક પ્રાણ નહીં હૈં, ઉસકે તો જ્ઞાન પ્રાણ હૈં . જ્ઞાન અવિનાશી હૈ — ઉસકા નાશ નહીં
હોતા; અતઃ આત્માકો મરણ નહીં હૈ . જ્ઞાની ઐસા જાનતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે મરણકા ભય નહીં હૈ;
વહ તો નિઃશંક વર્તતા હુઆ અપને જ્ઞાનસ્વરૂપકા નિરન્તર અનુભવ કરતા હૈ .૧૫૯.

Page 355 of 642
PDF/HTML Page 388 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
એકં જ્ઞાનમનાદ્યનન્તમચલં સિદ્ધં કિલૈતત્સ્વતો
યાવત્તાવદિદં સદૈવ હિ ભવેન્નાત્ર દ્વિતીયોદયઃ .
તન્નાકસ્મિકમત્ર કિંચન ભવેત્તદ્ભીઃ કુતો જ્ઞાનિનો
નિશ્શંક : સતતં સ્વયં સ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ..૧૬૦..
અબ આકસ્મિકભયકા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [એતત્ સ્વતઃ સિદ્ધં જ્ઞાનમ્ કિલ એકં ] યહ સ્વતઃસિદ્ધ જ્ઞાન એક હૈ,
[અનાદિ ] અનાદિ હૈ, [અનન્તમ્ ] અનન્ત હૈ, [અચલં ] અચલ હૈ . [ઇદં યાવત્ તાવત્ સદા એવ
હિ ભવેત્ ] વહ જબ તક હૈ તબ તક સદા હી વહી હૈ, [અત્ર દ્વિતીયોદયઃ ન ] ઉસમેં દૂસરેકા
ઉદય નહીં હૈ . [તત્ ] ઇસલિયે [અત્ર આકસ્મિકમ્ કિંચન ન ભવેત્ ] ઇસ જ્ઞાનમેં આક સ્મિક
કુછ ભી નહીં હોતા . [જ્ઞાનિનઃ તદ્-ભીઃ કુતઃ ] ઐસા જાનનેવાલે જ્ઞાનીકો અક સ્માત્કા ભય
ક હાઁસે હો સકતા હૈ ? [સઃ સ્વયં સતતં નિશ્શંકઃ સહજં જ્ઞાનં સદા વિન્દતિ ] વહ તો સ્વયં
નિરન્તર નિઃશંક વર્તતા હુઆ સહજ જ્ઞાનકા સદા અનુભવ કરતા હૈ .
ભાવાર્થ : — ‘યદિ કુછ અનિર્ધારિત અનિષ્ટ એકાએક ઉત્પન્ન હોગા તો ?’ ઐસા ભય રહના
આકસ્મિકભય હૈ . જ્ઞાની જાનતા હૈ કિ — આત્માકા જ્ઞાન સ્વતઃસિદ્ધ, અનાદિ, અનંત, અચલ,
એક હૈ . ઉસમેં દૂસરા કુછ ઉત્પન્ન નહીં હો સકતા; ઇસલિયે ઉસમેં કુછ ભી અનિર્ધારિત કહાઁસે
હોગા અર્થાત્ અકસ્માત્ કહાઁસે હોગા ? ઐસા જાનનેવાલે જ્ઞાનીકો આકસ્મિક ભય નહીં હોતા, વહ
તો નિઃશંક વર્તતા હુઆ અપને જ્ઞાનભાવકા નિરન્તર અનુભવ કરતા હૈ .
ઇસપ્રકાર જ્ઞાનીકો સાત ભય નહીં હોતે .
પ્રશ્ન : — અવિરતસમ્યગ્દૃષ્ટિ આદિકો ભી જ્ઞાની કહા હૈ ઔર ઉનકે ભયપ્રકૃતિકા ઉદય
હોતા હૈ તથા ઉસકે નિમિત્તસે ઉનકે ભય હોતા હુઆ ભી દેખા જાતા હૈ; તબ ફિ ર જ્ઞાની નિર્ભય
કૈસે હૈ ?
સમાધાન : — ભયપ્રકૃતિકે ઉદયકે નિમિત્તસે જ્ઞાનીકો ભય ઉત્પન્ન હોતા હૈ . ઔર
અન્તરાયકે પ્રબલ ઉદયસે નિર્બલ હોનેકે કારણ ઉસ ભયકી વેદનાકો સહન ન કર સકનેસે જ્ઞાની
ઉસ ભયકા ઇલાજ ભી કરતા હૈ . પરન્તુ ઉસે ઐસા ભય નહીં હોતા કિ જિસસે જીવ સ્વરૂપકે
જ્ઞાનશ્રદ્ધાનસે ચ્યુત હો જાયે . ઔર જો ભય ઉત્પન્ન હોતા હૈ વહ મોહકર્મકી ભય નામક પ્રકૃતિકા
દોષ હૈ; જ્ઞાની સ્વયં ઉસકા સ્વામી હોકર કર્તા નહીં હોતા, જ્ઞાતા હી રહતા હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાનીકે
ભય નહીં હૈ .૧૬૦.

