Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Bandh adhikar; Kalash: 163-170 ; Gatha: 237-258.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 21 of 34

 

Page 368 of 642
PDF/HTML Page 401 of 675
single page version

અથ પ્રવિશતિ બન્ધઃ .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
રાગોદ્ગારમહારસેન સક લં કૃત્વા પ્રમત્તં જગત્
ક્રીડન્તં રસભાવનિર્ભરમહાનાટયેન બન્ધં ધુનત્ .
આનન્દામૃતનિત્યભોજિ સહજાવસ્થાં સ્ફુ ટં નાટયદ્
ધીરોદારમનાકુલં નિરુપધિ જ્ઞાનં સમુન્મજ્જતિ ..૧૬૩..
- ૭ -
બન્ધ અધિકાર
(દોહા)
રાગાદિકતૈં કર્મકૌ, બન્ધ જાનિ મુનિરાય .
તજૈં તિનહિં સમભાવ કરિ, નમૂઁ સદા તિન પાઁય ..
પ્રથમ ટીકાકાર કહતે હૈં કિ ‘અબ બન્ધ પ્રવેશ કરતા હૈ’ . જૈસે નૃત્યમંચ પર સ્વાઁગ પ્રવેશ
કરતા હૈ ઉસીપ્રકાર રંગભૂમિમેં બન્ધતત્ત્વકા સ્વાઁગ પ્રવેશ કરતા હૈ .
ઉસમેં પ્રથમ હી, સર્વ તત્ત્વોંકો યથાર્થ જાનનેવાલા સમ્યગ્જ્ઞાન બન્ધકો દૂર કરતા હુઆ પ્રગટ
હોતા હૈ, ઇસ અર્થકા મંગલરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [રાગ-ઉદ્ગાર-મહારસેન સકલં જગત્ પ્રમત્તં કૃત્વા ] જો (બન્ધ) રાગકે
ઉદયરૂપ મહારસ(મદિરા)કે દ્વારા સમસ્ત જગતકો પ્રમત્ત ( – મતવાલા) ક રકે, [રસ-ભાવ-નિર્ભર-
મહાનાટયેન ક્રીડન્તં બન્ધં ] રસકે ભાવસે (રાગરૂપ મતવાલેપનસે) ભરે હુએ મહા નૃત્યકે દ્વારા ખેલ
(નાચ) રહા હૈ ઐસે બન્ધકો [ધુનત્ ] ઉડાતા — દૂર ક રતા હુઆ, [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન [સમુન્મજ્જતિ ]
ઉદયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ . વહ જ્ઞાન [આનન્દ-અમૃત-નિત્ય-ભોજિ ] આનંદરૂપ અમૃતકા નિત્ય ભોજન
ક રનેવાલા હૈ, [સહજ-અવસ્થાં સ્ફુ ટં નાટયત્ ] અપની જ્ઞાતૃક્રિયારૂપ સહજ અવસ્થાકો પ્રગટ નચા
રહા હૈ, [ધીર-ઉદારમ્ ] ધીર હૈ, ઉદાર (અર્થાત્ મહાન વિસ્તારવાલા, નિશ્ચલ) હૈ, [અનાકુલં ]
અનાકુ લ હૈ (અર્થાત્ જિસમેં કિંચિત્ ભી આકુ લતાકા કારણ નહીં હૈ), [નિરૂપધિ ] ઉપાધિ રહિત
(અર્થાત્ પરિગ્રહ રહિત યા જિસમેં કિઞ્ચિત્ ભી પરદ્રવ્ય સમ્બન્ધી ગ્રહણ-ત્યાગ નહીં હૈ ઐસા) હૈ .

Page 369 of 642
PDF/HTML Page 402 of 675
single page version

જહ ણામ કો વિ પુરિસો ણેહબ્ભત્તો દુ રેણુબહુલમ્મિ .
ઠાણમ્મિ ઠાઇદૂણ ય કરેદિ સત્થેહિં વાયામં ..૨૩૭..
છિંદદિ ભિંદદિ ય તહા તાલીતલકયલિવંસપિંડીઓ .
સચ્ચિત્તાચિત્તાણં કરેદિ દવ્વાણમુવઘાદં ..૨૩૮..
ઉવઘાદં કુવ્વંતસ્સ તસ્સ ણાણાવિહેહિં કરણેહિં .
ણિચ્છયદો ચિંતેજ્જ હુ કિંપચ્ચયગો દુ રયબંધો ..૨૩૯..
જો સો દુ ણેહભાવો તમ્હિ ણરે તેણ તસ્સ રયબંધો .
ણિચ્છયદો વિણ્ણેયં ણ કાયચેટ્ઠાહિં સેસાહિં ..૨૪૦..
એવં મિચ્છાદિટ્ઠી વટ્ટંતો બહુવિહાસુ ચિટ્ઠાસુ .
રાગાદી ઉવઓગે કુવ્વંતો લિપ્પદિ રએણ ..૨૪૧..
47
ભાવાર્થ : — બન્ધતત્ત્વને ‘રંગભૂમિમેં’ પ્રવેશ કિયા હૈ, ઉસે દૂર કરકે જો જ્ઞાન સ્વયં પ્રગટ
હોકર નૃત્ય કરેગા, ઉસ જ્ઞાનકી મહિમા ઇસ કાવ્યમેં પ્રગટ કી ગઈ હૈ . ઐસે અનન્ત જ્ઞાનસ્વરૂપ
જો આત્મા વહ સદા પ્રગટ રહો .૧૬૩.
અબ બન્ધતત્ત્વકે સ્વરૂપકા વિચાર કરતે હૈં; ઉસમેં પહિલે બન્ધકે કારણકો સ્પષ્ટતયા
બતલાતે હૈં : —
જિસ રીત કોઈ પુરુષ મર્દન આપ કરકે તેલકા .
વ્યાયામ કરતા શસ્ત્રસે, બહુ રજભરે સ્થાનક ખડા ..૨૩૭..
અરુ તાડ, કદલી, બાઁસ આદિક છિન્નભિન્ન બહૂ કરે .
ઉપઘાત આપ સચિત્ત અવરુ અચિત્ત દ્રવ્યોંકા કરે ..૨૩૮..
બહુ ભાઁતિકે કરણાદિસે ઉપઘાત કરતે ઉસહિકો .
નિશ્ચયપને ચિંતન કરો, રજબન્ધ હૈ કિન કારણોં ? ..૨૩૯..
યોં જાનના નિશ્ચયપને — ચિકનાઇ જો ઉસ નર વિષૈં .
રજબન્ધકારણ સો હિ હૈ, નહિં કાયચેષ્ટા શેષ હૈ ..૨૪૦..
ચેષ્ટા વિવિધમેં વર્તતા, ઇસ ભાઁતિ મિથ્યાદૃષ્ટિ જો .
ઉપયોગમેં રાગાદિ કરતા, રજહિસે લેપાય સો ..૨૪૧..

Page 370 of 642
PDF/HTML Page 403 of 675
single page version

યથા નામ કોઽપિ પુરુષઃ સ્નેહાભ્યક્તસ્તુ રેણુબહુલે .
સ્થાને સ્થિત્વા ચ કરોતિ શસ્ત્રૈર્વ્યાયામમ્ ..૨૩૭..
છિનત્તિ ભિનત્તિ ચ તથા તાલીતલકદલીવંશપિણ્ડીઃ .
સચિત્તાચિત્તાનાં કરોતિ દ્રવ્યાણામુપઘાતમ્ ..૨૩૮..
ઉપઘાતં કુર્વતસ્તસ્ય નાનાવિધૈઃ કરણૈઃ .
નિશ્ચયતશ્ચિન્ત્યતાં ખલુ કિમ્પ્રત્યયિકસ્તુ રજોબન્ધઃ ..૨૩૯..
યઃ સ તુ સ્નેહભાવસ્તસ્મિન્નરે તેન તસ્ય રજોબન્ધઃ .
નિશ્ચયતો વિજ્ઞેયં ન કાયચેષ્ટાભિઃ શેષાભિઃ ..૨૪૦..
એવં મિથ્યાદ્રષ્ટિર્વર્તમાનો બહુવિધાસુ ચેષ્ટાસુ .
રાગાદીનુપયોગે કુર્વાણો લિપ્યતે રજસા ..૨૪૧..
ઇહ ખલુ યથા કશ્ચિત્ પુરુષઃ સ્નેહાભ્યક્ત :, સ્વભાવત એવ રજોબહુલાયાં
ગાથાર્થ : — [યથા નામ ] જૈસે — [કઃ અપિ પુરુષઃ ] કોઈ પુરુષ [સ્નેહાભ્યક્તઃ તુ ]
(અપને શરીરમેં) તેલ આદિ સ્નિગ્ધ પદાર્થ લગાકર [ચ ] ઔર [રેણુબહુલે ] બહુતસે રજવાલે
(ધૂલિવાલે) [સ્થાને ] સ્થાનમેં [સ્થિત્વા ] રહકર [શસ્ત્રૈઃ ] શસ્ત્રોંકે દ્વારા [વ્યાયામમ્ કરોતિ ]
વ્યાયામ ક રતા હૈ, [તથા ] તથા [તાલીતલકદલીવંશપિણ્ડીઃ ] તાડ, તમાલ, કે લ, બાઁસ, અશોક
ઇત્યાદિ વૃક્ષોંકો [છિનત્તિ ] છેદતા હૈ, [ભિનત્તિ ચ ] ભેદતા હૈ, [સચિત્તાચિત્તાનાં ] સચિત્ત તથા
અચિત્ત [દ્રવ્યાણામ્ ] દ્રવ્યોંકા [ઉપઘાતમ્ ] ઉપઘાત (નાશ) [કરોતિ ] ક રતા હૈ; [નાનાવિધૈઃ
કરણૈઃ ] ઇસપ્રકાર નાના પ્રકારકે ક રણોં દ્વારા [ઉપઘાતં કુર્વતઃ ] ઉપઘાત ક રતે હુએ [તસ્ય ] ઉસ
પુરુષકે [રજોબન્ધઃ તુ ] રજકા બન્ધ (ધૂલિકા ચિપકના) [ખલુ ] વાસ્તવમેં [કિમ્પ્રત્યયિકઃ ]
કિસ કારણસે હોતા હૈ, [નિશ્ચયતઃ ] યહ નિશ્ચયસે [ચિન્ત્યતાં ] વિચાર કરો . [તસ્મિન્ નરે ] ઉસ
પુરુષમેં [યઃ સઃ સ્નેહભાવઃ તુ ] જો વહ તેલ આદિકી ચિકનાહટ હૈ [તેન ] ઉસસે [તસ્ય ] ઉસે
[રજોબન્ધઃ ] રજકા બન્ધ હોતા હૈ, [નિશ્ચયતઃ વિજ્ઞેયં ] ઐસા નિશ્ચયસે જાનના ચાહિએ, [શેષાભિઃ
કાયચેષ્ટાભિઃ ] શેષ શારીરિક ચેષ્ટાઓંસે [ન ] નહીં હોતા . [એવં ] ઇસીપ્રકાર — [બહુવિધાસુ
ચેષ્ટાસુ ] બહુત પ્રકારકી ચેષ્ટાઓંમેં [વર્તમાનઃ ] વર્તતા હુઆ [મિથ્યાદૃષ્ટિઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ [ઉપયોગે ]
(અપને) ઉપયોગમેં [રાગાદીન્ કુર્વાણઃ ] રાગાદિ ભાવોંકો કરતા હુઆ [રજસા ] ક ર્મરૂપ રજસે
[લિપ્યતે ] લિપ્ત હોતા હૈ — બઁધતા હૈ .
ટીકા : — જૈસે —
ઇસ જગતમેં વાસ્તવમેં કોઈ પુરુષ સ્નેહ ( – તેલ આદિ ચિકને

