Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 259-275 ; Kalash: 171-173.

Page 388 of 642
PDF/HTML Page 421 of 675
single page version

એસા દુ જા મદી દે દુક્ખિદસુહિદે કરેમિ સત્તે ત્તિ .

એસા દે મૂઢમદી સુહાસુહં બંધદે કમ્મં ..૨૫૯..

એષા તુ યા મતિસ્તે દુઃખિતસુખિતાન્ કરોમિ સત્ત્વાનિતિ .

એષા તે મૂઢમતિઃ શુભાશુભં બધ્નાતિ કર્મ ..૨૫૯..

પરજીવાનહં હિનસ્મિ, ન હિનસ્મિ, દુઃખયામિ, સુખયામિ ઇતિ ય એવાયમજ્ઞાનમયો-

ઽધ્યવસાયો મિથ્યાદ્રષ્ટેઃ, સ એવ સ્વયં રાગાદિરૂપત્વાત્તસ્ય શુભાશુભબન્ધહેતુઃ .

અથાધ્યવસાયં બન્ધહેતુત્વેનાવધારયતિ —

દૃશ્યતે ] જો યહ અજ્ઞાનસ્વરૂપ ૧અધ્યવસાય દિખાઈ દેતા હૈ [સઃ એવ] વહ અધ્યવસાય હી, [વિપર્યયાત્ ]

વિપર્યયસ્વરૂપ ( – મિથ્યા) હોનેસે, [અસ્ય બન્ધહેતુઃ ] ઉસ મિથ્યાદૃષ્ટિકે બન્ધકા કારણ હૈ .

ભાવાર્થ : — મિથ્યા અભિપ્રાય હી મિથ્યાત્વ હૈ ઔર વહી બન્ધકા કારણ હૈ — ઐસા જાનના

ચાહિએ .૧૭૦.

અબ, યહ કહતે હૈં કિ યહ અજ્ઞાનમય અધ્યવસાય હી બન્ધકા કારણ હૈ : —

યહ બુદ્ધિ તેરી — ‘દુખિત અવરુ સુખી કરૂઁ હૂઁ જીવકો’ .

વહ મૂઢમતિ તેરી અરે ! શુભ અશુભ બાંધે કર્મકો ..૨૫૯..

ગાથાર્થ : — [તે ] તેરી [યા એષા મતિઃ તુ ] યહ જો બુદ્ધિ હૈ કિ મૈં [સત્ત્વાન્ ] જીવોંકો

[દુઃખિતસુખિતાન્ ] દુઃખી-સુખી [કરોમિ ઇતિ ] કરતા હૂઁં, [એષા તે મૂઢમતિઃ ] યહી તેરી મૂઢબુદ્ધિ
હી (મોહસ્વરૂપ બુદ્ધિ હી) [શુભાશુભં કર્મ ] શુભાશુભ ક ર્મકો [બધ્નાતિ ] બાઁધતી હૈ .

ટીકા : — ‘મૈં પર જીવોંકો મારતા હૂઁ, નહીં મારતા, દુઃખી કરતા હૂઁ, સુખી કરતા હૂઁ’ ઐસા

જો યહ અજ્ઞાનમય અધ્યવસાય મિથ્યાદૃષ્ટિકે હૈ, વહી (અર્થાત્ વહ અધ્યવસાય હી) સ્વયં રાગાદિરૂપ
હોનેસે ઉસે ( – મિથ્યાદૃષ્ટિકો) શુભાશુભ બન્ધકા કારણ હૈ .

ભાવાર્થ : — મિથ્યા અધ્યવસાય બન્ધકા કારણ હૈ ..૨૫૯..

અબ, અધ્યવસાયકો બન્ધકે કારણકે રૂપમેં ભલીભાઁતિ નિશ્ચિત કરતે હૈં (અર્થાત્ મિથ્યા

૧જો પરિણામ મિથ્યા અભિપ્રાય સહિત હો ( – સ્વપરકે એકત્વકે અભિપ્રાયસે યુક્ત હો) અથવા વૈભાવિક

હો, ઉસ પરિણામકે લિયે અધ્યવસાય શબ્દ પ્રયુક્ત કિયા જાતા હૈ . (મિથ્યા) નિશ્ચય અથવા (મિથ્યા)

અભિપ્રાયકે અર્થમેં ભી અધ્યવસાય શબ્દ પ્રયુક્ત હોતા હૈ .

Page 389 of 642
PDF/HTML Page 422 of 675
single page version

દુક્ખિદસુહિદે સત્તે કરેમિ જં એવમજ્ઝવસિદં તે .

તં પાવબંધગં વા પુણ્ણસ્સ વ બંધગં હોદિ ..૨૬૦..

મારિમિ જીવાવેમિ ય સત્તે જં એવમજ્ઝવસિદં તે .

તં પાવબંધગં વા પુણ્ણસ્સ વ બંધગં હોદિ ..૨૬૧..

દુઃખિતસુખિતાન્ સત્ત્વાન્ કરોમિ યદેવમધ્યવસિતં તે .

તત્પાપબન્ધકં વા પુણ્યસ્ય વા બન્ધકં ભવતિ ..૨૬૦..

મારયામિ જીવયામિ ચ સત્ત્વાન્ યદેવમધ્યવસિતં તે .

તત્પાપબન્ધકં વા પુણ્યસ્ય વા બન્ધકં ભવતિ ..૨૬૧..

ય એવાયં મિથ્યાદ્રષ્ટેરજ્ઞાનજન્મા રાગમયોઽધ્યવસાયઃ સ એવ બન્ધહેતુઃ ઇત્યવ-

અધ્યવસાય હી બન્ધકા કારણ હૈ ઐસા નિયમસે કહતે હૈં ) : —

કરતા તુ અધ્યવસાન — ‘દુઃખિત-સુખી કરૂઁ હૂઁ જીવકો’ .

વહ બાઁધતા હૈ પાપકો વા બાઁધતા હૈ પુણ્યકો ..૨૬૦..

કરતા તુ અધ્યવસાન — ‘મૈં મારૂઁ જિવાઊઁ જીવકો’ .

વહ બાઁધતા હૈ પાપકો વા બાઁધતા હૈ પુણ્યકો ..૨૬૧..

ગાથાર્થ : — ‘[સત્ત્વાન્ ] જીવોંકો મૈં [દુઃખિતસુખિતાન્ ] દુઃખી-સુખી [કરોમિ ] કરતા

હૂઁ’ [એવમ્ ] ઐસા [યત્ તે અધ્યવસિતં ] જો તેરા ૧અધ્યવસાન, [તત્ ] વહી [પાપબન્ધકં વા ]

પાપકા બન્ધક [ પુણ્યસ્ય બન્ધકં વા ] અથવા પુણ્યકા બન્ધક [ભવતિ ] હોતા હૈ .