Page 356 of 642
PDF/HTML Page 389 of 675
single page version

(મન્દાક્રાન્તા)
ટંકોત્કીર્ણસ્વરસનિચિતજ્ઞાનસર્વસ્વભાજઃ ૦
સમ્યગ્દૃષ્ટેર્યદિહ સકલં ઘ્નન્તિ લક્ષ્માણિ કર્મ .
તત્તસ્યાસ્મિન્પુનરપિ મનાક્કર્મણો નાસ્તિ બન્ધઃ
પૂર્વોપાત્તં તદનુભવતો નિશ્ચિતં નિર્જ̄રૈવ ..૧૬૧..
જો ચત્તારિ વિ પાએ છિંદદિ તે કમ્મબંધમોહકરે .
સો ણિસ્સંકો ચેદા સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૨૯..
૧ નિઃશંકિત=સન્દેહ અથવા ભય રહિત .૨ +શંકા=સન્દેહ; કલ્પિત ભય .
અબ આગેકી (સમ્યગ્દૃષ્ટિકે નિઃશંકિત આદિ ચિહ્નોં સમ્બન્ધી) ગાથાઓંકા સૂચક કાવ્ય
કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ટંકોત્કીર્ણ-સ્વરસ-નિચિત-જ્ઞાન-સર્વસ્વ-ભાજઃ સમ્યગ્દૃષ્ટેઃ ] ટંકોત્કીર્ણ
નિજરસસે પરિપૂર્ણ જ્ઞાનકે સર્વસ્વકો ભોગનેવાલે સમ્યગ્દૃષ્ટિકે [યદ્ ઇહ લક્ષ્માણિ ] જો નિઃશંકિ ત
આદિ ચિહ્ન હૈં વે [સકલં કર્મ ] સમસ્ત ક ર્મોંકો [ઘ્નન્તિ ] નષ્ટ કરતે હૈં; [તત્ ] ઇસલિયે,
[અસ્મિન્ ] ક ર્મકા ઉદય વર્તતા હોને પર ભી, [તસ્ય ] સમ્યગ્દૃષ્ટિકો [પુનઃ ] પુનઃ [કર્મણઃ બન્ધઃ ]
ક ર્મકા બન્ધ [મનાક્ અપિ ] કિઞ્ચિત્માત્ર ભી [નાસ્તિ ] નહીં હોતા, [પૂર્વોપાત્તં ] પરંતુ જો ક ર્મ
પહલે બન્ધા થા [તદ્-અનુભવતઃ ] ઉસકે ઉદયકો ભોગને પર ઉસકો [નિશ્ચિતં ] નિયમસે [નિર્જરા
એવ ] ઉસ ક ર્મકી નિર્જરા હી હોતી હૈ
.
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિ પહલે બન્ધી હુઈ ભય આદિ પ્રકૃતિયોંકે ઉદયકો ભોગતા હૈ તથાપિ
૧નિઃશંકિત આદિ ગુણોંકે વિદ્યમાન હોનેસે +૨શંકાદિકૃત (શંકાદિકે નિમિત્તસે હોનેવાલા) બન્ધ નહીં
હોતા, કિન્તુ પૂર્વકર્મકી નિર્જરા હી હોતી હૈ .૧૬૧.
અબ ઇસ કથનકો ગાથાઓં દ્વારા કહતે હૈં, ઉસમેંસે પહલે નિઃશંકિત અંગકી (અથવા
નિઃશંકિત ગુણકી – ચિહ્નકી ) ગાથા ઇસપ્રકાર હૈ : —
જો કર્મબન્ધનમોહકર્ત્તા, પાદ ચારોં છેદતા .
ચિન્મૂર્તિ વો શઙ્કારહિત, સમ્યક્ત્વદૃષ્ટી જાનના ..૨૨૯..

Page 357 of 642
PDF/HTML Page 390 of 675
single page version

યશ્ચતુરોઽપિ પાદાન્ છિનત્તિ તાન્ કર્મબન્ધમોહકરાન્ .
સ નિશ્શઙ્કશ્ચેતયિતા સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૨૯..
યતો હિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન કર્મબન્ધશંકાકરમિથ્યાત્વાદિ-
ભાવાભાવાન્નિશ્શંક :, તતોઽસ્ય શંકાકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
જો દુ ણ કરેદિ કંખં કમ્મફલેસુ તહ સવ્વધમ્મેસુ .
સો ણિક્કંખો ચેદા સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૦..
યસ્તુ ન કરોતિ કાંક્ષાં કર્મફલેષુ તથા સર્વધર્મેષુ .
સ નિષ્કાંક્ષશ્ચેતયિતા સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૦..
૧ ચેતયિતા=ચેતનેવાલા; જાનને – દેખનેવાલા; આત્મા .
ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો ૧ચેતયિતા, [કર્મબન્ધમોહકરાન્ ] ક ર્મબંધ સમ્બન્ધી મોહ
ક રનેવાલે (અર્થાત્ જીવ નિશ્ચયતઃ ક ર્મકે દ્વારા બઁધા હુઆ હૈ ઐસા ભ્રમ ક રનેવાલે) [તાન્ ચતુરઃ
અપિ પાદાન્ ] મિથ્યાત્વાદિ ભાવરૂપ ચારોં પાદોંકો [છિનત્તિ ] છેદતા હૈ, [સઃ ] ઉસકો
[નિશ્શંક : ] નિઃશંક [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ કર્મબન્ધ
સમ્બન્ધી શંકા કરનેવાલે (અર્થાત્ જીવ નિશ્ચયતઃ કર્મસે બઁધા હુઆ હૈ ઐસા સન્દેહ અથવા ભય
કરનેવાલે) મિથ્યાત્વાદિ ભાવોંકા (ઉસકો) અભાવ હોનેસે, નિઃશંક હૈ ઇસલિયે ઉસે શંકાકૃત બન્ધ
નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિકો જિસ કર્મકા ઉદય આતા હૈ ઉસકા વહ, સ્વામિત્વકે અભાવકે
કારણ, કર્તા નહીં હોતા . ઇસલિયે ભયપ્રકૃતિકા ઉદય આને પર ભી સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ નિઃશંક રહતા
હૈ, સ્વરૂપસે ચ્યુત નહીં હોતા . ઐસા હોનેસે ઉસે શંકાકૃત બન્ધ નહીં હોતા, કર્મ રસ દેકર ખિર
જાતે હૈં ..૨૨૯..
અબ નિઃકાઁક્ષિત ગુણકી ગાથા કહતે હૈં : —
જો કર્મફલ અરુ સર્વ ધર્મોંકી ન કાઁક્ષા ધારતા .
ચિન્મૂર્તિ વો કાઁક્ષારહિત, સમ્યગ્દૃષ્ટી જાનના ..૨૩૦..
ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો ચેતયિતા [કર્મફલેષુ ] ક ર્મોંકે ફલોંકે પ્રતિ [તથા ]