Page 371 of 642
PDF/HTML Page 404 of 675
single page version

ભૂમૌ સ્થિતઃ, શસ્ત્રવ્યાયામકર્મ કુર્વાણઃ, અનેકપ્રકારકરણૈઃ સચિતાચિત્તવસ્તૂનિ નિઘ્નન્,
રજસા બધ્યતે . તસ્ય કતમો બન્ધહેતુઃ? ન તાવત્સ્વભાવત એવ રજોબહુલા ભૂમિઃ,
સ્નેહાનભ્યક્તાનામપિ તત્રસ્થાનાં તત્પ્રસંગાત્ . ન શસ્ત્રવ્યાયામકર્મ, સ્નેહાનભ્યક્તાનામપિ તસ્માત્
તત્પ્રસંગાત્ . નાનેકપ્રકારકરણાનિ, સ્નેહાનભ્યક્તાનામપિ તૈસ્તત્પ્રસંગાત્ . ન સચિત્તા-
ચિત્તવસ્તૂપઘાતઃ, સ્નેહાનભ્યક્તાનામપિ તસ્મિંસ્તત્પ્રસંગાત્ . તતો ન્યાયબલેનૈવૈતદાયાતં, યત્તસ્મિન્
પુરુષે સ્નેહાભ્યંગકરણં સ બન્ધહેતુઃ . એવં મિથ્યાદ્રષ્ટિઃ આત્મનિ રાગાદીન્ કુર્વાણઃ, સ્વભાવત
એવ કર્મયોગ્યપુદ્ગલબહુલે લોકે કાયવાઙ્મનઃકર્મ કુર્વાણઃ, અનેકપ્રકારકરણૈઃ સચિત્તા-
ચિત્તવસ્તૂનિ નિઘ્નન્, કર્મરજસા બધ્યતે . તસ્ય કતમો બન્ધહેતુઃ ? ન તાવત્સ્વભાવત એવ
પદાર્થ)સે મર્દનયુક્ત હુઆ, સ્વભાવતઃ હી બહુતસી ધૂલિમય ભૂમિમેં રહા હુઆ, શસ્ત્રોંકે
વ્યાયામરૂપ કર્મ(ક્રિયા)કો કરતા હુઆ, અનેક પ્રકારકે કરણોંકે દ્વારા સચિત્ત તથા અચિત્ત
વસ્તુઓંકા ઘાત કરતા હુઆ, (ઉસ ભૂમિકી) ધૂલિસે બદ્ધ હોતા હૈ — લિપ્ત હોતા હૈ . (યહાઁ
વિચાર કરો કિ) ઇનમેંસે ઉસ પુરુષકે બન્ધકા કારણ કૌન હૈ ? પહલે, જો સ્વભાવસે હી
બહુતસી ધૂલિસે ભરી હુઈ ભૂમિ હૈ વહ ધૂલિબન્ધકા કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો
તો જિન્હોંને તૈલાદિકા મર્દન નહીં કિયા હૈ ઐસે ઉસ ભૂમિમેં રહે હુએ પુરુષોંકો ભી ધૂલિબન્ધકા
પ્રસંગ આ જાએગા . શસ્ત્રોંકા વ્યાયામરૂપ કર્મ ભી ધૂલિબન્ધકા કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ યદિ
ઐસા હો તો જિન્હોંને તેલાદિકા મર્દન નહીં કિયા હૈ ઉનકે ભી શસ્ત્રવ્યાયામરૂપ ક્રિયાકે
કરનેસે ધૂલિબન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા . અનેક પ્રકારકે કારણ ભી ધૂલિબન્ધકા કારણ નહીં
હૈં; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો તો જિન્હોંને તૈલાદિકા મર્દન નહીં કિયા હૈ ઉનકે ભી અનેક પ્રકારકે
કારણોંસે ધૂલિબન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા . સચિત્ત તથા અચિત્ત વસ્તુઓંકા ઘાત ભી
ધૂલિબન્ધકા કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો તો જિન્હોંને તૈલાદિકા મર્દન નહીં કિયા
ઉન્હેં ભી સચિત્ત તથા અચિત્ત વસ્તુઓંકા ઘાત કરનેસે ધૂલિબન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા .
ઇસલિએ ન્યાયકે બલસે હી યહ ફલિત ( – સિદ્ધ) હુઆ કિ, ઉસ પુરુષમેં તૈલાદિકા મર્દન
કરના બન્ધકા કારણ હૈ . ઇસીપ્રકાર — મિથ્યાદૃષ્ટિ અપનેમેં રાગાદિક કરતા હુઆ, સ્વભાવસે
હી જો બહુતસે કર્મયોગ્ય પુદ્ગલોંસે ભરા હુઆ હૈ ઐસે લોકમેં કાય-વચન-મનકા કર્મ
(ક્રિયા) કરતા હુઆ, અનેક પ્રકારકે કરણોંકે દ્વારા સચિત્ત તથા અચિત્ત વસ્તુઓંકા ઘાત
કરતા હુઆ, કર્મરૂપ રજસે બઁધતા હૈ . (યહાઁ વિચાર કરો કિ) ઇનમેંસે ઉસ પુરુષકે બન્ધકા
કારણ કૌન હૈ ? પ્રથમ, સ્વભાવસે હી જો બહુતસે કર્મયોગ્ય પુદ્ગલોંસે ભરા હુઆ હૈ ઐસા
લોક બન્ધકા કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો તો સિદ્ધોંકો ભી, જો કિ લોકમેં રહ

Page 372 of 642
PDF/HTML Page 405 of 675
single page version

કર્મયોગ્યપુદ્ગલબહુલો લોકઃ, સિદ્ધાનામપિ તત્રસ્થાનાં તત્પ્રસંગાત્ . ન કાયવાઙ્મનઃકર્મ,
યથાખ્યાતસંયતાનામપિ તત્પ્રસંગાત્ . નાનેકપ્રકારકરણાનિ, કેવલજ્ઞાનિનામપિ તત્પ્રસંગાત્ . ન
સચિત્તાચિત્તવસ્તૂપઘાતઃ, સમિતિતત્પરાણામપિ તત્પ્રસંગાત્ . તતો ન્યાયબલેનૈવૈતદાયાતં, યદુપયોગે
રાગાદિકરણં સ બન્ધહેતુઃ .
રહે હૈં ઉનકે ભી, બન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા . કાય-વચન-મનકા કર્મ (અર્થાત્ કાય-વચન-
મનકી ક્રિયાસ્વરૂપ યોગ) ભી બન્ધકા કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો તો યથાખ્યાત-
સંયમિયોંકે ભી (કાય-વચન-મનકી ક્રિયા હોનેસે) બન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા . અનેક
પ્રકારકે ૧કરણ ભી બન્ધકા કારણ નહીં હૈં; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો તો કેવલજ્ઞાનિયોંકે ભી
(ઉન કરણોંસે) બન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા . સચિત્ત તથા અચિત્ત વસ્તુઓંકા ઘાત ભી બન્ધકા
કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા હો તો જો સમિતિમેં તત્પર હૈં ઉનકે (અર્થાત્ જો યત્નપૂર્વક
પ્રવૃત્તિ કરતે હૈં ઐસે સાધુઓંકે) ભી (સચિત્ત તથા અચિત્ત વસ્તુઓંકે ઘાતસે) બન્ધકા પ્રસંગ
આ જાએગા . ઇસલિયે ન્યાયબલસે હી યહ ફલિત હુઆ કિ, ઉપયોગમેં રાગાદિકરણ (અર્થાત્
ઉપયોગમેં રાગાદિકકા કરના), બન્ધકા કારણ હૈ .
ભાવાર્થ : — યહાઁ નિશ્ચયનયકો પ્રધાન કરકે કથન હૈ . જહાઁ નિર્બાધ હેતુસે સિદ્ધિ હોતી
હૈ વહી નિશ્ચય હૈ . બન્ધકા કારણ વિચાર કરને પર નિર્બાધતયા યહી સિદ્ધ હુઆ કિ —
મિથ્યાદૃષ્ટિ પુરુષ જિન રાગદ્વેષમોહભાવોંકો અપને ઉપયોગમેં કરતા હૈ વે રાગાદિક હી બન્ધકા
કારણ હૈં . ઉનકે અતિરિક્ત અન્ય — બહુ કર્મયોગ્ય પુદ્ગલોંસે પરિપૂર્ણ લોક, કાય-વચન-મનકે
યોગ, અનેક કરણ તથા ચેતન-અચેતનકા ઘાત — બન્ધકે કારણ નહીં હૈં; યદિ ઉનસે બન્ધ હોતા
હો તો સિદ્ધોંકે, યથાખ્યાત ચારિત્રવાનોંકે, કેવલજ્ઞાનિયોંકે ઔર સમિતિરૂપ પ્રવૃત્તિ કરનેવાલે
મુનિયોંકે બન્ધકા પ્રસંગ આ જાએગા . પરન્તુ ઉનકે તો બન્ધ હોતા નહીં હૈ . ઇસલિએ ઇન હેતુઓંમેં
( – કારણોંમેં) વ્યભિચાર (દોષ) આયા . ઇસલિએ યહ નિશ્ચય હૈ કિ બન્ધકા કારણ રાગાદિક
હી હૈં .
યહાઁ સમિતિરૂપ પ્રવૃત્તિ કરનેવાલે મુનિયોંકા નામ લિયા ગયા હૈ ઔર અવિરત,
દેશવિરતકા નામ નહીં લિયા; ઇસકા યહ કારણ હૈ કિ — અવિરત તથા દેશવિરતકે
બાહ્યસમિતિરૂપ પ્રવૃત્તિ નહીં હોતી, ઇસલિએ ચારિત્રમોહ સમ્બન્ધી રાગસે કિંચિત્ બન્ધ હોતા હૈ;
ઇસલિએ સર્વથા બન્ધકે અભાવકી અપેક્ષામેં ઉનકા નામ નહીં લિયા . વૈસે અન્તરઙ્ગકી અપેક્ષાસે
તો ઉન્હેં ભી નિર્બન્ધ હી જાનના ચાહિએ ..૨૩૭ સે ૨૪૧..
૧કરણ = ઇન્દ્રિયાઁ .