‘[ સત્ત્વાન્ ] જીવોંકો મૈં [મારયામિ ચ જીવયામિ ] મારતા હૂઁ ઔર જિલાતા હૂઁ ’ [એવમ્ ]

ઐસા [યત્ તે અધ્યવસિતં ] જો તેરા અધ્યવસાન, [તત્ ] વહી [પાપબન્ધકં વા ] પાપકા બન્ધક
[પુણ્યસ્ય બન્ધકં વા ] અથવા પુણ્યકા બન્ધક [ભવતિ ] હોતા હૈ .

ટીકા : — મિથ્યાદૃષ્ટિકે અજ્ઞાનસે ઉત્પન્ન હોનેવાલા જો યહ રાગમય અધ્યવસાય હૈ વહી

૧જો પરિણમન મિથ્યા અભિપ્રાય સહિત હો ( – સ્વપરકે એકત્વકે અભિપ્રાયસે યુક્ત હો) અથવા વૈભાવિક

હો, ઉસ પરિણમનકે લિએ ‘અધ્યવસાન’ શબ્દ પ્રયુક્ત હોતા હૈ . (મિથ્યા) નિશ્ચય અથવા (મિથ્યા) અભિપ્રાય

કરનેકે અર્થમેં ભી ‘અધ્યવસાન’ શબ્દ પ્રયુક્ત હોતા હૈ .

Page 390 of 642
PDF/HTML Page 423 of 675
single page version

ધારણીયમ્ . ન ચ પુણ્યપાપત્વેન દ્વિત્વાદ્બન્ધસ્ય તદ્ધેત્વન્તરમન્વેષ્ટવ્યં; એકેનૈવાનેનાધ્યવસાયેન

દુઃખયામિ મારયામીતિ, સુખયામિ જીવયામીતિ ચ દ્વિધા શુભાશુભાહંકારરસનિર્ભરતયા દ્વયોરપિ
પુણ્યપાપયોર્બન્ધહેતુત્વસ્યાવિરોધાત્ .

એવં હિ હિંસાધ્યવસાય એવ હિંસેત્યાયાતમ્ —

અજ્ઝવસિદેણ બંધો સત્તે મારેઉ મા વ મારેઉ .

એસો બંધસમાસો જીવાણં ણિચ્છયણયસ્સ ..૨૬૨..

અધ્યવસિતેન બન્ધઃ સત્ત્વાન્ મારયતુ મા વા મારયતુ .

એષ બન્ધસમાસો જીવાનાં નિશ્ચયનયસ્ય ..૨૬૨..

બન્ધકા કારણ હૈ યહ ભલીભાઁતિ નિશ્ચિત કરના ચાહિએ . ઔર પુણ્ય-પાપરૂપસે બન્ધકા દ્વિત્વ (દો-

પનાઁ) હોનેસે બન્ધકે કારણકા ભેદ નહીં ઢૂઁઢના ચાહિએ (અર્થાત્ યહ નહીં માનના ચાહિએ કિ
પુણ્યબન્ધકા કારણ દૂસરા હૈ ઔર પાપબન્ધકા કારણ કોઈ દૂસરા હૈ); ક્યોંકિ યહ એક હી
અધ્યવસાય ‘દુઃખી કરતા હૂઁ, મારતા હૂઁ’ ઇસપ્રકાર ઔર ‘સુખી કરતા હૂઁ, જિલાતા હૂઁ’ યોં દો પ્રકારસે
શુભ-અશુભ અહંકારસે ભરા હુઆ હોનેસે પુણ્ય ઔર પાપ — દોનોંકે બન્ધકા કારણ હોનેમેં અવિરોધ

હૈ (અર્થાત્ એક હી અધ્યવસાયસે પુણ્ય ઔર પાપ – દોનોંકા બન્ધ હોનેમેં કોઈ વિરોધ નહીં હૈ) .

ભાવાર્થ : — યહ અજ્ઞાનમય અધ્યવસાય હી બન્ધકા કારણ હૈ . ઉસમેં, ‘મૈં જિલાતા હૂઁ, સુખી

કરતા હૂઁ’ ઐસે શુભ અહંકારસે ભરા હુઆ વહ શુભ અધ્યવસાય હૈ ઔર ‘મૈં મારતા હૂઁ, દુઃખી કરતા
હૂઁ’ ઐસે અશુભ અહંકારસે ભરા હુઆ વહ અશુભ અધ્યવસાય હૈ . અહંકારરૂપ મિથ્યાભાવ દોનોંમેં હૈ;

ઇસલિયે અજ્ઞાનમયતાસે દોનોં અધ્યવસાય એક હી હૈં . અતઃ યહ ન માનના ચાહિયે કિ પુણ્યકા કારણ

દૂસરા હૈ ઔર પાપકા કારણ કોઈ અન્ય . અજ્ઞાનમય અધ્યવસાય હી દોનોંકા કારણ હૈ .૨૬૦-૨૬૧.

‘ઇસપ્રકાર વાસ્તવમેં હિંસાકા અધ્યવસાય હી હિંસા હૈ યહ ફલિત હુઆ’ — યહ કહતે

હૈં : —

મારો — ન મારો જીવકો, હૈ બન્ધ અધ્યવસાનસે .

— યહ આતમાકે બન્ધકા, સંક્ષેપ નિશ્ચયનય વિષે ..૨૬૨..

ગાથાર્થ : — [સત્ત્વાન્ ] જીવોંકો [મારયતુ ] મારો [વા મા મારયતુ ] અથવા ન મારો —

[બન્ધઃ ] ક ર્મબન્ધ [અધ્યવસિતેન ] અધ્યવસાનસે હી હોતા હૈ . [એષઃ ] યહ, [નિશ્ચયનયસ્ય ]

નિશ્ચયનયસે, [જીવાનાં ] જીવોંકે [બન્ધસમાસઃ ] બન્ધકા સંક્ષેપ હૈ .

Page 391 of 642
PDF/HTML Page 424 of 675
single page version

પરજીવાનાં સ્વકર્મોદયવૈચિત્ર્યવશેન પ્રાણવ્યપરોપઃ કદાચિદ્ભવતુ, કદાચિન્મા ભવતુ, ય એવ

હિનસ્મીત્યહંકારરસનિર્ભરો હિંસાયામધ્યવસાયઃ સ એવ નિશ્ચયતસ્તસ્ય બન્ધહેતુઃ, નિશ્ચયેન પરભાવસ્ય
પ્રાણવ્યપરોપસ્ય પરેણ કર્તુમશક્યત્વાત્ .