Page 358 of 642
PDF/HTML Page 391 of 675
single page version

યતો હિ સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન સર્વેષ્વપિ કર્મફલેષુ સર્વેષુ વસ્તુધર્મેષુ
ચ કાંક્ષાભાવાન્નિષ્કાંક્ષઃ, તતોઽસ્ય કાંક્ષાકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
જો ણ કરેદિ દુગુંછં ચેદા સવ્વેસિમેવ ધમ્માણં .
સો ખલુ ણિવ્વિદિગિચ્છો સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૧..
યો ન કરોતિ જુગુપ્સાં ચેતયિતા સર્વેષામેવ ધર્માણામ્ .
સ ખલુ નિર્વિચિકિત્સઃ સમ્યગ્દૃષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૧..
યતો હિ સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન સર્વેષ્વપિ વસ્તુધર્મેષુ જુગુપ્સા-
તથા [સર્વધર્મેષુ ] સર્વ ધર્મોંકે પ્રતિ [કાંક્ષાં ] કાંક્ષા [ન તુ કરોતિ ] નહીં કરતા [સઃ ] ઉસકો
[નિષ્કાંક્ષઃ સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] નિષ્કાંક્ષ સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ સભી
કર્મફલોંકે પ્રતિ તથા સમસ્ત વસ્તુધર્મોંકે પ્રતિ કાંક્ષાકા (ઉસે) અભાવ હોનેસે, નિષ્કાંક્ષ
(નિર્વાંછક) હૈ, ઇસલિયે ઉસે કાંક્ષાકૃત બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિકો સમસ્ત કર્મફલોંકી વાઁછા નહીં હોતી; તથા ઉસે સર્વ ધર્મોંકી
વાઁછા નહીં હોતી, અર્થાત્ સુવર્ણત્વ, પાષાણત્વ ઇત્યાદિ તથા નિન્દા, પ્રશંસા આદિકે વચન ઇત્યાદિક
વસ્તુધર્મોંકી અર્થાત્ પુદ્ગલસ્વભાવોંકી ઉસે વાઁછા નહીં હૈ — ઉસકે પ્રતિ સમભાવ હૈ, અથવા
અન્યમતાવલમ્બિયોંકે દ્વારા માને ગયે અનેક પ્રકારકે સર્વથા એકાન્તપક્ષી વ્યવહારધર્મોંકી ઉસે વાઁછા
નહીં હૈ — ઉન ધર્મોંકા આદર નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિ વાઁછારહિત હોતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે વાઁછાસે
હોનેવાલા બન્ધ નહીં હોતા . વર્તમાન વેદના સહી નહીં જાતી, ઇસલિયે ઉસે મિટાનેકે ઉપચારકી વાઁછા
સમ્યગ્દૃષ્ટિકો ચારિત્રમોહકે ઉદયકે કારણ હોતી હૈ, કિન્તુ વહ ઉસ વાઁછાકા કર્તા સ્વયં નહીં હોતા,
કર્મોદય સમઝકર ઉસકા જ્ઞાતા હી રહતા હૈ; ઇસલિયે ઉસે વાઁછાકૃત બન્ધ નહીં હોતા ..૨૩૦..
અબ નિર્વિચિકિત્સા ગુણકી ગાથા કહતે હૈં : —
સબ વસ્તુધર્મવિષૈં જુગુપ્સાભાવ જો નહિં ધારતા .
ચિન્મૂર્તિ નિર્વિચિકિત્સ વહ, સદ્દૃષ્ટિ નિશ્ચય જાનના ..૨૩૧..
ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો ચેતયિતા [સર્વેષામ્ એવ ] સભી [ધર્માણામ્ ] ધર્મોં
(વસ્તુકે સ્વભાવોં)કે પ્રતિ [જુગુપ્સાં ] જુગુપ્સા (ગ્લાનિ) [ન કરોતિ ] નહીં કરતા [સઃ ] ઉસકો
[ખલુ ] નિશ્ચયસે [નિર્વિચિકિત્સઃ ] નિર્વિચિકિત્સ ( – વિચિકિત્સાદોષસે રહિત) [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ]

Page 359 of 642
PDF/HTML Page 392 of 675
single page version

ઽભાવાન્નિર્વિચિકિત્સઃ, તતોઽસ્ય વિચિકિત્સાકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
જો હવદિ અસમ્મૂઢો ચેદા સદ્દિટ્ઠિ સવ્વભાવેસુ .
સો ખલુ અમૂઢદિટ્ઠી સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૨..
યો ભવતિ અસમ્મૂઢઃ ચેતયિતા સદ્દૃષ્ટિઃ સર્વભાવેષુ .
સ ખલુ અમૂઢદ્રષ્ટિઃ સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૨..
યતો હિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન સર્વેષ્વપિ ભાવેષુ
મોહાભાવાદમૂઢદ્રષ્ટિઃ, તતોઽસ્ય મૂઢદ્રષ્ટિકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ સભી
વસ્તુધર્મોંકે પ્રતિ જુગુપ્સાકા (ઉસે) અભાવ હોનેસે, નિર્વિચિકિત્સ ( – જુગુપ્સારહિત — ગ્લાનિરહિત)
હૈ, ઇસલિયે ઉસે વિચિકિત્સાકૃત બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિ વસ્તુકે ધર્મોંકે પ્રતિ (અર્થાત્ ક્ષુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ આદિ ભાવોંકે
પ્રતિ તથા વિષ્ટા આદિ મલિન દ્રવ્યોંકે પ્રતિ) જુગુપ્સા નહીં કરતા . યદ્યપિ ઉસકે જુગુપ્સા નામક
કર્મપ્રકૃતિકા ઉદય આતા હૈ તથાપિ વહ સ્વયં ઉસકા કર્તા નહીં હોતા, ઇસલિયે ઉસે જુગુપ્સાકૃત
બન્ધ નહીં હોતા, પરન્તુ પ્રકૃતિ રસ દેકર ખિર જાતી હૈ, ઇસલિયે નિર્જરા હી હોતી હૈ ..૨૩૧..
અબ અમૂઢદૃષ્ટિ અંગકી ગાથા કહતે હૈં : —
સમ્મૂઢ નહિં સબ ભાવમેં જો, — સત્યદૃષ્ટી ધારતા .
વહ મૂઢદૃષ્ટિવિહીન સમ્યગ્દૃષ્ટિ નિશ્ચય જાનના ..૨૩૨..
ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો ચેતયિતા [સર્વભાવેષુ ] સમસ્ત ભાવોંમેં [અસમ્મૂઢઃ ]
અમૂઢ હૈ — [સદ્દૃષ્ટિઃ ] યથાર્થ દૃષ્ટિવાલા [ભવતિ ] હૈ, [સઃ ] ઉસકો [ખલુ ] નિશ્ચયસે
[અમૂઢ+ષ્ટિઃ ] અમૂઢદૃષ્ટિ [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ સભી ભાવોંમેં
મોહકા (ઉસે) અભાવ હોનેસે અમૂઢદૃષ્ટિ હૈ, ઇસલિયે ઉસે મૂઢદૃષ્ટિકૃત બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિ સમસ્ત પદાર્થોંકે સ્વરૂપકો યથાર્થ જાનતા હૈ; ઉસે રાગદ્વેષમોહકા
અભાવ હોનેસે કિસી ભી પદાર્થ પર ઉસકી અયથાર્થ દૃષ્ટિ નહીં પડતી . ચારિત્રમોહકે ઉદયસે