Page 373 of 642
PDF/HTML Page 406 of 675
single page version

(પૃથ્વી)
ન કર્મબહુલં જગન્ન ચલનાત્મકં કર્મ વા
ન નૈકકરણાનિ વા ન ચિદચિદ્વધો બન્ધકૃત્ .
યદૈક્યમુપયોગભૂઃ સમુપયાતિ રાગાદિભિઃ
સ એવ કિલ કેવલં ભવતિ બન્ધહેતુર્નૃણામ્ ..૧૬૪..
જહ પુણ સો ચેવ ણરો ણેહે સવ્વમ્હિ અવણિદે સંતે .
રેણુબહુલમ્મિ ઠાણે કરેદિ સત્થેહિં વાયામં ..૨૪૨..
છિંદદિ ભિંદદિ ય તહા તાલીતલકયલિવંસપિંડીઓ .
સચ્ચિત્તાચિત્તાણં કરેદિ દવ્વાણમુવઘાદં ..૨૪૩..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [બન્ધકૃત્ ] ક ર્મબન્ધકો ક રનેવાલા કારણ, [ન કર્મબહુલં જગત્ ] ન તો
બહુત ક ર્મયોગ્ય પુદ્ગલોંસે ભરા હુઆ લોક હૈ, [ન ચલનાત્મકં કર્મ વા ] ન ચલનસ્વરૂપ ક ર્મ
(અર્થાત્ કાય-વચન-મનકી ક્રિયારૂપ યોગ) હૈ, [ન નૈકકરણાનિ ] ન અનેક પ્રકારકે ક રણ હૈં
[વા ન ચિદ્-અચિદ્-વધઃ ] ઔર ન ચેતન-અચેતનકા ઘાત હૈ . કિન્તુ [ઉપયોગભૂઃ રાગાદિભિઃ યદ્-
ઐક્યમ્ સમુપયાતિ ] ‘ઉપયોગભૂ’ અર્થાત્ આત્મા રાગાદિક કે સાથ જો ઐક્યકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ [સઃ
એવ કેવલં ] વહી એક ( – માત્ર રાગાદિક કે સાથ એક ત્વ પ્રાપ્ત કરના વહી – ) [કિલ ] વાસ્તવમેં
[નૃણામ્ બન્ધહેતુઃ ભવતિ ] પુરુષોંકે બન્ધકા કારણ હૈ .
ભાવાર્થ : — યહાઁ નિશ્ચયનયસે એકમાત્ર રાગાદિકકો હી બન્ધકા કારણ કહા હૈ .૧૬૪.
સમ્યગ્દૃષ્ટિ ઉપયોગમેં રાગાદિક નહીં કરતા, ઉપયોગકા ઔર રાગાદિકા ભેદ જાનકર
રાગાદિક કા સ્વામી નહીં હોતા, ઇસલિએ ઉસે પૂર્વોક્ત ચેષ્ટાસે બન્ધ નહીં હોતા — યહ કહતે હૈં : —
જિસ રીત ફિ ર વહ હી પુરુષ, ઉસ તેલ સબકો દૂર કર .
વ્યાયામ કરતા શસ્ત્રસે, બહુ રજભરે સ્થાનક ઠહર ..૨૪૨..
અરુ તાડ, કદલી, બાઁસ, આદિક, છિન્નભિન્ન બહૂ કરે .
ઉપઘાત આપ સચિત્ત અવરુ, અચિત્ત દ્રવ્યોંકા કરે ..૨૪૩..

Page 374 of 642
PDF/HTML Page 407 of 675
single page version

ઉવઘાદં કુવ્વંતસ્સ તસ્સ ણાણાવિહેહિં કરણેહિં .
ણિચ્છયદો ચિંતેજ્જ હુ કિંપચ્ચયગો ણ રયબંધો ..૨૪૪..
જો સો દુ ણેહભાવો તમ્હિ ણરે તેણ તસ્સ રયબંધો .
ણિચ્છયદો વિણ્ણેયં ણ કાયચેટ્ઠાહિં સેસાહિં ..૨૪૫..
એવં સમ્માદિટ્ઠી વટ્ટંતો બહુવિહેસુ જોગેસુ .
અકરંતો ઉવઓગે રાગાદી ણ લિપ્પદિ રએણ ..૨૪૬..
યથા પુનઃ સ ચૈવ નરઃ સ્નેહે સર્વસ્મિન્નપનીતે સતિ .
રેણુબહુલે સ્થાને કરોતિ શસ્ત્રૈર્વ્યાયામમ્ ..૨૪૨..
છિનત્તિ ભિનત્તિ ચ તથા તાલીતલકદલીવંશ પિણ્ડીઃ .
સચિત્તાચિત્તાનાં કરોતિ દ્રવ્યાણામુપઘાતમ્ ..૨૪૩..
ઉપઘાતં કુર્વતસ્તસ્ય નાનાવિધૈઃ કરણૈઃ .
નિશ્ચયતશ્ચિન્ત્યતાં ખલુ કિમ્પ્રત્યયિકો ન રજોબન્ધઃ ..૨૪૪..
યઃ સ તુ સ્નેહભાવસ્તસ્મિન્નરે તેન તસ્ય રજોબન્ધઃ .
નિશ્ચયતો વિજ્ઞેયં ન કાયચેષ્ટાભિઃ શેષાભિઃ ..૨૪૫..
એવં સમ્યગ્દ્રષ્ટિર્વર્તમાનો બહુવિધેષુ યોગેષુ .
અકુર્વન્નુપયોગે રાગાદીન્ ન લિપ્યતે રજસા ..૨૪૬..
બહુ ભાઁતિકે કરણાદિસે, ઉપઘાત કરતે ઉસહિકો .
નિશ્ચયપને ચિંતન કરો, રજબન્ધ નહિં કિન કારણોં ..૨૪૪..
યોં જાનના નિશ્ચયપણે — ચિકનાઇ જો ઉસ નર વિષૈં .
રજબન્ધકારણ સો હિ હૈ, નહીં કાયચેષ્ટા શેષ હૈ ..૨૪૫..
યોગોં વિવિધમેં વર્તતા, ઇસ ભાઁતિ સમ્યગ્દૃષ્ટિ જો .
ઉપયોગમેં રાગાદિ ન કરે, રજહિ નહિં લેપાય સો ..૨૪૬..
ગાથાર્થ : — [યથા પુનઃ ] ઔર જૈસે — [સઃ ચ એવ નરઃ ] વહી પુરુષ, [સર્વસ્મિન્ સ્નેહે ]
સમસ્ત તેલ આદિ સ્નિગ્ધ પદાર્થકો [અપનીતે સતિ ] દૂર કિએ જાને પર, [રેણુબહુલે ] બહુત