અથાધ્યવસાયં પાપપુણ્યયોર્બન્ધહેતુત્વેન દર્શયતિ —

એવમલિએ અદત્તે અબંભચેરે પરિગ્ગહે ચેવ .

કીરદિ અજ્ઝવસાણં જં તેણ દુ બજ્ઝદે પાવં ..૨૬૩..

તહ વિ ય સચ્ચે દત્તે બંભે અપ્પરિગ્ગહત્તણે ચેવ .

કીરદિ અજ્ઝવસાણં જં તેણ દુ બજ્ઝદે પુણ્ણં ..૨૬૪..

ટીકા : — પરજીવોંકો અપને કર્મોદયકી વિચિત્રતાવશ પ્રાણોંકા વ્યપરોપ ( – ઉચ્છેદ,

વિયોગ) કદાચિત્ હો, કદાચિત્ ન હો, — કિન્તુ ‘મૈં મારતા હૂઁ’ ઐસા અહંકારરસસે ભરા હુઆ

હિંસાકા અધ્યવસાય હી નિશ્ચયસે ઉસકે (હિંસાકા અધ્યવસાય કરનેવાલે જીવકો) બન્ધકા કારણ
હૈ, ક્યોંકિ નિશ્ચયસે પરકા ભાવ જો પ્રાણોંકા વ્યપરોપ વહ દૂસરેસે કિયા જાના અશક્ય હૈ (અર્થાત્
વહ પરસે નહીં કિયા જા સકતા) .

ભાવાર્થ : — નિશ્ચયનયસે દૂસરેકે પ્રાણોંકા વિયોગ દૂસરેસે નહીં કિયા જા સકતા; વહ ઉસકે

અપને કર્મોંકે ઉદયકી વિચિત્રતાકે કારણ કદાચિત્ હોતા હૈ ઔર કદાચિત્ નહીં હોતા . ઇસલિયે

જો યહ માનતા હૈ — અહંકાર કરતા હૈ કિ — ‘મૈં પરજીવકો મારતા હૂઁ’, ઉસકા યહ અહંકારરૂપ

અધ્યવસાય અજ્ઞાનમય હૈ . વહ અધ્યવસાય હી હિંસા હૈ — અપને વિશુદ્ધ ચૈતન્યપ્રાણકા ઘાત હૈ, ઔર

વહી બન્ધકા કારણ હૈ . યહ નિશ્ચયનયકા મત હૈ .

યહાઁ વ્યવહારનયકો ગૌણ કરકે કહા હૈ ઐસા જાનના ચાહિએ . ઇસલિયે વહ કથન કથંચિત્

(અપેક્ષાપૂર્વક) હૈ ઐસા સમઝના ચાહિએ; સર્વથા એકાન્તપક્ષ મિથ્યાત્વ હૈ ..૨૬૨..

અબ, (હિંસા-અહિંસાકી ભાઁતિ સર્વ કાર્યોંમેં) અધ્યવસાયકો હી પાપ-પુણ્યકે બન્ધકે

કારણરૂપસે દિખાતે હૈં : —

યોં ઝૂઠ માંહિં અદત્તમેં, અબ્રહ્મ અરુ પરિગ્રહ વિષે .

જો હોય અધ્યવસાન ઉસસે પાપબન્ધન હોય હૈ ..૨૬૩..

ઇસ રીત સત્ય રુ દત્તમેં, ત્યોં બ્રહ્મ અનપરિગ્રહ વિષે .

જો હોય અધ્યવસાન ઉસસે પુણ્યબન્ધન હોય હૈ ..૨૬૪..

Page 392 of 642
PDF/HTML Page 425 of 675
single page version

એવમલીકેઽદત્તેઽબ્રહ્મચર્યે પરિગ્રહે ચૈવ .

ક્રિયતેઽધ્યવસાનં યત્તેન તુ બધ્યતે પાપમ્ ..૨૬૩..

તથાપિ ચ સત્યે દત્તે બ્રહ્મણિ અપરિગ્રહત્વે ચૈવ .

ક્રિયતેઽધ્યવસાનં યત્તેન તુ બધ્યતે પુણ્યમ્ ..૨૬૪..

એવમયમજ્ઞાનાત્ યો યથા હિંસાયાં વિધીયતેઽધ્યવસાયઃ, તથા અસત્યાદત્તાબ્રહ્મ-

પરિગ્રહેષુ યશ્ચ વિધીયતે સ સર્વોઽપિ કેવલ એવ પાપબન્ધહેતુઃ . યસ્તુ અહિંસાયાં યથા

વિધીયતેઽધ્યવસાયઃ, તથા યશ્ચ સત્યદત્તબ્રહ્માપરિગ્રહેષુ વિધીયતે સ સર્વોઽપિ કેવલ એવ
પુણ્યબન્ધહેતુઃ .

ગાથાર્થ : — [એવમ્ ] ઇસીપ્રકાર (જૈસા કિ પહલે હિંસાકે અધ્યવસાયકે સમ્બન્ધમેં

કહા ગયા હૈ ઉસીપ્રકાર) [અલીકે ] અસત્યમેં, [અદત્તે ] ચોરીમેં, [અબ્રહ્મચર્યે ] અબ્રહ્મચર્યમેં
[ચ એવ ] ઔર [પરિગ્રહે ] પરિગ્રહમેં [યત્ ] જો [અધ્યવસાનં ] અધ્યવસાન [ક્રિયતે ] કિયા
જાતા હૈ [તેન તુ ] ઉસસે [પાપં બધ્યતે ] પાપકા બન્ધ હોતા હૈ; [તથાપિ ચ ] ઔર ઇસીપ્રકાર
[સત્યે ] સત્યમેં, [દત્તે ] અચૌર્યમેં, [બ્રહ્મણિ ] બ્રહ્મચર્યમેં [ચ એવ ] ઔર [અપરિગ્રહત્વે ]
અપરિગ્રહમેં [યત્ ] જો [અધ્યવસાનં ] અધ્યવસાન [ક્રિયતે ] કિયા જાતા હૈ [તેન તુ ] ઉસસે
[પુણ્યં બધ્યતે ] પુણ્યકા બન્ધ હોતા હૈ

ટીકા : — ઇસપ્રકાર ( – પૂર્વોક્ત પ્રકાર) અજ્ઞાનસે યહ જો હિંસામેં અધ્યવસાય કિયા

જાતા હૈ ઉસીપ્રકાર અસત્ય, ચોરી, અબ્રહ્મચર્ય ઔર પરિગ્રહમેં ભી જો (અધ્યવસાય) કિયા જાતા
હૈ, વહ સબ હી પાપબન્ધકા એકમાત્ર કારણ હૈ; ઔર જો અહિંસામેં અધ્યવસાય કિયા જાતા હૈ
ઉસીપ્રકાર સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય ઔર અપરિગ્રહમેં ભી (અધ્યવસાય) કિયા જાયે, વહ સબ હી
પુણ્યબન્ધકા એકમાત્ર કારણ હૈ .