Page 360 of 642
PDF/HTML Page 393 of 675
single page version

જો સિદ્ધભત્તિજુત્તો ઉવગૂહણગો દુ સવ્વધમ્માણં .
સો ઉવગૂહણકારી સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૩..
યઃ સિદ્ધભક્તિ યુક્ત : ઉપગૂહનકસ્તુ સર્વધર્માણામ્ .
સ ઉપગૂહનકારી સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૩..
યતો હિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન સમસ્તાત્મશક્તીનામુપબૃંહણાદુપ-
બૃંહકઃ, તતોઽસ્ય જીવશક્તિ દૌર્બલ્યકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
ઇષ્ટાનિષ્ટ ભાવ ઉત્પન્ન હોં તથાપિ ઉસે ઉદયકી બલવત્તા જાનકર વહ ઉન ભાવોંકા સ્વયં કર્તા નહીં
હોતા, ઇસલિએ ઉસે મૂઢદૃષ્ટિકૃત બન્ધ નહીં હોતા, પરન્તુ પ્રકૃતિ રસ દેકર ખિર જાતી હૈ, ઇસલિએ
નિર્જરા હી હોતી હૈ ..૨૩૨..
અબ ઉપગૂહન ગુણકી ગાથા કહતે હૈં : —
જો સિદ્ધભક્તીસહિત હૈ, ગોપન કરે સબ ધર્મકા .
ચિન્મૂર્તિ વહ ઉપગુહનકર સમ્યક્તદૃષ્ટી જાનના ..૨૩૩..
ગાથાર્થ : — [યઃ ] જો (ચેતયિતા) [સિદ્ધભક્તિ યુક્ત : ] સિદ્ધકી (શુદ્ધાત્માકી) ભક્તિસે
યુક્ત હૈ [તુ ] ઔર [સર્વધર્માણામ્ ઉપગૂહનકઃ ] પર વસ્તુકે સર્વ ધર્મોંકો ગોપનેવાલા હૈ (અર્થાત્
રાગાદિ પરભાવોંમેં યુક્ત નહીં હોતા) [સઃ ] ઉસકો [ઉપગૂહનકારી ] ઉપગૂહન કરનેવાલા
[સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ સમસ્ત
આત્મશક્તિયોંકી વૃદ્ધિ કરતા હૈ ઇસલિયે, ઉપબૃંહક અર્થાત્ આત્મશક્તિ બઢાનેવાલા હૈ, ઇસલિયે ઉસે
જીવકી શક્તિકી દુર્બલતાસે (મન્દતાસે) હોનેવાલે બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિ ઉપગૂહનગુણયુક્ત હૈ . ઉપગૂહનકા અર્થ છિપાના હૈ . યહાઁ
નિશ્ચયનયકો પ્રધાન કરકે કહા હૈ કિ સમ્યગ્દૃષ્ટિને અપના ઉપયોગ સિદ્ધભક્તિમેં લગાયા હુઆ હૈ,
ઔર જહાઁ ઉપયોગ સિદ્ધભક્તિમેં લગાયા વહાઁ અન્ય ધર્મોં પર દૃષ્ટિ હી નહીં રહી, ઇસલિયે વહ સમસ્ત
અન્ય ધર્મોંકા ગોપનેવાલા ઔર આત્મશક્તિકા બઢાનેવાલા હૈ .
ઇસ ગુણકા દૂસરા નામ ‘ઉપબૃંહણ’ ભી હૈ . ઉપબૃંહણકા અર્થ હૈ બઢાના . સમ્યગ્દૃષ્ટિને અપના
ઉપયોગ સિદ્ધકે સ્વરૂપમેં લગાયા હૈ, ઇસલિયે ઉસકે આત્માકી સમસ્ત શક્તિયાઁ બઢતી હૈં — આત્મા

Page 361 of 642
PDF/HTML Page 394 of 675
single page version

ઉમ્મગ્ગં ગચ્છંતં સગં પિ મગ્ગે ઠવેદિ જો ચેદા .
સો ઠિદિકરણાજુત્તો સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૪..
ઉન્માર્ગં ગચ્છન્તં સ્વકમપિ માર્ગે સ્થાપયતિ યશ્ચેતયિતા .
સ સ્થિતિકરણયુક્ત : સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૪..
યતો હિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન માર્ગાત્પ્રચ્યુતસ્યાત્મનો માર્ગે એવ
સ્થિતિકરણાત્ સ્થિતિકારી, તતોઽસ્ય માર્ગચ્યવનકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
46
પુષ્ટ હોતા હૈ, ઇસલિએ વહ ઉપબૃંહણ ગુણવાલા હૈ .
ઇસપ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિકે આત્મશક્તિકી વૃદ્ધિ હોતી હૈ, ઇસલિયે ઉસે દુર્બલતાસે જો બન્ધ હોતા
થા વહ નહીં હોતા, નિર્જરા હી હોતી હૈ . યદ્યપિ જબ તક અન્તરાયકા ઉદય હૈ તબ તક નિર્બલતા
હૈ તથાપિ ઉસકે અભિપ્રાયમેં નિર્બલતા નહીં હૈ, કિન્તુ અપની શક્તિકે અનુસાર કર્મોદયકો જીતનેકા
મહાન્ ઉદ્યમ વર્તતા હૈ ..૨૩૩..
અબ સ્થિતિકરણ ગુણકી ગાથા કહતે હૈં : —
ઉન્માર્ગ જાતે સ્વાત્મકો ભી, માર્ગમેં જો સ્થાપતા .
ચિન્મૂર્તિ વહ થિતિકરણયુત, સમ્યક્તદૃષ્ટિ જાનના ..૨૩૪..
ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો ચેતયિતા [ઉન્માર્ગં ગચ્છન્તં ] ઉન્માર્ગમેં જાતે હુએ
[સ્વકમ્ અપિ ] અપને આત્માકો ભી [માર્ગે ] માર્ગમેં [સ્થાપયતિ ] સ્થાપિત કરતા હૈ, [સઃ ]
વહ [સ્થિતિકરણયુક્ત : ] સ્થિતિક રણયુક્ત [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ, યદિ અપના
આત્મા માર્ગસે (સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગસે) ચ્યુત હો તો ઉસે માર્ગમેં હી સ્થિત કર
દેતા હૈ ઇસલિએ, સ્થિતિકારી (સ્થિતિ કરનેવાલા) હૈ, અતઃ ઉસે માર્ગસે ચ્યુત હોનેકે કારણ
હોનેવાલા બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — જો, અપને સ્વરૂપરૂપ મોક્ષમાર્ગસે ચ્યુત હોતે હુએ અપને આત્માકો માર્ગમેં
(મોક્ષમાર્ગમેં) સ્થિત કરતા હૈ વહ સ્થિતિકરણગુણયુક્ત હૈ . ઉસે માર્ગસે ચ્યુત હોનેકે કારણ
હોનેવાલા બન્ધ નહીં હોતા, કિન્તુ ઉદયાગત કર્મ રસ દેકર ખિર જાતે હૈં, ઇસલિએ નિર્જરા હી
હોતી હૈ ..૨૩૪..