Page 375 of 642
PDF/HTML Page 408 of 675
single page version

યથા સ એવ પુરુષઃ, સ્નેહે સર્વસ્મિન્નપનીતે સતિ, તસ્યામેવ સ્વભાવત એવ રજોબહુલાયાં
ભૂમૌ તદેવ શસ્ત્રવ્યાયામકર્મ કુર્વાણઃ, તૈરેવાનેકપ્રકારકરણૈસ્તાન્યેવ સચિત્તાચિત્તવસ્તૂનિ નિઘ્નન્,
રજસા ન બધ્યતે, સ્નેહાભ્યંગસ્ય બન્ધહેતોરભાવાત્; તથા સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ, આત્મનિ રાગાદીનકુર્વાણઃ
સન્, તસ્મિન્નેવ સ્વભાવત એવ કર્મયોગ્યપુદ્ગલબહુલે લોકે તદેવ કાયવાઙ્મનઃકર્મ કુર્વાણઃ,
તૈરેવાનેકપ્રકારકરણૈસ્તાન્યેવ સચિત્તાચિત્તવસ્તૂનિ નિઘ્નન્, કર્મરજસા ન બધ્યતે, રાગયોગસ્ય
બન્ધહેતોરભાવાત્ .
ધૂલિવાલે [સ્થાને ] સ્થાનમેં [શસ્ત્રૈઃ ] શસ્ત્રોંકે દ્વારા [વ્યાયામમ્ કરોતિ ] વ્યાયામ ક રતા હૈ,
[તથા ] ઔર [તાલીતલકદલીવંશપિણ્ડીઃ ] તાડ, તમાલ, કે લ, બાઁસ ઔર અશોક ઇત્યાદિ વૃક્ષોંકો
[છિનત્તિ ] છેદતા હૈ, [ભિનત્તિ ચ ] ભેદતા હૈ, [સચિત્તાચિત્તાનાં ] સચિત્ત તથા અચિત્ત [દ્રવ્યાણામ્ ]
દ્રવ્યોંકા [ઉપઘાતમ્ ] ઉપઘાત [કરોતિ ] ક રતા હૈ; [નાનાવિધૈઃ કરણૈઃ ] ઐસે નાના પ્રકારકે
ક રણોંકે દ્વારા [ઉપઘાતં કુર્વતઃ ] ઉપઘાત ક રતે હુએ [તસ્ય ] ઉસ પુરુષકો [રજોબન્ધઃ ] ધૂલિકા
બન્ધ [ખલુ ] વાસ્તવમેં [કિમ્પ્રત્યયિકઃ ] કિસ કારણસે [ન ] નહીં હોતા [નિશ્ચયતઃ ] યહ
નિશ્ચયસે [ચિન્ત્યતામ્ ] વિચાર કરો . [તસ્મિન્ નરે ] ઉસ પુરુષકો [યઃ સઃ સ્નેહભાવઃ તુ ] જો વહ
તેલ આદિકી ચિકનાઈ હૈ [તેન ] ઉસસે [તસ્ય ] ઉસકે [રજોબન્ધઃ ] ધૂલિકા બન્ધ હોના
[નિશ્ચયતઃ વિજ્ઞેયં ] નિશ્ચયસે જાનના ચાહિએ, [શેષાભિઃ કાયચેષ્ટાભિઃ ] શેષ ક ાયાકી ચેષ્ટાઓંસે
[ન ] નહીં હોતા . (ઇસલિએ ઉસ પુરુષમેં તેલ આદિકી ચિકનાહટકા અભાવ હોનેસે હી ધૂલિ ઇત્યાદિ
નહીં ચિપકતી .) [એવં ] ઇસપ્રકાર — [બહુવિધેસુ યોગેષુ ] બહુત પ્રકારકે યોગોમેં [વર્તમાનઃ ]
વર્તતા હુઆ [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [ઉપયોગે ] ઉપયોગમેં [રાગાદીન્ અકુર્વન્ ] રાગાદિકો ન ક રતા
હુઆ [રજસા ] ક ર્મરજસે [ન લિપ્યતે ] લિપ્ત નહીં હોતા .
ટીકા : — જૈસે વહી પુરુષ, સમ્પૂર્ણ ચિકનાહટકો દૂર કર દેને પર, ઉસી સ્વભાવસે હી
અત્યધિક ધૂલિસે ભરી હુઈ ઉસી ભૂમિમેં વહી શસ્ત્રવ્યાયામરૂપ કર્મકો (ક્રિયાકો) કરતા હુઆ,
ઉન્હીં અનેક પ્રકારકે કરણોંકે દ્વારા ઉન્હીં સચિત્તાચિત્ત વસ્તુઓંકા ઘાત કરતા હુઆ, ધૂલિસે લિપ્ત
નહીં હોતા, ક્યોંકિ ઉસકે ધૂલિકે લિપ્ત હોનેકા કારણ જો તૈલાદિકા મર્દન હૈ ઉસકા અભાવ હૈ;
ઇસીપ્રકાર સમ્યગ્દૃષ્ટિ, અપનેમેં રાગાદિકો ન કરતા હુઆ, ઉસી સ્વભાવસે હી બહુત કર્મયોગ્ય
પુદ્ગલોંસે ભરે હુએ લોકમેં વહી કાય-વચન-મનકી ક્રિયા કરતા હુઆ, ઉન્હીં અનેક પ્રકારકે
કરણોંકે દ્વારા ઉન્હીં સચિત્તાચિત્ત વસ્તુઓંકા ઘાત કરતા હુઆ, કર્મરૂપ રજસે નહીં બઁધતા, ક્યોંકિ
ઉસકે બન્ધકે કારણભૂત રાગકે યોગકા ( – રાગમેં જુડનેકા) અભાવ હૈ
.
ભાવાર્થ : — સમ્યગ્દૃષ્ટિકે પૂર્વોક્ત સર્વ સમ્બન્ધ હોને પર ભી રાગકે સમ્બન્ધકા અભાવ

Page 376 of 642
PDF/HTML Page 409 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
લોકઃ કર્મ તતોઽસ્તુ સોઽસ્તુ ચ પરિસ્પન્દાત્મકં કર્મ તત્
તાન્યસ્મિન્કરણાનિ સન્તુ ચિદચિદ્વ્યાપાદનં ચાસ્તુ તત્ .
રાગાદીનુપયોગભૂમિમનયન્ જ્ઞાનં ભવન્કેવલં
બન્ધં નૈવ કુતોઽપ્યુપૈત્યયમહો સમ્યગ્દ્રગાત્મા ધ્રુવમ્ ..૧૬૫..
હોનેસે કર્મબન્ધ નહીં હોતા . ઇસકે સમર્થનમેં પહલે કહા જા ચુકા હૈ ..૨૪૨ સે ૨૪૬..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [કર્મતતઃ લોકઃ સઃ અસ્તુ ] ઇસલિએ વહ (પૂર્વોક્ત) બહુત ક ર્મોંસે
(ક ર્મયોગ્ય પુદ્ગલોંસે) ભરા હુઆ લોક હૈ સો ભલે રહો, [પરિસ્પન્દાત્મકં કર્મ તત્ ચ અસ્તુ ]
વહ કાય-વચન-મનકા ચલનસ્વરૂપ ક ર્મ (યોગ) હૈ સો ભી ભલે રહો, [તાનિ કરણાનિ
અસ્મિન્ સન્તુ ] વે (પૂર્વોક્ત) ક રણ ભી ઉસકે ભલે રહેં [ચ ] ઔર [તત્ ચિદ્-અચિદ્-
વ્યાપાદનં અસ્તુ ] વહ ચેતન-અચેતનકા ઘાત ભી ભલે હો, પરંતુ [અહો ] અહો! [અયમ્
સમ્યગ્દૃગ્-આત્મા ] યહ સમ્યગ્દૃષ્ટિ આત્મા, [રાગાદીન્ ઉપયોગભૂમિમ્ અનયન્ ] રાગાદિક કો
ઉપયોગભૂમિમેં ન લાતા હુઆ, [કેવલં જ્ઞાનં ભવન્ ] કે વલ (એક) જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોતા
હુઆ, [કુતઃ અપિ બન્ધમ્ ધ્રુવમ્ ન એવ ઉપૈતિ ] કિસી ભી કારણસે નિશ્ચયતઃ બન્ધકો પ્રાપ્ત
નહીં હોતા . (અહો ! દેખો ! યહ સમ્યગ્દર્શનકી અદ્ભુત મહિમા હૈ .)
ભાવાર્થ : — યહાઁ સમ્યગ્દૃષ્ટિકી અદ્ભુત મહિમા બતાઈ હૈ, ઔર યહ કહા હૈ કિ —
લોક, યોગ, કરણ, ચૈતન્ય-અચૈતન્યકા ઘાત — વે બન્ધકે કારણ નહીં હૈં . ઇસકા અર્થ યહ
નહીં હૈ કિ પરજીવકી હિંસાસે બન્ધકા હોના નહીં કહા, ઇસલિએ સ્વચ્છન્દ હોકર હિંસા
કરની . કિન્તુ યહાઁ યહ આશય હૈ કિ અબુદ્ધિપૂર્વક કદાચિત્ પરજીવકા ઘાત ભી હો જાયે
તો ઉસસે બન્ધ નહીં હોતા . કિન્તુ જહાઁ બુદ્ધિપૂર્વક જીવોંકો મારનેકે ભાવ હોંગે વહાઁ તો અપને
ઉપયોગમેં રાગાદિકા અસ્તિત્વ હોગા ઔર ઉસસે વહાઁ હિંસાજન્ય બન્ધ હોગા હી . જહાઁ જીવકો
જિલાનેકા અભિપ્રાય હો વહાઁ ભી અર્થાત્ ઉસ અભિપ્રાયકો ભી નિશ્ચયનયમેં મિથ્યાત્વ કહા હૈ,
તબ ફિ ર જીવકો મારનેકા અભિપ્રાય મિથ્યાત્વ ક્યોં ન હોગા ? અવશ્ય હોગા . ઇસલિયે
કથનકો નયવિભાગસે યથાર્થ સમઝકર શ્રદ્ધાન કરના ચાહિએ . સર્વથા એકાન્ત માનના મિથ્યાત્વ
હૈ .૧૬૫.

Page 377 of 642
PDF/HTML Page 410 of 675
single page version

(પૃથ્વી)
તથાપિ ન નિરર્ગલં ચરિતુમિષ્યતે જ્ઞાનિનાં
તદાયતનમેવ સા કિલ નિરર્ગલા વ્યાપૃતિઃ .
અકામકૃતકર્મ તન્મતમકારણં જ્ઞાનિનાં
દ્વયં ન હિ વિરુધ્યતે કિમુ કરોતિ જાનાતિ ચ ..૧૬૬..
(વસન્તતિલકા)
જાનાતિ યઃ સ ન કરોતિ કરોતિ યસ્તુ
જાનાત્યયં ન ખલુ તત્કિલ કર્મરાગઃ .
રાગં ત્વબોધમયમધ્યવસાયમાહુ-
ર્મિથ્યાદ્રશઃ સ નિયતં સ ચ બન્ધહેતુઃ ..૧૬૭..
48
અબ ઉપરોક્ત ભાવાર્થમેં કથિત આશયકો પ્રગટ કરનેકે લિએ, કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [તથાપિ ] તથાપિ (અર્થાત્ લોક આદિ કારણોંસે બન્ધ નહીં કહા ઔર
રાગાદિક સે હી બન્ધ ક હા હૈ તથાપિ) [જ્ઞાનિનાં નિરર્ગલં ચરિતુમ્ ન ઇષ્યતે ] જ્ઞાનિયોંકો નિરર્ગલ
(સ્વચ્છન્દતાપૂર્વક) પ્રવર્તના યોગ્ય નહીં હૈ, [સા નિરર્ગલા વ્યાપૃતિઃ કિલ તદ્-આયતનમ્ એવ ]
ક્યોંકિ વહ નિરર્ગલ પ્રવર્તન વાસ્તવમેં બન્ધકા હી સ્થાન હૈ . [જ્ઞાનિનાં અકામ-કૃત-કર્મ તત્
અકારણમ્ મતમ્ ] જ્ઞાનિયોંકે વાઁછારહિત કર્મ (કાર્ય) હોતા હૈ વહ બન્ધકા કારણ નહીં ક હા, ક્યોંકિ
[જાનાતિ ચ કરોતિ ] જાનતા ભી હૈ ઔર (ક ર્મકો ) ક રતા ભી હૈ — [દ્વયં કિમુ ન હિ વિરુધ્યતે ]
યહ દોનોં ક્રિયાએઁ ક્યા વિરોધરૂપ નહીં હૈં ? (ક રના ઔર જાનના નિશ્ચયસે વિરોધરૂપ હી હૈ .)
ભાવાર્થ : — પહલે કાવ્યમેં લોક આદિકો બન્ધકા કારણ નહીં કહા, ઇસલિએ વહાઁ યહ
નહીં સમઝના ચાહિએ કિ બાહ્યવ્યવહારપ્રવૃત્તિકા બન્ધકે કારણોંમેં સર્વથા હી નિષેધ કિયા હૈ;
બાહ્યવ્યવહારપ્રવૃત્તિ રાગાદિ પરિણામકી — બન્ધકે કારણકી — નિમિત્તભૂત હૈ, ઉસ નિમિત્તકા યહાઁ
નિષેધ નહીં સમઝના ચાહિએ . જ્ઞાનિયોંકે અબુદ્ધિપૂર્વક — વાઁછા રહિત — પ્રવૃત્તિ હોતી હૈ, ઇસલિયે
બન્ધ નહીં કહા હૈ, ઉન્હેં કહીં સ્વચ્છન્દ હોકર પ્રવર્તનેકો નહીં ક હા હૈ; ક્યોંકિ મર્યાદા રહિત
(નિરંકુશ) પ્રવર્તના તો બન્ધકા હી કારણ હૈ . જાનનેમેં ઔર કરનેમેં તો પરસ્પર વિરોધ હૈ; જ્ઞાતા
રહેગા તો બન્ધ નહીં હોગા, કર્તા હોગા તો અવશ્ય બન્ધ હોગા .૧૬૬.
‘‘જો જાનતા હૈ સો કરતા નહીં ઔર જો કરતા હૈ સો જાનતા નહીં; કરના તો કર્મકા રાગ
હૈ, ઔર જો રાગ હૈ સો અજ્ઞાન હૈ તથા અજ્ઞાન બન્ધકા કારણ હૈ .
’’ — ઇસ અર્થકા કાવ્ય કહતે
હૈં : —