ભાવાર્થ : — જૈસે હિંસામેં અધ્યવસાય પાપબન્ધકા કારણ કહા હૈ, ઉસીપ્રકાર અસત્ય,

ચોરી, અબ્રહ્મચર્ય ઔર પરિગ્રહમેં અધ્યવસાય ભી પાપબન્ધકા કારણ હૈ . જૈસે અહિંસામેં અધ્યવસાય

પુણ્યબન્ધકા કારણ હૈ; ઉસીપ્રકાર સત્ય, અચૌર્ય ( – દિયા હુઆ લેના વહ), બ્રહ્મચર્ય ઔર

અપરિગ્રહમેં અધ્યવસાય ભી પુણ્યબન્ધકા કારણ હૈ . ઇસપ્રકાર, પાઁચ પાપોંમેં (અવ્રતોંમેં)

અધ્યવસાય કિયા જાયે સો પાપબન્ધકા કારણ હૈ ઔર પાઁચ (એકદેશ યા સર્વદેશ) વ્રતોંમેં
અધ્યવસાય કિયા જાયે સો પુણ્યબન્ધકા કારણ હૈ . પાપ ઔર પુણ્ય દોનોંકે બન્ધનમેં, અધ્યવસાય

હી એકમાત્ર બન્ધકા કારણ હૈ ..૨૬૩-૨૬૪..

Page 393 of 642
PDF/HTML Page 426 of 675
single page version

ન ચ બાહ્યવસ્તુ દ્વિતીયોઽપિ બન્ધહેતુરિતિ શંક્યમ્ —

વત્થું પડુચ્ચ જં પુણ અજ્ઝવસાણં તુ હોદિ જીવાણં .

ણ ય વત્થુદો દુ બંધો અજ્ઝવસાણેણ બંધોત્થિ ..૨૬૫..

વસ્તુ પ્રતીત્ય યત્પુનરધ્યવસાનં તુ ભવતિ જીવાનામ્ .

ન ચ વસ્તુતસ્તુ બન્ધોઽધ્યવસાનેન બન્ધોઽસ્તિ ..૨૬૫..

અધ્યવસાનમેવ બન્ધહેતુઃ, ન તુ બાહ્યવસ્તુ, તસ્ય બન્ધહેતોરધ્યવસાનસ્ય હેતુત્વેનૈવ

ચરિતાર્થત્વાત્ . તર્હિ કિમર્થો બાહ્યવસ્તુપ્રતિષેધઃ ? અધ્યવસાનપ્રતિષેધાર્થઃ . અધ્યવસાનસ્ય હિ

બાહ્યવસ્તુ આશ્રયભૂતં; ન હિ બાહ્યવસ્ત્વનાશ્રિત્ય અધ્યવસાનમાત્માનં લભતે . યદિ

બાહ્યવસ્ત્વનાશ્રિત્યાપિ અધ્યવસાનં જાયેત તદા, યથા વીરસૂસુતસ્યાશ્રયભૂતસ્ય સદ્ભાવે

⁵⁰

ઔર ભી ઐસી શંકા ન કરની કિ ‘બાહ્યવસ્તુ વહ દૂસરા ભી બન્ધકા કારણ હોગા’ .

(‘અધ્યવસાય બન્ધકા એક કારણ હોગા ઔર બાહ્યવસ્તુ બન્ધકા દૂસરા કારણ હોગા’ ઐસી ભી શંકા
કરને યોગ્ય નહીં હૈ; અધ્યવસાય હી એકમાત્ર બન્ધકા કારણ હૈ, બાહ્યવસ્તુ નહીં .) ઇસી અર્થકી

ગાથા અબ કહતે હૈં : —

જો હોય અધ્યવસાન જીવકે, વસ્તુ-આશ્રિત સો બને .

પર વસ્તુમેં નહિં બન્ધ, અધ્યવસાનસે હી બન્ધ હૈ ..૨૬૫..

ગાથાર્થ : — [પુનઃ ] ઔર, [જીવાનામ્ ] જીવોંકે [યત્ ] જો [અધ્યવસાનં તુ ]

અધ્યવસાન [ભવતિ ] હોતા હૈ વહ [વસ્તુ ] વસ્તુકો [પ્રતીત્ય ] અવલમ્બકર હોતા હૈ, [ચ તુ ]
તથાપિ [વસ્તુતઃ ] વસ્તુસે [ન બન્ધઃ ] બન્ધ નહીં હોતા, [અધ્યવસાનેન ] અધ્યવસાનસે હી [બન્ધઃ
અસ્તિ ] બન્ધ હોતા હૈ .

ટીકા : — અધ્યવસાન હી બન્ધકા કારણ હૈ; બાહ્ય વસ્તુ નહીં, ક્યોંકિ બન્ધકા કારણ

જો અધ્યવસાન હૈ ઉસકે કારણત્વસે હી બાહ્યવસ્તુકી ચરિતાર્થતા હૈ (અર્થાત્ બન્ધકે કારણભૂત
અધ્યવસાનકા કારણ હોનેમેં હી બાહ્યવસ્તુકા કાર્યક્ષેત્ર પૂરા હો જાતા હૈ, વહ વસ્તુ બન્ધકા કારણ
નહીં હોતી) . યહાઁ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ — યદિ બાહ્યવસ્તુ બન્ધકા કારણ નહીં હૈ તો (‘બાહ્યવસ્તુકા

પ્રસંગ મત કરો, કિંતુ ત્યાગ કરો’ ઇસપ્રકાર) બાહ્યવસ્તુકા નિષેધ કિસલિયે કિયા જાતા હૈ ?
ઇસકા સમાધાન ઇસપ્રકાર હૈ : — અધ્યવસાનકે નિષેધકે લિયે બાહ્યવસ્તુકા નિષેધ કિયા જાતા

હૈ . અધ્યવસાનકો બાહ્યવસ્તુ આશ્રયભૂત હૈ; બાહ્યવસ્તુકા આશ્રય કિયે બિના અધ્યવસાન અપને

Page 394 of 642
PDF/HTML Page 427 of 675
single page version

વીરસૂસુતં હિનસ્મીત્યધ્યવસાયો જાયતે તથા વન્ધ્યાસુતસ્યાશ્રયભૂતસ્યાસદ્ભાવેઽપિ વન્ધ્યાસુતં
હિનસ્મીત્યધ્યવસાયો જાયેત . ન ચ જાયતે . તતો નિરાશ્રયં નાસ્ત્યધ્યવસાનમિતિ નિયમઃ . તત