Page 362 of 642
PDF/HTML Page 395 of 675
single page version

★અનુપલબ્ધિ=પ્રત્યક્ષ નહીં હોના વહ; અજ્ઞાન; અપ્રાપ્તિ .
જો કુણદિ વચ્છલત્તં તિણ્હં સાહૂણ મોક્ખમગ્ગમ્હિ .
સો વચ્છલભાવજુદો સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૫..
યઃ કરોતિ વત્સલત્વં ત્રયાણાં સાધૂનાં મોક્ષમાર્ગે .
સ વત્સલભાવયુતઃ સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૫..
યતો હિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણાં સ્વ-
સ્માદભેદબુદ્ધયા સમ્યગ્દર્શનાન્માર્ગવત્સલઃ, તતોઽસ્ય માર્ગાનુપલમ્ભકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ
નિર્જ̄રૈવ .
અબ વાત્સલ્ય ગુણકી ગાથા કહતે હૈં : —
જો મોક્ષપથમેં ‘સાધુ’ત્રયકા વત્સલત્વ કરે અહા !
ચિન્મૂર્તિ વહ વાત્સલ્યયુત, સમ્યક્તદૃષ્ટી જાનના ..૨૩૫..
ગાથાર્થ : — [યઃ ] જો (ચેતયિતા) [મોક્ષમાર્ગે ] મોક્ષમાર્ગમેં સ્થિત [ત્રયાણાં
સાધૂનાં ] સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ તીન સાધકોં — સાધનોંકે પ્રતિ (અથવા વ્યવહારસે
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય ઔર મુનિ — ઇન તીન સાધુઓંકે પ્રતિ) [વત્સલત્વં કરોતિ ] વાત્સલ્ય ક રતા
હૈ, [સઃ ] વહ [વત્સલભાવયુતઃ ] વત્સલભાવસે યુક્ત [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ]
જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ સમ્યગ્દર્શન-
જ્ઞાન-ચારિત્રકો અપનેસે અભેદબુદ્ધિસે સમ્યક્તયા દેખતા ( – અનુભવ કરતા) હૈ ઇસલિયે,
માર્ગવત્સલ અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગકે પ્રતિ અતિ પ્રીતિવાલા હૈ , ઇસલિયે ઉસે માર્ગકી ★અનુપલબ્ધિસે
હોનેવાલા બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — વત્સલત્વકા અર્થ હૈ પ્રીતિભાવ . જો જીવ મોક્ષમાર્ગરૂપ અપને સ્વરૂપકે
પ્રતિ પ્રીતિવાલા – અનુરાગવાલા હો ઉસે માર્ગકી અપ્રાપ્તિસે હોનેવાલા બન્ધ નહીં હોતા, પરન્તુ કર્મ
રસ દેકર ખિર જાતે હૈં, ઇસલિયે નિર્જરા હી હોતી હૈ ..૨૩૫..

Page 363 of 642
PDF/HTML Page 396 of 675
single page version

વિજ્જારહમારૂઢો મણોરહપહેસુ ભમઇ જો ચેદા .
સો જિણણાણપહાવી સમ્માદિટ્ઠી મુણેદવ્વો ..૨૩૬..
વિદ્યારથમારૂઢઃ મનોરથપથેષુ ભ્રમતિ યશ્ચેતયિતા .
સ જિનજ્ઞાનપ્રભાવી સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૩૬..
યતો હિ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ, ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવમયત્વેન જ્ઞાનસ્ય સમસ્તશક્તિ પ્રબોધેન
પ્રભાવજનનાત્પ્રભાવનાકરઃ, તતોઽસ્ય જ્ઞાનપ્રભાવનાઽપ્રકર્ષકૃતો નાસ્તિ બન્ધઃ, કિન્તુ નિર્જ̄રૈવ .
અબ પ્રભાવના ગુણકી ગાથા કહતે હૈં : —
ચિન્મૂર્તિ મન-રથપન્થમેં, વિદ્યારથારૂઢ ઘૂમતા .
જિનરાજજ્ઞાનપ્રભાવકર સમ્યક્તદૃષ્ટી જાનના ..૨૩૬..
ગાથાર્થ : — [યઃ ચેતયિતા ] જો ચેતયિતા [વિદ્યારથમ્ આરૂઢઃ ] વિદ્યારૂપ રથ પર
આરૂઢ હુઆ ( – ચઢા હુઆ) [મનોરથપથેષુ ] મનરૂપ રથકે પથમેં (જ્ઞાનરૂપ રથકે ચલનેકે
માર્ગમેં) [ભ્રમતિ ] ભ્રમણ ક રતા હૈ, [સઃ ] વહ [જિનજ્ઞાનપ્રભાવી ] જિનેન્દ્રભગવાનકે જ્ઞાનકી
પ્રભાવના ક રનેવાલા [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ, ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવમયતાકે કારણ જ્ઞાનકી સમસ્ત
શક્તિકો પ્રગટ કરને – વિકસિત કરને – ફૈ લાનેકે દ્વારા પ્રભાવ ઉત્પન્ન કરતા હૈ ઇસલિએ, પ્રભાવના
કરનેવાલા હૈ, અતઃ ઉસે જ્ઞાનકી પ્રભાવનાકે અપ્રકર્ષસે (જ્ઞાનકી પ્રભાવના ન બઢાનેસે) હોનેવાલા
બન્ધ નહીં, કિન્તુ નિર્જરા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — પ્રભાવનાકા અર્થ હૈ પ્રગટ કરના, ઉદ્યોત કરના ઇત્યાદિ; ઇસલિએ જો અપને
જ્ઞાનકો નિરન્તર અભ્યાસકે દ્વારા પ્રગટ કરતા હૈ — બઢાતા હૈ, ઉસકે પ્રભાવના અંગ હોતા હૈ . ઉસે
અપ્રભાવનાકૃત કર્મબન્ધ નહીં હોતા, કિન્તુ કર્મ રસ દેકર ખિર જાતે હૈં, ઇસલિએ ઉસકે નિર્જરા હી હૈ .
ઇસ ગાથામેં નિશ્ચયપ્રભાવનાકા સ્વરૂપ કહા હૈ . જૈસે જિનબિમ્બકો રથારૂઢ કરકે નગર,
વન ઇત્યાદિમેં ફિ રાકર વ્યવહારપ્રભાવના કી જાતી હૈ, ઇસીપ્રકાર જો વિદ્યારૂપ (જ્ઞાનરૂપ) રથમેં
આત્માકો વિરાજમાન કરકે મનરૂપ (જ્ઞાનરૂપ) માર્ગમેં ભ્રમણ કરતા હૈ વહ જ્ઞાનકી પ્રભાવનાયુક્ત
સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ, વહ નિશ્ચયપ્રભાવના કરનેવાલા હૈ .
ઇસપ્રકાર ઊ પરકી ગાથાઓંમેં યહ કહા હૈ કિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જ્ઞાનીકો નિઃશંકિત આદિ આઠ