Page 378 of 642
PDF/HTML Page 411 of 675
single page version

જો મણ્ણદિ હિંસામિ ય હિંસિજ્જામિ ય પરેહિં સત્તેહિં .
સો મૂઢો અણ્ણાણી ણાણી એત્તો દુ વિવરીદો ..૨૪૭..
યો મન્યતે હિનસ્મિ ચ હિંસ્યે ચ પરૈઃ સત્ત્વૈઃ .
સ મૂઢોઽજ્ઞાની જ્ઞાન્યતસ્તુ વિપરીતઃ ..૨૪૭..
પરજીવાનહં હિનસ્મિ, પરજીવૈર્હિંસ્યે ચાહમિત્યધ્યવસાયો ધ્રુવમજ્ઞાનમ્ . સ તુ યસ્યાસ્તિ
સોઽજ્ઞાનિત્વાન્મિથ્યાદૃષ્ટિઃ, યસ્ય તુ નાસ્તિ સ જ્ઞાનિત્વાત્સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ .
શ્લોકાર્થ : — [યઃ જાનાતિ સઃ ન કરોતિ ] જો જાનતા હૈ સો ક રતા નહીં [તુ ] ઔર [યઃ
કરોતિ અયં ખલુ જાનાતિ ન ] જો ક રતા હૈ સો જાનતા નહીં . [તત્ કિલ કર્મરાગઃ ] ક રના તો
વાસ્તવમેં ક ર્મરાગ હૈ [તુ ] ઔર [રાગં અબોધમયમ્ અધ્યવસાયમ્ આહુઃ ] રાગકો (મુનિયોંને)
અજ્ઞાનમય અધ્યવસાય ક હા હૈ; [સઃ નિયતં મિથ્યાદૃશઃ ] જો કિ વહ (અજ્ઞાનમય અધ્યવસાય)
નિયમસે મિથ્યાદૃષ્ટિકે હોતા હૈ [ચ ] ઔર [સઃ બન્ધહેતુઃ ] વહ બન્ધકા કારણ હૈ .૧૬૭.
અબ મિથ્યાદૃષ્ટિકે આશયકો ગાથામેં સ્પષ્ટ કહતે હૈં : —
જો માનતા — મૈં મારુઁ પર અરુ ઘાત પર મેરા કરે .
સો મૂઢ હૈ, અજ્ઞાનિ હૈ, વિપરીત ઇસસે જ્ઞાનિ હૈ ..૨૪૭..
ગાથાર્થ : — [યઃ ] જો [મન્યતે ] યહ માનતા હૈ કિ [હિનસ્મિ ચ ] ‘મૈં પર જીવોંકો મારતા
હૂઁ [પરૈઃ સત્ત્વૈઃ હિંસ્યે ચ ] ઔર પર જીવ મુઝે મારતે હૈં ’, [સઃ ] વહ [મૂઢઃ ] મૂઢ ( – મોહી) હૈ,
[અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની હૈ, [તુ ] ઔર [અતઃ વિપરીતઃ ] ઇસસે વિપરીત (જો ઐસા નહીં માનતા વહ)
[જ્ઞાની ] જ્ઞાની હૈ .
ટીકા : — ‘મૈં પર જીવોંકો મારતા હૂઁ ઔર પર જીવ મુઝે મારતે હૈં ’ — ઐસા ૧અધ્યવસાય
ધ્રુવરૂપસે ( – નિયમસે, નિશ્ચયતઃ) અજ્ઞાન હૈ . વહ અધ્યવસાય જિસકે હૈ વહ અજ્ઞાનીપનેકે કારણ
મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ; ઔર જિસકે વહ અધ્યવસાય નહીં હૈ વહ જ્ઞાનીપનેકે કારણ સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ .
ભાવાર્થ : — ‘પરજીવોંકો મૈં મારતા હૂઁ ઔર પરજીવ મુઝે મારતે હૈં’ ઐસા આશય અજ્ઞાન હૈ,
ઇસલિએ જિસકા ઐસા આશય હૈ વહ અજ્ઞાની હૈ — મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ ઔર જિસકા ઐસા આશય નહીં
હૈ વહ જ્ઞાની હૈ — સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ .
નિશ્ચયનયસે કર્તાકા સ્વરૂપ યહ હૈ : — સ્વયં સ્વાધીનતયા જિસ ભાવરૂપ પરિણમિત હો ઉસ
૧અધ્યવસાય = મિથ્યા અભિપ્રાય; આશય .

Page 379 of 642
PDF/HTML Page 412 of 675
single page version

કથમયમધ્યવસાયોઽજ્ઞાનમિતિ ચેત્ —
આઉક્ખયેણ મરણં જીવાણં જિણવરેહિં પણ્ણત્તં .
આઉં ણ હરેસિ તુમં કહ તે મરણં કદં તેસિં ..૨૪૮..
આઉક્ખયેણ મરણં જીવાણં જિણવરેહિં પણ્ણત્તં .
આઉં ણ હરંતિ તુહં કહ તે મરણં કદં તેહિં ..૨૪૯..
આયુઃક્ષયેણ મરણં જીવાનાં જિનવરૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્ .
આયુર્ન હરસિ ત્વં કથં ત્વયા મરણં કૃતં તેષામ્ ..૨૪૮..
આયુઃક્ષયેણ મરણં જીવાનાં જિનવરૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્ .
આયુર્ન હરન્તિ તવ કથં તે મરણં કૃતં તૈઃ ..૨૪૯..
ભાવકા સ્વયં કર્તા કહલાતા હૈ . ઇસલિએ પરમાર્થતઃ કોઈ કિસીકા મરણ નહીં કરતા . જો પરસે
પરકા મરણ માનતા હૈ, વહ અજ્ઞાની હૈ . નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવસે કર્તા કહના સો વ્યવહારનયકા
કથન હૈ; ઉસે યથાર્થતયા ( – અપેક્ષાકો સમઝ કર) માનના સો સમ્યગ્જ્ઞાન હૈ ..૨૪૭..
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ યહ અધ્યવસાય અજ્ઞાન કૈસે હૈ ? ઉસકે ઉત્તર સ્વરૂપ ગાથા
કહતે હૈં : —
હૈ આયુક્ષયસે મરણ જીવકા, યે હિ જિનવરને કહા .
તૂ આયુ તો હરતા નહીં, તૈંને મરણ કૈસે કિયા ? ..૨૪૮..
હૈ આયુક્ષયસે મરણ જીવકા, યે હિ જિનવરને કહા .
વે આયુ તુઝ હરતે નહીં, તો મરણ તુઝ કૈસે કિયા ? ..૨૪૯..
ગાથાર્થ : — (હે ભાઈ ! તૂ જો યહ માનતા હૈ કિ ‘મૈં પર જીવોંકો મારતા હૂઁ ’ સો યહ તેરા
અજ્ઞાન હૈ .) [જીવાનાં ] જીવોંકા [મરણં ] મરણ [આયુઃક્ષયેણ ] આયુક ર્મકે ક્ષયસે હોતા હૈ ઐસા
[જિનવરૈઃ ] જિનવરોંને [પ્રજ્ઞપ્તમ્ ] ક હા હૈ; [ત્વં ] તૂ [આયુઃ ] પર જીવોંકે આયુક ર્મકો તો [ન
હરસિ ] હરતા નહીં હૈ, [ત્વયા ] તો તૂને [તેષામ્ મરણં ] ઉનકા મરણ [કથં ] કૈસે [કૃતં ] કિયા ?
(હે ભાઈ ! તૂ જો યહ માનતા હૈ કિ ‘પર જીવ મુઝે મારતે હૈં ’ સો યહ તેરા અજ્ઞાન
હૈ .) [જીવાનાં ] જીવોંકા [મરણં ] મરણ [આયુઃક્ષયેણ ] આયુક ર્મકે ક્ષયસે હોતા હૈ ઐસા