એવ ચાધ્યવસાનાશ્રયભૂતસ્ય બાહ્યવસ્તુનોઽત્યન્તપ્રતિષેધઃ, હેતુપ્રતિષેધેનૈવ હેતુમત્પ્રતિષેધાત્ . ન ચ

બન્ધહેતુહેતુત્વે સત્યપિ બાહ્યવસ્તુ બન્ધહેતુઃ સ્યાત્, ઈર્યાસમિતિપરિણતયતીન્દ્રપદવ્યાપાદ્યમાન-
વેગાપતત્કાલચોદિતકુલિંગવત્, બાહ્યવસ્તુનો બન્ધહેતુહેતોરબન્ધહેતુત્વેન બન્ધહેતુત્વસ્યાનૈકાંતિક-
ત્વાત્ . અતો ન બાહ્યવસ્તુ જીવસ્યાતદ્ભાવો બન્ધહેતુઃ, અધ્યવસાનમેવ તસ્ય તદ્ભાવો બન્ધહેતુઃ .

સ્વરૂપકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા અર્થાત્ ઉત્પન્ન નહીં હોતા . યદિ બાહ્યવસ્તુકે આશ્રયકે બિના ભી

અધ્યવસાન ઉત્પન્ન હોતા હો તો, જૈસે આશ્રયભૂત વીરજનનીકે પુત્રકે સદ્ભાવમેં (કિસીકો) ઐસા
અધ્યવસાય ઉત્પન્ન હોતા હૈ કિ ‘મૈં વીરજનનીકે પુત્રકો મારતા હૂઁ’ ઇસીપ્રકાર આશ્રયભૂત
બઁધ્યાપુત્રકે અસદ્ભાવમેં ભી (કિસીકો) ઐસા અધ્યવસાય ઉત્પન્ન હોના ચાહિએ કિ ‘મૈં
બઁધ્યાપુત્રકો મારતા હૂઁ’ . પરન્તુ ઐસા અધ્યવસાય તો (કિસીકો) ઉત્પન્ન નહીં હોતા . (જહાઁ

બઁધ્યાકા પુત્ર હી નહીં હોતા વહાઁ મારનેકા અધ્યવસાય કહાઁસે ઉત્પન્ન હોગા ?) ઇસલિયે યહ નિયમ
હૈ કિ (બાહ્યવસ્તુરૂપ) આશ્રયકે બિના અધ્યવસાન નહીં હોતા . ઔર ઇસીલિયે અધ્યવસાનકો

આશ્રયભૂત બાહ્યવસ્તુકા અત્યન્ત નિષેધ કિયા હૈ, ક્યોંકિ કારણકે પ્રતિષેધસે હી કાર્યકા પ્રતિષેધ
હોતા હૈ . (બાહ્યવસ્તુ અધ્યવસાનકા કારણ હૈ, ઇસલિયે ઉસકે પ્રતિષેધસે અધ્યવસાનકા પ્રતિષેધ

હોતા હૈ) . પરન્તુ, યદ્યપિ બાહ્યવસ્તુ બન્ધકે કારણકા (અર્થાત્ અધ્યવસાનકા) કારણ હૈ તથાપિ

વહ (બાહ્યવસ્તુ) બન્ધકા કારણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ ઈર્યાસમિતિમેં પરિણમિત મુનીન્દ્રકે ચરણસે મર
જાનેવાલે – ઐસે કિસી વેગસે આપતિત કાલપ્રેરિત ઉડતે હુએ જીવકી ભાઁતિ, બાહ્યવસ્તુ – જો કિ

બન્ધકે કારણકા કારણ હૈ વહ — બન્ધકા કારણ ન હોનેસે, બાહ્યવસ્તુકો બન્ધકા કારણત્વ

માનનેમેં અનૈકાન્તિક હેત્વાભાસત્વ હૈ — વ્યભિચાર આતા હૈ . (ઇસપ્રકાર નિશ્ચયસે બાહ્યવસ્તુકો

બન્ધકા કારણત્વ નિર્બાધતયા સિદ્ધ નહીં હોતા .) ઇસલિયે બાહ્યવસ્તુ જો કિ જીવકો

અતદ્ભાવરૂપ હૈ વહ બન્ધકા કારણ નહીં હૈ; કિન્તુ અધ્યવસાન જો કિ જીવકો તદ્ભાવરૂપ હૈ
વહીં બન્ધકા કારણ હૈ .

ભાવાર્થ : — બન્ધકા કારણ નિશ્ચયસે અધ્યવસાન હી હૈ; ઔર બાહ્યવસ્તુએઁ હૈં વે

અધ્યવસાનકા આલમ્બન હૈં — ઉનકો અવલમ્બકર અધ્યવસાન ઉત્પન્ન હોતા હૈ, ઇસલિયે ઉન્હેં

અધ્યવસાનકા કારણ કહા જાતા હૈ . બાહ્યવસ્તુકે બિના નિરાશ્રયતયા અધ્યવસાન ઉત્પન્ન નહીં હોતે,

ઇસલિયે બાહ્યવસ્તુઓંકા ત્યાગ કરાયા જાતા હૈ . યદિ બાહ્યવસ્તુઓંકો બન્ધકા કારણ કહા જાયે

તો ઉસમેં વ્યભિચાર (દોષ) આતા હૈ . (કારણ હોને પર ભી કહીં કાર્ય દિખાઈ દેતા હૈ ઔર કહીં

નહીં દિખાઈ દેતા, ઉસે વ્યભિચાર કહતે હૈં ઔર ઐસે કારણકો વ્યભિચારી — અનૈકાન્તિક —

Page 395 of 642
PDF/HTML Page 428 of 675
single page version

એવં બન્ધહેતુત્વેન નિર્ધારિતસ્યાધ્યવસાનસ્ય સ્વાર્થક્રિયાકારિત્વાભાવેન મિથ્યાત્વં

દર્શયતિ —

દુક્ખિદસુહિદે જીવે કરેમિ બંધેમિ તહ વિમોચેમિ .

જા એસા મૂઢમદી ણિરત્થયા સા હુ દે મિચ્છા ..૨૬૬..

દુઃખિતસુખિતાન્ જીવાન્ કરોમિ બન્ધયામિ તથા વિમોચયામિ .

યા એષા મૂઢમતિઃ નિરર્થિકા સા ખલુ તે મિથ્યા ..૨૬૬..