Page 364 of 642
PDF/HTML Page 397 of 675
single page version

(મન્દાક્રાન્તા)
રુન્ધન્ બન્ધં નવમિતિ નિજૈઃ સંગતોઽષ્ટાભિરંગૈઃ
પ્રાગ્બદ્ધં તુ ક્ષયમુપનયન્ નિર્જરોજ્જૃમ્ભણેન .
ગુણ નિર્જરાકે કારણ હૈં . ઇસીપ્રકાર સમ્યક્ત્વકે અન્ય ગુણ ભી નિર્જરાકે કારણ જાનના ચાહિએ .
ઇસ ગ્રન્થમેં નિશ્ચયનયપ્રધાન કથન હોનેસે યહાઁ નિઃશંકિતાદિ ગુણોંકા નિશ્ચય સ્વરૂપ (સ્વ-
આશ્રિત સ્વરૂપ) બતાયા ગયા હૈ . ઉસકા સારાંશ ઇસપ્રકાર હૈ : — જો સમ્યગ્દૃષ્ટિ આત્મા અપને
જ્ઞાન-શ્રદ્ધાનમેં નિઃશંક હો, ભયકે નિમિત્તસે સ્વરૂપસે ચલિત ન હો અથવા સન્દેહયુક્ત ન હો,
ઉસકે નિઃશંકિતગુણ હોતા હૈ .૧. જો કર્મફલકી વાઁછા ન કરે તથા અન્ય વસ્તુકે ધર્મોંકી વાઁછા
ન કરે, ઉસે નિઃકાંક્ષિત ગુણ હોતા હૈ .૨. જો વસ્તુકે ધર્મોંકે પ્રતિ ગ્લાનિ ન કરે, ઉસકે
નિર્વિચિકિત્સા ગુણ હોતા હૈ .૩. જો સ્વરૂપમેં મૂઢ ન હો, સ્વરૂપકો યથાર્થ જાને, ઉસકે અમૂઢદૃષ્ટિ
ગુણ હોતા હૈ .૪. જો આત્માકો શુદ્ધસ્વરૂપમેં યુક્ત કરે, આત્માકી શક્તિ બઢાયે, ઔર અન્ય
ધર્મોંકો ગૌણ કરે, ઉસકે ઉપબૃંહણ અથવા ઉપગૂહન ગુણ હોતા હૈ .૫. જો સ્વરૂપસે ચ્યુત હોતે
હુએ આત્માકો સ્વરૂપમેં સ્થાપિત કરે, ઉસકે સ્થિતિકરણ ગુણ હોતા હૈ .૬. જો અપને સ્વરૂપકે
પ્રતિ વિશેષ અનુરાગ રખતા હૈ, ઉસકે વાત્સલ્ય ગુણ હોતા હૈ .૭. જો આત્માકે જ્ઞાનગુણકો પ્રકાશિત
કરે — પ્રગટ કરે, ઉસકે પ્રભાવના ગુણ હોતા હૈ .૮. યે સભી ગુણ ઉનકે પ્રતિપક્ષી દોષોંકે દ્વારા
જો કર્મબન્ધ હોતા થા ઉસે નહીં હોને દેતે . ઔર ઇન ગુણોંકે સદ્ભાવમેં, ચારિત્રમોહકે ઉદયરૂપ
શંકાદિ પ્રવર્તે તો ભી ઉનકી ( – શંકાદિકી) નિર્જરા હી હો જાતી હૈ, નવીન બન્ધ નહીં હોતા;
ક્યોંકિ બન્ધ તો પ્રધાનતાસે મિથ્યાત્વકે અસ્તિત્વમેં હી કહા હૈ .
સિદ્ધાન્તમેં ગુણસ્થાનોંકી પરિપાટીમેં ચારિત્રમોહકે ઉદયનિમિત્તસે સમ્યગ્દૃષ્ટિકે જો બન્ધ કહા
હૈ વહ ભી નિર્જરારૂપ હી ( – નિર્જરાકે સમાન હી) સમઝના ચાહિએ, ક્યોંકિ સમ્યગ્દૃષ્ટિકે જૈસે
પૂર્વમેં મિથ્યાત્વકે ઉદયકે સમય બઁધા હુઆ કર્મ ખિર જાતા હૈ ઉસીપ્રકાર નવીન બઁધા હુઆ કર્મ
ભી ખિર જાતા હૈ; ઉસકે ઉસ કર્મકે સ્વામિત્વકા અભાવ હોનેસે વહ આગામી બન્ધરૂપ નહીં,
કિન્તુ નિર્જરારૂપ હી હૈ . જૈસે — કોઈ પુરુષ દૂસરેકા દ્રવ્ય ઉધાર લાયા હો તો ઉસમેં ઉસે
મમત્વબુદ્ધિ નહીં હોતી, વર્તમાનમેં ઉસ દ્રવ્યસે કુછ કાર્ય કર લેના હો તો વહ કરકે પૂર્વ
નિશ્ચયાનુસાર નિયત સમય પર ઉસકે માલિકકો દે દેતા હૈ; નિયત સમયકે આને તક વહ દ્રવ્ય
ઉસકે ઘરમેં પડા રહે તો ભી ઉસકે પ્રતિ મમત્વ ન હોનેસે ઉસ પુરુષકો ઉસ દ્રવ્યકા બન્ધન નહીં
હૈ, વહ ઉસકે સ્વામીકો દે દેનેકે બરાબર હી હૈ; ઇસીપ્રકાર — જ્ઞાની કર્મદ્રવ્યકો પરાયા માનતા
હૈ, ઇસલિયે ઉસે ઉસકે પ્રતિ મમત્વ નહીં હોતા અતઃ ઉસકે રહતે હુએ ભી વહ નિર્જરિત હુએકે
સમાન હી હૈ ઐસા જાનના ચાહિએ .