Page 380 of 642
PDF/HTML Page 413 of 675
single page version

મરણં હિ તાવજ્જીવાનાં સ્વાયુઃકર્મક્ષયેણૈવ, તદભાવે તસ્ય ભાવયિતુમશક્યત્વાત્; સ્વાયુઃકર્મ
ચ નાન્યેનાન્યસ્ય હર્તું શક્યં, તસ્ય સ્વોપભોગેનૈવ ક્ષીયમાણત્વાત્; તતો ન કથંચનાપિ અન્યોઽન્યસ્ય
મરણં કુર્યાત્ . તતો હિનસ્મિ, હિંસ્યે ચેત્યધ્યવસાયો ધ્રુવમજ્ઞાનમ્ .
જીવનાધ્યવસાયસ્ય તદ્વિપક્ષસ્ય કા વાર્તેતિ ચેત્ —
[જિનવરૈઃ ] જિનવરોંને [પ્રજ્ઞપ્તમ્ ] ક હા હૈ; પર જીવ [તવ આયુઃ ] તેરે આયુક ર્મકો તો
[ન હરન્તિ ] હરતે નહીં હૈં, [તૈઃ ] તો ઉન્હોંને [તે મરણં ] તેરા મરણ [કથં ] કૈસે [કૃતં ]
કિયા ?
ટીકા : — પ્રથમ તો, જીવોંકા મરણ વાસ્તવમેં અપને આયુકર્મકે ક્ષયસે હી હોતા હૈ,
ક્યોંકિ અપને આયુકર્મકે ક્ષયકે અભાવમેં મરણ હોના અશક્ય હૈ; ઔર દૂસરેસે દૂસરેકા સ્વ-
આયુકર્મ હરણ નહીં કિયા જા સકતા, ક્યોંકિ વહ (સ્વ-આયુકર્મ) અપને ઉપભોગસે હી
ક્ષયકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ; ઇસલિયે કિસી ભી પ્રકારસે કોઈ દૂસરા કિસી દૂસરેકા મરણ નહીં કર
સકતા . ઇસલિયે ‘મૈં પર જીવોંકો મારતા હૂઁ, ઔર પર જીવ મુઝે મારતે હૈં’ ઐસા અધ્યવસાય
ધ્રુવરૂપસે ( – નિયમસે) અજ્ઞાન હૈ .
ભાવાર્થ : — જીવકી જો માન્યતા હો તદનુસાર જગતમેં નહીં બનતા હો, તો વહ માન્યતા
અજ્ઞાન હૈ . અપને દ્વારા દૂસરેકા તથા દૂસરેસે અપના મરણ નહીં કિયા જા સકતા, તથાપિ યહ
પ્રાણી વ્યર્થ હી ઐસા માનતા હૈ સો અજ્ઞાન હૈ . યહ કથન નિશ્ચયનયકી પ્રધાનતાસે હૈ .
વ્યવહાર ઇસપ્રકાર હૈ : — પરસ્પર નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવસે પર્યાયકા જો ઉત્પાદ-વ્યય હો
ઉસે જન્મ-મરણ કહા જાતા હૈ; વહાઁ જિસકે નિમિત્તસે મરણ ( – પર્યાયકા વ્યય) હો ઉસકે
સમ્બન્ધમેં યહ કહા જાતા હૈ કિ ‘ઇસને ઇસે મારા’, યહ વ્યવહાર હૈ .
યહાઁ ઐસા નહીં સમઝના કિ વ્યવહારકા સર્વથા નિષેધ હૈ . જો નિશ્ચયકો નહીં જાનતે,
ઉનકા અજ્ઞાન મિટાનેકે લિએ યહાઁ કથન કિયા હૈ . ઉસે જાનનેકે બાદ દોનોં નયોંકો
અવિરોધરૂપસે જાનકર યથાયોગ્ય નય માનના ચાહિએ ..૨૪૮ સે ૨૪૯..
અબ પુનઃ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ ‘‘(મરણકા અધ્યવસાય અજ્ઞાન હૈ યહ કહા સો જાન
લિયા; કિન્તુ અબ) મરણકે અધ્યવસાયકા પ્રતિપક્ષી જો જીવનકા અધ્યવસાય હૈ ઉસકા ક્યા
હાલ હૈ ?’’ ઉસકા ઉત્તર કહતે હૈં : —

Page 381 of 642
PDF/HTML Page 414 of 675
single page version

જો મણ્ણદિ જીવેમિ ય જીવિજ્જામિ ય પરેહિં સત્તેહિં .
સો મૂઢો અણ્ણાણી ણાણી એત્તો દુ વિવરીદો ..૨૫૦..
યો મન્યતે જીવયામિ ચ જીવ્યે ચ પરૈઃ સત્ત્વૈઃ .
સ મૂઢોઽજ્ઞાની જ્ઞાન્યતસ્તુ વિપરીતઃ ..૨૫૦..
પરજીવાનહં જીવયામિ, પરજીવૈર્જીવ્યે ચાહમિત્યધ્યવસાયો ધ્રુવમજ્ઞાનમ્ . સ તુ યસ્યાસ્તિ
સોઽજ્ઞાનિત્વાન્મિથ્યાદ્રષ્ટિઃ, યસ્ય તુ નાસ્તિ સ જ્ઞાનિત્વાત્ સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ .
કથમયમધ્યવસાયોઽજ્ઞાનમિતિ ચેત્ —
આઊદયેણ જીવદિ જીવો એવં ભણંતિ સવ્વણ્હૂ .
આઉં ચ ણ દેસિ તુમં કહં તએ જીવિદં કદં તેસિં ..૨૫૧..
જો માનતા — મૈં પર જિલાવૂઁ, મુઝ જીવન પરસે રહે .
સો મૂઢ હૈ, અજ્ઞાનિ હૈ, વિપરીત ઇસસે જ્ઞાનિ હૈ ..૨૫૦..
ગાથાર્થ : — [યઃ ] જો જીવ [મન્યતે ] યહ માનતા હૈ કિ [જીવયામિ ] મૈં પર જીવોંકો
જિલાતા હૂઁ [ચ ] ઔર [પરૈઃ સત્ત્વૈઃ ] પર જીવ [જીવ્યે ચ ] મુઝે જિલાતે હૈં, [સઃ ] વહ [મૂઢઃ ]
મૂઢ ( – મોહી) હૈ, [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની હૈ, [તુ ] ઔર [અતઃ વિપરીતઃ ] ઇસસે વિપરીત (જો ઐસા
નહીં માનતા, કિન્તુ ઇસસે ઉલ્ટા માનતા હૈ) વહ [જ્ઞાની ] જ્ઞાની હૈ .
ટીકા : — ‘પર જીવોંકો મૈં જિલાતા હૂઁ, ઔર પર જીવ મુઝે જિલાતે હૈં ’ ઇસપ્રકારકા
અધ્યવસાય ધ્રુવરૂપસે ( – અત્યન્ત નિશ્ચિતરૂપસે) અજ્ઞાન હૈ . યહ અધ્યવસાય જિસકે હૈ વહ જીવ
અજ્ઞાનીપનેકે કારણ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ; ઔર જિસકે યહ અધ્યવસાય નહીં હૈ વહ જીવ જ્ઞાનીપનેકે કારણ
સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ .
ભાવાર્થ : — યહ માનના અજ્ઞાન હૈ કિ ‘પર જીવ મુઝે જિલાતા હૈ ઔર મૈં પરકો જિલાતા હૂઁ’ .
જિસકે યહ અજ્ઞાન હૈ વહ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ; તથા જિસકે યહ અજ્ઞાન નહીં હૈ વહ સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ ..૨૫૦..
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ યહ (જીવનકા) અધ્યવસાય અજ્ઞાન કૈસે હૈ ? ઇસકા ઉત્તર કહતે
હૈં : —
જીતવ્ય જીવકા આયુદયસે, યે હિ જિનવરને કહા .
તૂ આયુ તો દેતા નહીં, તૈંને જીવન કૈસે કિયા ? ..૨૫૧..

Page 382 of 642
PDF/HTML Page 415 of 675
single page version

આઊદયેણ જીવદિ જીવો એવં ભણંતિ સવ્વણ્હૂ .
આઉં ચ ણ દિંતિ તુહં કહં ણુ તે જીવિદં કદં તેહિં ..૨૫૨..
આયુરુદયેન જીવતિ જીવ એવં ભણન્તિ સર્વજ્ઞાઃ .
આયુશ્ચ ન દદાસિ ત્વં કથં ત્વયા જીવિતં કૃતં તેષામ્ ..૨૫૧..
આયુરુદયેન જીવતિ જીવ એવં ભણન્તિ સર્વજ્ઞાઃ .
આયુશ્ચ ન દદતિ તવ કથં નુ તે જીવિતં કૃતં તૈઃ ..૨૫૨..
જીવિતં હિ તાવજ્જીવાનાં સ્વાયુઃકર્મોદયેનૈવ, તદભાવે તસ્ય ભાવયિતુમશક્યત્વાત્;
સ્વાયુઃકર્મ ચ નાન્યેનાન્યસ્ય દાતું શક્યં, તસ્ય સ્વપરિણામેનૈવ ઉપાર્જ્યમાણત્વાત્; તતો ન
કથંચનાપિ અન્યોઽન્યસ્ય જીવિતં કુર્યાત્ . અતો જીવયામિ, જીવ્યે ચેત્યધ્યવસાયો ધ્રુવમજ્ઞાનમ્ .
જીતવ્ય જીવકા આયુદયસે, યે હિ જિનવરને કહા .
વે આયુ તુઝ દેતે નહીં, તો જીવન તુઝ કૈસે કિયા ? ..૨૫૨..
ગાથાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [આયુરુદયેન ] આયુક ર્મકે ઉદયસે [જીવતિ ] જીતા હૈ
[એવં ] ઐસા [સર્વજ્ઞાઃ ] સર્વજ્ઞદેવ [ભણન્તિ ] ક હતે હૈં; [ત્વં ] તૂ [આયુઃ ચ ] પર જીવોંકો
આયુક ર્મ તો [ન દદાસિ ] નહીં દેતા [ત્વયા ] તો (હે ભાઈ !) તૂને [તેષામ્ જીવિતં ] ઉનકા જીવન
(જીવિત રહના) [કથં કૃતં ] કૈસે કિયા ?
[જીવઃ ] જીવ [આયુરુદયેન ] આયુક ર્મકે ઉદયસે [જીવતિ ] જીતા હૈ [એવં ] ઐસા
[સર્વજ્ઞાઃ ] સર્વજ્ઞદેવ [ભણન્તિ ] ક હતે હૈં; પર જીવ [તવ ] તુઝે [આયુઃ ચ ] આયુક ર્મ તો [ન
દદતિ ] દેતે નહીં હૈં [તૈઃ ] તો (હે ભાઈ !) ઉન્હોંને [તે જીવિતં ] તેરા જીવન (જીવિત રહના) [કથં
નુ કૃતં ] કૈસે કિયા ?
ટીકા : — પ્રથમ તો, જીવોંકા જીવિત (જીવન) વાસ્તવમેં અપને આયુકર્મકે ઉદયસે હી
હૈ, ક્યોંકિ અપને આયુકર્મકે ઉદયકે અભાવમેં જીવિત રહના અશક્ય હૈ; ઔર અપના આયુકર્મ દૂસરેસે
દૂસરેકો નહીં દિયા જા સકતા, ક્યોંકિ વહ (અપના આયુકર્મ) અપને પરિણામસે હી ઉપાર્જિત હોતા
હૈ; ઇસલિએ કિસી ભી પ્રકારસે દૂસરા દૂસરેકા જીવન નહીં કર સકતા . ઇસલિયે ‘મૈં પરકો જિલાતા
હૂઁ ઔર પર મુઝે જિલાતા હૈ’ ઇસપ્રકારકા અધ્યવસાય ધ્રુવરૂપસે (નિયતરૂપસે) અજ્ઞાન હૈ .
ભાવાર્થ : — પહલે મરણકે અધ્યવસાયકે સમ્બન્ધમેં કહા થા, ઇસીપ્રકાર યહાઁ ભી
જાનના ..૨૫૧ સે ૨૫૨..