પરાન્ જીવાન્ દુઃખયામિ સુખયામીત્યાદિ, બન્ધયામિ મોચયામીત્યાદિ વા, યદેતદધ્યવસાનં

તત્સર્વમપિ, પરભાવસ્ય પરસ્મિન્નવ્યાપ્રિયમાણત્વેન સ્વાર્થક્રિયાકારિત્વાભાવાત્, ખકુસુમં

કારણાભાસ કહતે હૈં .) કોઈ મુનિ ઈર્યાસમિતિપૂર્વક યત્નસે ગમન કરતે હોં ઔર ઉનકે પૈરકે નીચે

કોઈ ઉડતા હુઆ જીવ વેગપૂર્વક આ ગિરે તથા મર જાયે તો મુનિકો હિંસા નહીં લગતી . યહાઁ યદિ

બાહ્યદૃષ્ટિસે દેખા જાયે તો હિંસા હુઈ હૈ, પરન્તુ મુનિકે હિંસાકા અધ્યવસાય નહીં હોનેસે ઉન્હેં બન્ધ
નહીં હોતા . જૈસે પૈરકે નીચે આકર મર જાનેવાલા જીવ મુનિકે બન્ધકા કારણ નહીં હૈ, ઉસીપ્રકાર

અન્ય બાહ્યવસ્તુઓંકે સમ્બન્ધમેં ભી સમઝના ચાહિએ . ઇસપ્રકાર બાહ્યવસ્તુકો બન્ધકા કારણ માનનેમેં

વ્યભિચાર આતા હૈ, ઇસલિયે બાહ્યવસ્તુ બન્ધકા કારણ નહીં હૈ યહ સિદ્ધ હુઆ . ઔર બાહ્યવસ્તુ બિના

નિરાશ્રયસે અધ્યવસાન નહીં હોતે, ઇસલિયે બાહ્યવસ્તુકા નિષેધ ભી હૈ હી ..૨૬૫..

ઇસપ્રકાર બન્ધકે કારણરૂપસે નિશ્ચિત કિયા ગયા અધ્યવસાન અપની અર્થક્રિયા કરનેવાલા

ન હોનેસે મિથ્યા હૈ — યહ અબ બતલાતે હૈં : —

કરતા દુખી-સુખિ જીવકો, અરુ બદ્ધ-મુક્ત કરૂઁ અરે !
યહ મૂઢ મતિ તુઝ હૈ નિરર્થક, ઇસ હિ સે મિથ્યા હિ હૈ ..૨૬૬..

ગાથાર્થ : — હે ભાઈ ! ‘[જીવાન્ ] મૈં જીવોંકો [દુઃખિતસુખિતાન્ ] દુઃખી-સુખી

[કરોમિ ] કરતા હૂઁ, [બન્ધયામિ ] બન્ધાતા હૂઁ [તથા વિમોચયામિ ] તથા છુડાતા હૂઁ, [યા એષા તે
મૂઢમતિઃ ] ઐસી જો યહ તેરી મૂઢ મતિ ( – મોહિત બુદ્ધિ) હૈ [સા ] વહ [નિરર્થિકા ] નિરર્થક હોનેસે

[ખલુ ] વાસ્તવમેં [મિથ્યા ] મિથ્યા હૈ .

ટીકા : — મૈં પર જીવોંકો દુઃખી કરતા હૂઁ, સુખી કરતા હૂઁ ઇત્યાદિ તથા બઁધાતા હૂઁ, છુડાતા

હૂઁ ઇત્યાદિ જો યહ અધ્યવસાન હૈ વહ સબ હી, પરભાવકા પરમેં વ્યાપાર ન હોનેકે કારણ અપની

Page 396 of 642
PDF/HTML Page 429 of 675
single page version

લુનામીત્યધ્યવસાનવન્મિથ્યારૂપં, કેવલમાત્મનોઽનર્થાયૈવ .

કુતો નાધ્યવસાનં સ્વાર્થક્રિયાકારીતિ ચેત્ —

અજ્ઝવસાણણિમિત્તં જીવા બજ્ઝંતિ કમ્મણા જદિ હિ .

મુચ્ચંતિ મોક્ખમગ્ગે ઠિદા ય તા કિં કરેસિ તુમં ..૨૬૭..

અધ્યવસાનનિમિત્તં જીવા બધ્યન્તે કર્મણા યદિ હિ .

મુચ્યન્તે મોક્ષમાર્ગે સ્થિતાશ્ચ તત્ કિં કરોષિ ત્વમ્ ..૨૬૭..

યત્કિલ બન્ધયામિ મોચયામીત્યધ્યવસાનં તસ્ય હિ સ્વાર્થક્રિયા યદ્બન્ધનં મોચનં

જીવાનામ્ . જીવસ્ત્વસ્યાધ્યવસાયસ્ય સદ્ભાવેઽપિ સરાગવીતરાગયોઃ સ્વપરિણામયોઃ અભાવાન્ન બધ્યતે,

અર્થક્રિયા કરનેવાલા નહીં હૈ ઇસલિએ, ‘મૈં આકાશ-પુષ્પકો તોડતા હૂઁ’ ઐસે અધ્યવસાનકી ભાઁતિ
મિથ્યારૂપ હૈ, માત્ર અપને અનર્થકે લિયે હી હૈ (અર્થાત્ માત્ર અપને લિયે હી હાનિકા કારણ હોતા
હૈ, પરકા તો કુછ કર નહીં સકતા ) .

ભાવાર્થ : — જો અપની અર્થક્રિયા ( – પ્રયોજનભૂત ક્રિયા) નહીં કર સકતા વહ નિરર્થક

હૈ, અથવા જિસકા વિષય નહીં હૈ વહ નિરર્થક હૈ . જીવ પરજીવોંકો દુઃખી-સુખી આદિ કરનેકી

બુદ્ધિ કરતા હૈ, પરન્તુ પરજીવ અપને કિયે દુઃખી-સુખી નહીં હોતે; ઇસલિએ વહ બુદ્ધિ નિરર્થક હૈ
ઔર નિરર્થક હોનેસે મિથ્યા હૈ — ઝૂઁઠી હૈ ..૨૬૬..

અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ અધ્યવસાન અપની અર્થક્રિયા કરનેવાલા કૈસે નહીં હૈ ? ઇસકા

ઉત્તર કહતે હૈં : —

સબ જીવ અધ્યવસાનકારણ, કર્મસે બઁધતે જહાઁ .

અરુ મોક્ષમગ થિત જીવ છૂટેં, તૂ હિ ક્યા કરતા ભલા ? ..૨૬૭..