Page 365 of 642
PDF/HTML Page 398 of 675
single page version

સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ સ્વયમતિરસાદાદિમધ્યાન્તમુક્તં
જ્ઞાનં ભૂત્વા નટતિ ગગનાભોગરંગંં વિગાહ્ય ..૧૬૨..
યહ નિઃશંકિતાદિ આઠ ગુણ વ્યવહારનયસે વ્યવહારમોક્ષમાર્ગ પર ઇસપ્રકાર લગાને ચાહિયે
: — જિનવચનમેં સન્દેહ નહીં કરના, ભયકે આને પર વ્યવહાર દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રસે નહીં ડિગના, સો
નિઃશંકિતત્ત્વ હૈ .૧. સંસાર-દેહ-ભોગકી વાઁછાસે તથા પરમતકી વાઁછાસે વ્યવહારમોક્ષમાર્ગસે
ચલાયમાન ન હોના સો નિઃકાંક્ષિતત્વ હૈ .૨. અપવિત્ર, દુર્ગન્ધિત આદિ વસ્તુઓંકે નિમિત્તસે
વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકી પ્રવૃત્તિકે પ્રતિ ગ્લાનિ ન કરના સો નિર્વિચિકિત્સા હૈ .૩. દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્ર,
લૌકિક પ્રવૃત્તિ, અન્યમતાદિકે તત્ત્વાર્થકા સ્વરૂપ — ઇત્યાદિમેં મૂઢતા ન રખના, યથાર્થ જાનકર
પ્રવૃત્તિ કરના સો અમૂઢદૃષ્ટિ હૈ .૪. ધર્માત્મામેં કર્મોદયસે દોષ આ જાયે તો ઉસે ગૌણ કરના ઔર
વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકી પ્રવૃત્તિકો બઢાના સો ઉપગૂહન અથવા ઉપબૃંહણ હૈ .૫. વ્યવહારમોક્ષમાર્ગસે ચ્યુત
હોતે હુએ આત્માકો સ્થિર કરના સો સ્થિતિકરણ હૈ .૬. વ્યવહારમોક્ષમાર્ગમેં પ્રવૃત્તિ કરનેવાલે પર
વિશેષ અનુરાગ હોના સો વાત્સલ્ય હૈ .૭. વ્યવહારમોક્ષમાર્ગકા અનેક ઉપાયોંસે ઉદ્યોત કરના સો
પ્રભાવના હૈ .૮. ઇસપ્રકાર આઠોં હી ગુણોંકા સ્વરૂપ વ્યવહારનયકો પ્રધાન કરકે કહા હૈ . યહાઁ
નિશ્ચયપ્રધાન કથનમેં ઉસ વ્યવહારસ્વરૂપકી ગૌણતા હૈ . સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ પ્રમાણદૃષ્ટિમેં દોનોં પ્રધાન હૈં .
સ્યાદ્વાદમતમેં કોઈ વિરોધ નહીં હૈ ..૨૩૬..
અબ, નિર્જરાકે યથાર્થ સ્વરૂપકો જાનનેવાલે ઔર કર્મોંકે નવીન બન્ધકો રોકકર નિર્જરા
કરનેવાલે સમ્યગ્દૃષ્ટિકી મહિમા કરકે નિર્જરા અધિકાર પૂર્ણ કરતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ નવમ્ બન્ધં રુન્ધન્ ] ઇસપ્રકાર નવીન બન્ધકો રોક તા હુઆ ઔર
[નિજૈઃ અષ્ટાભિઃ અગૈઃ સંગતઃ નિર્જરા-ઉજ્જૃમ્ભણેન પ્રાગ્બદ્ધં તુ ક્ષયમ્ ઉપનયમ્ ] (સ્વયં) અપને આઠ
અંગોંસે યુક્ત હોનેકે કારણ નિર્જરા પ્રગટ હોનેસે પૂર્વબદ્ધ કર્મોંકા નાશ કરતા હુઆ [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ]
સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ [સ્વયમ્ ] સ્વયં [અતિરસાત્ ] અતિ રસસે (નિજરસમેં મસ્ત હુઆ) [આદિ-મધ્ય-
અન્તમુક્તં જ્ઞાનં ભૂત્વા ] આદિ-મધ્ય-અંત રહિત (સર્વવ્યાપક , એકપ્રવાહરૂપ ધારાવાહી) જ્ઞાનરૂપ
હોકર [ગગન-આભોગ-રંગં વિગાહ્ય ] આકાશકે વિસ્તારરૂપ રંગભૂમિમેં અવગાહન કરકે (જ્ઞાનકે
દ્વારા સમસ્ત ગગનમંડલમેં વ્યાપ્ત હોકર) [નટતિ ] નૃત્ય કરતા હૈ
.
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિકો શંકાદિકૃત નવીન બન્ધ તો નહીં હોતા ઔર સ્વયં અષ્ટાંગયુક્ત
હોનેસે નિર્જરાકા ઉદય હોનેકે કારણ ઉસકે પૂર્વકે બન્ધકા નાશ હોતા હૈ . ઇસલિયે વહ ધારાવાહી
જ્ઞાનરૂપ રસકા પાન કરકે, નિર્મલ આકાશરૂપ રંગભૂમિમેં ઐસે નૃત્ય કરતા હૈ જૈસે કોઈ પુરુષ મદ્ય
પીકર મગ્ન હુઆ નૃત્યભૂમિમેં નાચતા હૈ .