Page 383 of 642
PDF/HTML Page 416 of 675
single page version

દુઃખસુખકરણાધ્યવસાયસ્યાપિ એષૈવ ગતિઃ —
જો અપ્પણા દુ મણ્ણદિ દુક્ખિદસુહિદે કરેમિ સત્તે ત્તિ .
સો મૂઢો અણ્ણાણી ણાણી એત્તો દુ વિવરીદો ..૨૫૩..
ય આત્મના તુ મન્યતે દુઃખિતસુખિતાન્ કરોમિ સત્ત્વાનિતિ .
સ મૂઢોઽજ્ઞાની જ્ઞાન્યતસ્તુ વિપરીતઃ ..૨૫૩..
પરજીવાનહં દુઃખિતાન્ સુખિતાંશ્ચ કરોમિ, પરજીવૈર્દુઃખિતઃ સુખિતશ્ચ ક્રિયેઽહમિત્ય-
ધ્યવસાયો ધ્રુવમજ્ઞાનમ્ . સ તુ યસ્યાસ્તિ સોઽજ્ઞાનિત્વાન્મિથ્યાદ્રષ્ટિઃ, યસ્ય તુ નાસ્તિ સ જ્ઞાનિત્વાત્
સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ .
કથમયમધ્યવસાયોઽજ્ઞાનમિતિ ચેત્ —
અબ યહ કહતે હૈં કિ દુઃખ-સુખ કરનેકે અધ્યવસાયકી ભી યહી ગતિ હૈ : —
જો આપસે માને દુઃખીસુખી, મૈં કરૂઁ પર જીવકો .
સો મૂઢ હૈ, અજ્ઞાનિ હૈ, વિપરીત ઇસસે જ્ઞાનિ હૈ ..૨૫૩..
ગાથાર્થ : — [યઃ ] જો [ઇતિ મન્યતે ] યહ માનતા હૈ કિ [આત્મના તુ ] અપને દ્વારા
[સત્ત્વાન્ ] મૈંં (પર) જીવોંકો [દુઃખિતસુખિતાન્ ] દુઃખી-સુખી [કરોમિ ] કરતા હૂઁ, [સઃ ] વહ
[મૂઢઃ ] મૂઢ ( – મોહી) હૈ, [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની હૈ, [તુ ] ઔર [અતઃ વિપરીતઃ ] જો ઇસસે વિપરીત
હૈ વહ [જ્ઞાની ] જ્ઞાની હૈ .
ટીકા : — ‘પર જીવોંકો મૈં દુઃખી તથા સુખી કરતા હૂઁ ઔર પર જીવ મુઝે દુઃખી તથા
સુખી કરતે હૈં ’ ઇસપ્રકારકા અધ્યવસાય ધ્રુવરૂપસે અજ્ઞાન હૈ . વહ અધ્યવસાય જિસકે હૈ વહ
જીવ અજ્ઞાનીપનેકે કારણ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ; ઔર જિસકે વહ અધ્યવસાય નહીં હૈ વહ જીવ જ્ઞાનીપનેકે
કારણ સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ .
ભાવાર્થ : — યહ માનના અજ્ઞાન હૈ કિ — ‘મૈં પર જીવોંકો દુઃખી યા સુખી કરતા હૂઁ ઔર
પરજીવ મુઝે દુઃખી યા સુખી કરતે હૈં’ . જિસકે યહ અજ્ઞાન હૈ વહ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ; ઔર જિસકે
યહ અજ્ઞાન નહીં હૈ વહ જ્ઞાની હૈ — સમ્યગ્દૃષ્ટિ હૈ ..૨૫૩..
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ યહ અધ્યવસાય અજ્ઞાન કૈસે હૈ ? ઇસકા ઉત્તર કહતે હૈં : –

Page 384 of 642
PDF/HTML Page 417 of 675
single page version

કમ્મોદએણ જીવા દુક્ખિદસુહિદા હવંતિ જદિ સવ્વે .
કમ્મં ચ ણ દેસિ તુમં દુક્ખિદસુહિદા કહ કયા તે ..૨૫૪..
કમ્મોદએણ જીવા દુક્ખિદસુહિદા હવંતિ જદિ સવ્વે .
કમ્મં ચ ણ દિંતિ તુહં કદોસિ કહં દુક્ખિદો તેહિં ..૨૫૫..
કમ્મોદએણ જીવા દુક્ખિદસુહિદા હવંતિ જદિ સવ્વે .
કમ્મં ચ ણ દિંતિ તુહં કહ તં સુહિદો કદો તેહિં ..૨૫૬..
કર્મોદયેન જીવા દુઃખિતસુખિતા ભવન્તિ યદિ સર્વે .
કર્મ ચ ન દદાસિ ત્વં દુઃખિતસુખિતાઃ કથં કૃતાસ્તે ..૨૫૪..
કર્મોદયેન જીવા દુઃખિતસુખિતા ભવન્તિ યદિ સર્વે .
કર્મ ચ ન દદતિ તવ કૃતોઽસિ કથં દુઃખિતસ્તૈઃ ..૨૫૫..
કર્મોદયેન જીવા દુઃખિતસુખિતા ભવન્તિ યદિ સર્વે .
કર્મ ચ ન દદતિ તવ કથં ત્વં સુખિતઃ કૃતસ્તૈઃ ..૨૫૬..
જહઁ ઉદયકર્મ જુ જીવ સબ હી, દુઃખિત અવરુ સુખી બને .
તૂ કર્મ તો દેતા નહીં, કૈસે તૂ દુખિત-સુખી કરે ? ..૨૫૪..
જહઁ ઉદયકર્મ જુ જીવ સબ હી, દુઃખિત અવરુ સુખી બનેં .
વે કર્મ તુઝ દેતે નહીં, તો દુખિત તુઝ કૈસે કરેં ? ..૨૫૫..
જહઁ ઉદયકર્મ જુ જીવ સબ હી, દુઃખિત અવરુ સુખી બનેં .
વે કર્મ તુઝ દેતે નહીં, તો સુખિત તુઝ કૈસે કરેં ? ..૨૫૬..
ગાથાર્થ : — [યદિ ] યદિ [સર્વે જીવાઃ ] સભી જીવ [કર્મોદયેન ] ક ર્મકે ઉદયસે
[દુઃખિતસુખિતાઃ ] દુઃખી-સુખી [ભવન્તિ ] હોતે હૈં, [ચ ] ઔર [ત્વં ] તૂ [કર્મ ] ઉન્હેં ક ર્મ તો
[ન દદાસિ ] દેતા નહીં હૈ, તો (હે ભાઈ !) તૂને [તે ] ઉન્હેં [દુઃખિતસુખિતાઃ ] દુઃખી-સુખી [કથં
કૃતાઃ ] કૈસે કિયા ?
[યદિ ] યદિ [સર્વે જીવાઃ ] સભી જીવ [કર્મોદયેન ] ક ર્મકે ઉદયસે [દુઃખિતસુખિતાઃ ]
દુઃખી-સુખી [ભવન્તિ ] હોતે હૈં, [ચ ] ઔર વે [તવ ] તુઝે [કર્મ ] ક ર્મ તો [ન દદતિ ] નહીં દેતે,

Page 385 of 642
PDF/HTML Page 418 of 675
single page version

સુખદુઃખે હિ તાવજ્જીવાનાં સ્વકર્મોદયેનૈવ, તદભાવે તયોર્ભવિતુમશક્યત્વાત્; સ્વકર્મ ચ નાન્યે-
નાન્યસ્ય દાતું શક્યં, તસ્ય સ્વપરિણામેનૈવોપાર્જ્યમાણત્વાત્; તતો ન કથંચનાપિ અન્યોઽન્યસ્ય સુખ-
દુઃખે કુર્યાત્ . અતઃ સુખિતદુઃખિતાન્ કરોમિ, સુખિતદુઃખિતઃ ક્રિયે ચેત્યધ્યવસાયો ધ્રુવમજ્ઞાનમ્ .
(વસન્તતિલકા)
સર્વં સદૈવ નિયતં ભવતિ સ્વકીય-
કર્મોદયાન્મરણજીવિતદુઃખસૌખ્યમ્ .
અજ્ઞાનમેતદિહ યત્તુ પરઃ પરસ્ય
કુર્યાત્પુમાન્મરણજીવિતદુઃખસૌખ્યમ્ ..૧૬૮..
49
તો (હે ભાઈ !) [તૈઃ ] ઉન્હોંને [દુઃખિતઃ ] તુઝકો દુઃખી [કથં કૃતઃ અસિ ] કૈસે કિયા ?
[યદિ ] યદિ [સર્વે જીવાઃ ] સભી જીવ [કર્મોદયેન ] ક ર્મકે ઉદયસે [દુઃખિતસુખિતાઃ ]
દુઃખી-સુખી [ભવન્તિ ] હોતે હૈં, [ચ ] ઔર વે [તવ ] તુઝે [કર્મ ] ક ર્મ તો [ન દદતિ ] નહીં
દેતે, તો (હે ભાઈ !) [તૈઃ ] ઉન્હોંને [ત્વં ] તુઝકો [સુખિતઃ ] સુખી [કથં કૃતઃ ] કૈસે કિયા ?
ટીકા : — પ્રથમ તો, જીવોંકો સુખ-દુઃખ વાસ્તવમેં અપને કર્મોદયસે હી હોતા હૈ, ક્યોંકિ
અપને કર્મોદયકે અભાવમેં સુખ-દુઃખ હોના અશક્ય હૈ; ઔર અપના કર્મ દૂસરે દ્વારા દૂસરેકો નહીં
દિયા જા સકતા, ક્યોંકિ વહ (અપના કર્મ) અપને પરિણામસે હી ઉપાર્જિત હોતા હૈ; ઇસલિયે કિસી
ભી પ્રકારસે દૂસરા દૂસરેકો સુખ-દુઃખ નહીં કર સકતા . ઇસલિયે યહ અધ્યવસાય ધ્રુવરૂપસે અજ્ઞાન
હૈ કિ ‘મૈં પર જીવોંકો સુખી-દુઃખી કરતા હૂઁ ઔર પર જીવ મુઝે સુખી-દુઃખી કરતે હૈં’ .
ભાવાર્થ : — જીવકા જૈસા આશય હો તદનુસાર જગતમેં કાર્ય ન હોતે હોં તો વહ આશય
અજ્ઞાન હૈ . ઇસલિયે, સભી જીવ અપને અપને કર્મોદયસે સુખી-દુઃખી હોતે હૈં, વહાઁ યહ માનના કિ
‘મૈં પરકો સુખી-દુઃખી કરતા હૂઁ ઔર પર મુઝે સુખી-દુઃખી કરતા હૈ’, સો અજ્ઞાન હૈ . નિમિત્ત
-નૈમિત્તિકભાવકે આશ્રયસે (કિસીકો કિસીકે) સુખ-દુઃખકા કરનેવાલા કહના સો વ્યવહાર હૈ;
જો કિ નિશ્ચયકી દૃષ્ટિમેં ગૌણ હૈ ..૨૫૪ સે ૨૫૬..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [મરણ-જીવિત-દુઃખ-સૌખ્યમ્ ] જીવોંકે મરણ,
જીવિત, દુઃખ, સુખ — [સર્વં સદૈવ નિયતં સ્વકીય-કર્મોદયાત્ ભવતિ ] સબ સદૈવ નિયમસે
( – નિશ્ચિતરૂપસે) અપને ક ર્મોદયસે હોતા હૈ; [પરઃ પુમાન્ પરસ્ય મરણ-જીવિત-દુઃખ-સૌખ્યમ્
કુર્યાત્ ] ‘દૂસરા પુરુષ દૂસરેકે મરણ, જીવન, દુઃખ, સુખકો કરતા હૈ’ [યત્ તુ ] ઐસા જો માનના,
[એતત્ અજ્ઞાનમ્ ] વહ તો અજ્ઞાન હૈ .૧૬૮.

Page 386 of 642
PDF/HTML Page 419 of 675
single page version

(વસન્તતિલકા)
અજ્ઞાનમેતદધિગમ્ય પરાત્પરસ્ય
પશ્યન્તિ યે મરણજીવિતદુઃખસૌખ્યમ્ .
કર્માણ્યહંકૃતિરસેન ચિકીર્ષવસ્તે
મિથ્યાદ્રશો નિયતમાત્મહનો ભવન્તિ ..૧૬૯..
જો મરદિ જો ય દુહિદો જાયદિ કમ્મોદએણ સો સવ્વો .
તમ્હા દુ મારિદો દે દુહાવિદો ચેદિ ણ હુ મિચ્છા ..૨૫૭..
જો ણ મરદિ ણ ય દુહિદો સો વિ ય કમ્મોદએણ ચેવ ખલુ .
તમ્હા ણ મારિદો ણો દુહાવિદો ચેદિ ણ હુ મિચ્છા ..૨૫૮..
પુનઃ ઇસી અર્થકો દૃઢ કરનેવાલા ઔર આગામી કથનકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [એતત્ અજ્ઞાનમ્ અધિગમ્ય ] ઇસ (પૂર્વકથિત માન્યતારૂપ) અજ્ઞાનકો પ્રાપ્ત
કરકે [યે પરાત્ પરસ્ય મરણ-જીવિત-દુઃખ-સૌખ્યમ્ પશ્યન્તિ ] જો પુરુષ પરસે પરકે મરણ,
જીવન, દુઃખ, સુખકો દેખતે હૈં અર્થાત્ માનતે હૈં, [તે ] વે પુરુષ — [અહંકૃતિરસેન ક ર્માણિ
ચિકીર્ષવઃ ] જો કિ ઇસપ્રકાર અહંકારરસસે ક ર્મોંકો કરનેકે ઇચ્છુક હૈં (અર્થાત્ ‘મૈં ઇન કર્મોંકો
કરતા હૂઁ’ ઐસે અહંકારરૂપ રસસે જો ક ર્મ ક રનેકી — મારને-જિલાનેકી, સુખી-દુઃખી ક રનેકી —
વાઁછા ક રનેવાલે હૈં) વે — [નિયતમ્ ] નિયમસે [મિથ્યાદૃશઃ આત્મહનઃ ભવન્તિ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ,
અપને આત્માકા ઘાત ક રનેવાલે હૈં .
ભાવાર્થ : — જો પરકો મારને-જિલાનેકા તથા સુખ-દુઃખ કરનેકા અભિપ્રાય રખતે હૈં વે
મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈં . વે અપને સ્વરૂપસે ચ્યુત હોતે હુએ રાગી, દ્વેષી, મોહી હોકર સ્વતઃ હી અપના ઘાત
કરતે હૈં, ઇસલિયે વે હિંસક હૈં .૧૬૯.
અબ ઇસી અર્થકો ગાથાઓં દ્વારા કહતે હૈં : —
મરતા દુખી હોતા જુ જીવ — સબ કર્મ-ઉદયોંસે બને .
‘મુઝસે મરા અરુ દુખિ હુઆ’ — ક્યા મત ન તુઝ મિથ્યા અરે ? ..૨૫૭..
અરુ નહિં મરે, નહિં દુખિ બને, વે કર્મ-ઉદયોંસે બને .
‘મૈંને ન મારા દુખિ કરા’ — ક્યા મત ન તુઝ મિથ્યા અરે ? ..૨૫૮..

Page 387 of 642
PDF/HTML Page 420 of 675
single page version

યો મ્રિયતે યશ્ચ દુઃખિતો જાયતે કર્મોદયેન સ સર્વઃ .
તસ્માત્તુ મારિતસ્તે દુઃખિતશ્ચેતિ ન ખલુ મિથ્યા ..૨૫૭..
યો ન મ્રિયતે ન ચ દુઃખિતઃ સોઽપિ ચ કર્મોદયેન ચૈવ ખલુ .
તસ્માન્ન મારિતો નો દુઃખિતશ્ચેતિ ન ખલુ મિથ્યા ..૨૫૮..
યો હિ મ્રિયતે જીવતિ વા, દુઃખિતો ભવતિ સુખિતો ભવતિ વા, સ ખલુ સ્વકર્મોદયેનૈવ,
તદભાવે તસ્ય તથા ભવિતુમશક્યત્વાત્ . તતઃ મયાયં મારિતઃ, અયં જીવિતઃ, અયં દુઃખિતઃ
કૃતઃ, અયં સુખિતઃ કૃતઃ ઇતિ પશ્યન્ મિથ્યાદ્રષ્ટિઃ .
(અનુષ્ટુભ્)
મિથ્યાદ્રષ્ટેઃ સ એવાસ્ય બન્ધહેતુર્વિપર્યયાત્ .
ય એવાધ્યવસાયોઽયમજ્ઞાનાત્માઽસ્ય દ્રશ્યતે ..૧૭૦..
ગાથાર્થ : — [યઃ મ્રિયતે ] જો મરતા હૈ [ચ ] ઔર [યઃ દુઃખિતઃ જાયતે ] જો દુઃખી હોતા
હૈ [સઃ સર્વઃ ] વહ સબ [કર્મોદયેન ] ક ર્મોદયસે હોતા હૈ; [તસ્માત્ તુ ] ઇસલિયે [મારિતઃ ચ
દુઃખિતઃ ] ‘મૈંને મારા, મૈંને દુઃખી કિયા’ [ઇતિ ] ઐસા [તે ] તેરા અભિપ્રાય [ન ખલુ મિથ્યા ] ક્યા
વાસ્તવમેં મિથ્યા નહીં હૈ ?
[ચ ] ઔર [યઃ ન મ્રિયતે ] જો ન મરતા હૈ [ચ ] ઔર [ન દુઃખિતઃ ] ન દુઃખી હોતા હૈ
[સઃ અપિ ] વહ ભી [ખલુ ] વાસ્તવમેં [કર્મોદયેન ચ એવ ] ક ર્મોદયસે હી હોતા હૈ; [તસ્માત્ ]
ઇસલિયે [ન મારિતઃ ચ ન દુઃખિતઃ ] ‘મૈંને નહીં મારા, મૈંને દુઃખી નહીં કિયા’ [ઇતિ ] ઐસા તેરા
અભિપ્રાય [ન ખલુ મિથ્યા ] ક્યા વાસ્તવમેં મિથ્યા નહીં હૈ ?
ટીકા : — જો મરતા હૈ યા જીતા હૈ, દુઃખી હોતા હૈ યા સુખી હોતા હૈ, યહ વાસ્તવમેં અપને
કર્મોદયસે હી હોતા હૈ, ક્યોંકિ અપને કર્મોદયકે અભાવમેં ઉસકા વૈસા હોના (મરના, જીના, દુઃખી
યા સુખી હોના) અશક્ય હૈ . ઇસલિયે ઐસા દેખનેવાલા અર્થાત્ માનનેવાલા મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ કિ —
‘મૈંને ઇસે મારા, ઇસે જિલાયા, ઇસે દુઃખી કિયા, ઇસે સુખી કિયા’ .
ભાવાર્થ : — કોઈ કિસીકે મારે નહીં મરતા ઔર જિલાએ નહીં જીતા તથા કિસીકે સુખી-
દુઃખી કિયે સુખી-દુઃખી નહીં હોતા; ઇસલિયે જો મારને, જિલાને આદિકા અભિપ્રાય કરતા હૈ વહ
મિથ્યાદૃષ્ટિ હી હૈ — યહ નિશ્ચયકા વચન હૈ . યહાઁ વ્યવહારનય ગૌણ હૈ ..૨૫૭ સે ૨૫૮..
અબ આગેકે કથનકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [અસ્ય મિથ્યાદૃષ્ટેઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિકે [યઃ એવ અયમ્ અજ્ઞાનાત્મા અધ્યવસાયઃ