Page 366 of 642
PDF/HTML Page 399 of 675
single page version

ઇતિ નિર્જરા નિષ્ક્રાન્તા .
પ્રશ્ન : — આપ યહ કહ ચુકે હૈં કિ સમ્યગ્દૃષ્ટિકે નિર્જરા હોતી હૈ, બન્ધ નહીં હોતા .
કિન્તુ સિદ્ધાન્તમેં ગુણસ્થાનોંકી પરિપાટીમેં અવિરત સમ્યગ્દૃષ્ટિ ઇત્યાદિકે બન્ધ કહા ગયા હૈ .
ઔર ઘાતિકર્મોંકા કાર્ય આત્માકે ગુણોંકા ઘાત કરના હૈ, ઇસલિયે દર્શન, જ્ઞાન, સુખ, વીર્ય —
ઇન ગુણોંકા ઘાત ભી વિદ્યમાન હૈ . ચારિત્રમોહકા ઉદય નવીન બન્ધ ભી કરતા હૈ . યદિ મોહકે
ઉદયમેં ભી બન્ધ ન માના જાયે તો યહ ભી ક્યોં ન માન લિયા જાયે કિ મિથ્યાદૃષ્ટિકે
મિથ્યાત્વ-અનન્તાનુબન્ધીકા ઉદય હોને પર ભી બન્ધ નહીં હોતા ?
ઉત્તર : — બન્ધકે હોનેંમેં મુખ્ય કારણ મિથ્યાત્વ-અનન્તાનુબન્ધીકા ઉદય હી હૈ; ઔર
સમ્યગ્દૃષ્ટિકે તો ઉનકે ઉદયકા અભાવ હૈ . ચારિત્રમોહકે ઉદયસે યદ્યપિ સુખગુણકા ઘાત હોતા
હૈ તથા મિથ્યાત્વ-અનન્તાનુબન્ધીકે અતિરિક્ત ઔર ઉનકે સાથ રહનેવાલી અન્ય પ્રકૃતિયોંકે
અતિરિક્ત શેષ ઘાતિકર્મોંકી પ્રકૃતિયોંકા અલ્પ સ્થિતિ-અનુભાગવાલા બન્ધ તથા શેષ
અઘાતિકર્મોંકી પ્રકૃતિયોંકા બન્ધ હોતા હૈ, તથાપિ જૈસા મિથ્યાત્વ-અનન્તાનુબન્ધી સહિત હોતા
હૈ વૈસા નહીં હોતા . અનન્ત સંસારકા કારણ તો મિથ્યાત્વ-અનન્તાનુબન્ધી હી હૈ; ઉનકા અભાવ
હો જાને પર ફિ ર ઉનકા બન્ધ નહીં હોતા; ઔર જહાઁ આત્મા જ્ઞાની હુઆ વહાઁ અન્ય બન્ધકી
ગણના કૌન કરતા હૈ ? વૃક્ષકી જડ કટ જાને પર ફિ ર હરે પત્તે રહનેકી અવધિ કિતની
હોતી હૈ ? ઇસલિયે ઇસ અધ્યાત્મશાસ્ત્રમેં સામાન્યતયા જ્ઞાની-અજ્ઞાની હોનેકે સમ્બન્ધમેં હી પ્રધાન
કથન હૈ . જ્ઞાની હોનેકે બાદ જો કુછ કર્મ રહે હોં વે સહજ હી મિટતે જાયેંગે . નિમ્નલિખિત
દૃષ્ટાન્તકે અનુસાર જ્ઞાનીકે સમ્બન્ધમેં સમઝ લેના ચાહિએ . કોઈ પુરુષ દરિદ્રતાકે કારણ એક
ઝોપડેમેં રહતા થા . ભાગ્યોદયસે ઉસે ધન-ધાન્યસે પરિપૂર્ણ બડે મહલકી પ્રાપ્તિ હો ગઈ, ઇસલિયે
વહ ઉસમેં રહનેકો ગયા . યદ્યપિ ઉસ મહલમેં બહુત દિનોંકા કૂડા-કચરા ભરા હુઆ થા તથાપિ
જિસ દિન ઉસને આકર મહલમેં પ્રવેશ કિયા ઉસ દિનસે હી વહ ઉસ મહલકા સ્વામી હો
ગયા, સમ્પત્તિવાન હો ગયા . અબ વહ કૂડા-કચરા સાફ કરના હૈ સો વહ ક્રમશઃ અપની
શક્તિકે અનુસાર સાફ કરતા હૈ . જબ સારા કચરા સાફ હો જાયેગા ઔર મહલ ઉજ્જ્વલ
હો જાયેગા તબ વહ પરમાનન્દકો ભોગેગા . ઇસીપ્રકાર જ્ઞાનીકે સમ્બન્ધમેં સમઝના ચાહિએ .૧૬૨.
ટીકા : — ઇસપ્રકાર નિર્જરા (રંગભૂમિમેંસે) બાહર નિકલ ગઈ .
ભાવાર્થ : — ઇસપ્રકાર, જિસને રંગભૂમિમેં પ્રવેશ કિયા થા વહ નિર્જરા અપના સ્વરૂપ
બતાકર રંગભૂમિસે બાહર નિકલ ગઈ .

Page 367 of 642
PDF/HTML Page 400 of 675
single page version

ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યાયામાત્મખ્યાતૌ નિર્જરાપ્રરૂપકઃ
ષષ્ઠોઽઙ્કઃ ..
(સવૈયા)
સમ્યકવન્ત મહન્ત સદા સમભાવ રહૈ દુખ સઙ્કટ આયે,
કર્મ નવીન બન્ધે ન તબૈ અર પૂરવ બન્ધ ઝડે બિન ભાયે;
પૂરણ અઙ્ગ સુદર્શનરૂપ ધરૈ નિત જ્ઞાન બઢે નિજ પાયે,
યોં શિવમારગ સાધિ નિરન્તર, આનન્દરૂપ નિજાતમ થાયે ..
ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર
પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક ટીકામેં નિર્જરાકા પ્રરૂપક
છઠવાઁ અંક સમાપ્ત હુઆ .
❁