ગાથાર્થ : — હે ભાઈ ! [યદિ હિ ] યદિ વાસ્તવમેં [અધ્યવસાનનિમિત્તં ] અધ્યવસાનકે

નિમિત્તસે [જીવાઃ ] જીવ [કર્મણા બધ્યન્તે ] ક ર્મસે બન્ધતે હૈં [ચ ] ઔર [મોક્ષમાર્ગે સ્થિતાઃ ]
મોક્ષમાર્ગમેં સ્થિત [મુચ્યન્તે ] છૂટતે હૈં, [તદ્ ] તો [ત્વમ્ કિં કરોષિ ] તૂ ક્યા કરતા હૈ ? (તેરા
તો બાઁધને-છોડનેકા અભિપ્રાય વ્યર્થ ગયા .)

ટીકા : — ‘મૈં બઁધાતા હૂઁ, છુડાતા હૂઁ’ ઐસા જો અધ્યવસાન ઉસકી અપની અર્થક્રિયા

જીવોંકો બાઁધના, છોડના હૈ . કિન્તુ જીવ તો, ઇસ અધ્યવસાયકા સદ્ભાવ હોને પર ભી, અપને

સરાગ-વીતરાગ પરિણામકે અભાવસે નહીં બઁધતા, નહીં મુક્ત હોતા; તથા અપને સરાગ-વીતરાગ

Page 397 of 642
PDF/HTML Page 430 of 675
single page version

ન મુચ્યતે; સરાગવીતરાગયોઃ સ્વપરિણામયોઃ સદ્ભાવાત્તસ્યાધ્યવસાયસ્યાભાવેઽપિ બધ્યતે, મુચ્યતે ચ .

તતઃ પરત્રાકિંચિત્કરત્વાન્નેદમધ્યવસાનં સ્વાર્થક્રિયાકારિ; તતશ્ચ મિથ્યૈવેતિ ભાવઃ .

(અનુષ્ટુભ્)

અનેનાધ્યવસાયેન નિષ્ફલેન વિમોહિતઃ .

તત્કિઞ્ચનાપિ નૈવાસ્તિ નાત્માત્માનં કરોતિ યત્ ..૧૭૧..

સવ્વે કરેદિ જીવો અજ્ઝવસાણેણ તિરિયણેરઇએ .

દેવમણુએ ય સવ્વે પુણ્ણં પાવં ચ ણેયવિહં ..૨૬૮..

પરિણામકે સદ્ભાવસે, ઉસ અધ્યવસાયકા અભાવ હોને પર ભી, બઁધતા હૈ, છૂટતા હૈ . ઇસલિયે પરમેં

અકિંચિત્કર હોનેસે (અર્થાત્ કુછ નહીં કર સકતા હોનેસે) યહ અધ્યવસાન અપની અર્થક્રિયા
કરનેવાલા નહીં હૈ; ઔર ઇસલિયે મિથ્યા હી હૈ . — ઐસા ભાવ (આશય) હૈ .

ભાવાર્થ : — જો હેતુ કુછ ભી નહીં કરતા વહ અકિંચિત્કર કહલાતા હૈ . યહ બાઁધને-

છોડનેકા અધ્યવસાન ભી પરમેં કુછ નહીં કરતા; ક્યોંકિ યદિ વહ અધ્યવસાન ન હો તો ભી જીવ
અપને સરાગ-વીતરાગ પરિણામસે બન્ધ-મોક્ષકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, ઔર વહ અધ્યવસાન હો તો ભી અપને
સરાગ-વીતરાગ પરિણામકે અભાવસે બન્ધ-મોક્ષકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા . ઇસપ્રકાર અધ્યવસાન પરમેં

અકિંચિત્કર હોનેસે સ્વ-અર્થક્રિયા કરનેવાલા નહીં હૈ ઔર ઇસલિયે મિથ્યા હૈ ..૨૬૭..

અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ ઔર આગામી કથનકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [અનેન નિષ્ફલેન અધ્યવસાયેન મોહિતઃ ] ઇસ નિષ્ફલ (નિરર્થક)

અધ્યવસાયસે મોહિત હોતા હુઆ [આત્મા ] આત્મા [તત્ કિઞ્ચન અપિ ન એવ અસ્તિ યત્ આત્માનં
ન કરોતિ ] અપનેકો સર્વરૂપ ક રતા હૈ, — ઐસા કુછ ભી નહીં હૈ જિસરૂપ અપનેકો ન કરતા હો .

ભાવાર્થ : — યહ આત્મા મિથ્યા અભિપ્રાયસે ભૂલા હુઆ ચતુર્ગતિ-સંસારમેં જિતની અવસ્થાએઁ

હૈં, જિતને પદાર્થ હૈં ઉન સર્વરૂપ અપનેકો હુઆ માનતા હૈ; અપને શુદ્ધ સ્વરૂપકો નહીં
પહિચાનતા .૧૭૧.

અબ ઇસ અર્થકો સ્પષ્ટતયા ગાથામેં કહતે હૈં : —

તિર્યંચ, નારક, દેવ, માનવ, પુણ્ય-પાપ અનેક જે .

ઉન સર્વરૂપ કરૈ જુ નિજકો, જીવ અધ્યવસાનસે ..૨૬૮..

Page 398 of 642
PDF/HTML Page 431 of 675
single page version

ધમ્માધમ્મં ચ તહા જીવાજીવે અલોગલોગં ચ .

સવ્વે કરેદિ જીવો અજ્ઝવસાણેણ અપ્પાણં ..૨૬૯..

સર્વાન્ કરોતિ જીવોઽધ્યવસાનેન તિર્યઙ્નૈરયિકાન્ .

દેવમનુજાંશ્ચ સર્વાન્ પુણ્યં પાપં ચ નૈકવિધમ્ ..૨૬૮..

ધર્માધર્મં ચ તથા જીવાજીવૌ અલોકલોકં ચ .

સર્વાન્ કરોતિ જીવઃ અધ્યવસાનેન આત્માનમ્ ..૨૬૯..

યથાયમેવં ક્રિયાગર્ભહિંસાધ્યવસાનેન હિંસકં, ઇતરાધ્યવસાનૈરિતરં ચ આત્માત્માનં કુર્યાત્,

તથા વિપચ્યમાનનારકાધ્યવસાનેન નારકં, વિપચ્યમાનતિર્યગધ્યવસાનેન તિર્યંચ, વિપચ્યમાન-
મનુષ્યાધ્યવસાનેન મનુષ્યં, વિપચ્યમાનદેવાધ્યવસાનેન દેવં, વિપચ્યમાનસુખાદિપુણ્યાધ્યવસાનેન

અરુ ત્યોં હી ધર્મ-અધર્મ, જીવ-અજીવ, લોક-અલોક જે .

ઉન સર્વરૂપ કરૈ જુ નિજકો, જીવ અધ્યવસાનસે ..૨૬૯..

ગાથાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [અધ્યવસાનેન ] અધ્યવસાનસે [તિર્યઙ્નૈરયિકાન્ ] તિર્યંચ,

નારક , [દેવમનુજાન્ ચ ] દેવ ઔર મનુષ્ય [સર્વાન્ ] ઇન સર્વ પર્યાયોં, [ચ ] તથા [નૈકવિધમ્ ]
અનેક પ્રકારકે [પુણ્યં પાપં ] પુણ્ય ઔર પાપ — [સર્વાન્ ] ઇન સબરૂપ [કરોતિ ] અપનેકો કરતા

હૈ . [તથા ચ ] ઔર ઉસીપ્રકાર [જીવઃ ] જીવ [અધ્યવસાનેન ] અધ્યવસાનસે [ધર્માધર્મં ] ધર્મ-

અધર્મ, [જીવાજીવૌ ] જીવ-અજીવ [ચ ] ઔર [અલોકલોકં ] લોક -અલોક — [સર્વાન્ ] ઇન

સબરૂપ [આત્માનમ્ કરોતિ ] અપનેકો કરતા હૈ .

ટીકા : — જૈસે યહ આત્મા પૂર્વોક્ત પ્રકાર ૧ક્રિયા જિસકા ગર્ભ હૈ ઐસે હિંસાકે

અધ્યવસાનસે અપનેકો હિંસક કરતા હૈ, (અહિંસાકે અધ્યવસાનસે અપનેકો અહિંસક કરતા હૈ )
ઔર અન્ય અધ્યવસાનોંસે અપનેકો અન્ય કરતા હૈ, ઇસીપ્રકાર ઉદયમેં આતે હુએ નારકકે
અધ્યવસાનસે અપનેકો નારકી કરતા હૈ, ઉદયમેં આતે હુએ તિર્યંચકે અધ્યવસાનસે અપનેકો તિર્યંચ
કરતા હૈ, ઉદયમેં આતે હુએ મનુષ્યકે અધ્યવસાનસે અપનેકો મનુષ્ય કરતા હૈ, ઉદયમેં આતે હુએ દેવકે
અધ્યવસાનસે અપનેકો દેવ કરતા હૈ, ઉદયમેં આતે હુએ સુખ આદિ પુણ્યકે અધ્યવસાનસે અપનેકો

૧હિંસા આદિકે અધ્યવસાન રાગ-દ્વેષકે ઉદયમય હનન આદિકી ક્રિયાઓંસે ભરે હુએ હૈં, અર્થાત્ ઉન ક્રિયાઓંકે
સાથ આત્માકી તન્મયતા હોનેકી માન્યતારૂપ હૈં .

Page 399 of 642
PDF/HTML Page 432 of 675
single page version

પુણ્યં, વિપચ્યમાનદુઃખાદિપાપાધ્યવસાનેન પાપમાત્માનં કુર્યાત્ . તથૈવ ચ જ્ઞાયમાનધર્માધ્યવસાનેન

ધર્મં, જ્ઞાયમાનાધર્માધ્યવસાનેનાધર્મં, જ્ઞાયમાનજીવાન્તરાધ્યવસાનેન જીવાન્તરં, જ્ઞાયમાનપુદ્ગલાધ્યવ-
સાનેન પુદ્ગલં, જ્ઞાયમાનલોકાકાશાધ્યવસાનેન લોકાકાશં, જ્ઞાયમાનાલોકાકાશાધ્યવસાનેના-
લોકાકાશમાત્માનં કુર્યાત્ .

(ઇન્દ્રવજ્રા)

વિશ્વાદ્વિભક્તોઽપિ હિ યત્પ્રભાવા-
દાત્માનમાત્મા વિદધાતિ વિશ્વમ્ .

મોહૈકકન્દોઽધ્યવસાય એષ
નાસ્તીહ યેષાં યતયસ્ત એવ ..૧૭૨..

પુણ્યરૂપ કરતા હૈ, ઔર ઉદયમેં આતે હુએ દુઃખ આદિ પાપકે અધ્યવસાનસે અપનેકો પાપરૂપ કરતા
હૈ, ઔર ઇસીપ્રકાર જાનનેમેં આતા હુઆ જો ધર્મ (ધર્માસ્તિકાય) હૈ ઉસકે અધ્યવસાનસે અપનેકો
ધર્મરૂપ કરતા હૈ, જાનનેમેં આતે હુવે અધર્મકે (-અધર્માસ્તિકાયકે) અધ્યવસાનસે અપનેકો
અધર્મરૂપ કરતા હૈ, જાનનેમેં આતે હુવે અન્ય જીવકે અધ્યવસાનસે અપનેકો અન્યજીવરૂપ કરતા
હૈ, જાનનેમેં આતે હુવે પુદ્ગલકે અધ્યવસાનસે અપનેકો પુદ્ગલરૂપ કરતા હૈ, જાનનેમેં આતે હુવે
લોકાકાશકે અધ્યવસાનસે અપનેકો લોકાકાશરૂપ કરતા હૈ, ઔર જાનનેમેં આતે હુવે
અલોકાકાશકે અધ્યવસાનસે અપનેકો અલોકાકાશરૂપ કરતા હૈ, (ઇસપ્રકાર આત્મા
અધ્યવસાનસે અપનેકો સર્વરૂપ કરતા હૈ .)

ભાવાર્થ : — યહ અધ્યવસાન અજ્ઞાનરૂપ હૈ, ઇસલિયે ઉસે અપના પરમાર્થસ્વરૂપ નહીં

જાનના ચાહિએ . ઉસ અધ્યવસાનસે હી આત્મા અપનેકો અનેક અવસ્થારૂપ કરતા હૈ અર્થાત્

ઉનમેં અપનાપન માનકર પ્રવર્તતા હૈ ..૨૬૮-૨૬૯..

અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ તથા આગામી કથનકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [વિશ્વાત્ વિભક્તઃ અપિ હિ ] વિશ્વસે (સમસ્ત દ્રવ્યોંસે) ભિન્ન હોને

પર ભી [આત્મા ] આત્મા [યત્-પ્રભાવાત્ આત્માનમ્ વિશ્વમ્ વિદધાતિ ] જિસકે પ્રભાવસે
અપનેકો વિશ્વરૂપ કરતા હૈ [એષઃ અધ્યવસાયઃ ] ઐસા યહ અધ્યવસાય — [મોહ-એક-કન્દઃ ]

કિ જિસકા મોહ હી એક મૂલ હૈ વહ — [યેષાં ઇહ નાસ્તિ ] જિનકે નહીં હૈ [તે એવ યતયઃ ]

વે હી મુનિે હૈં .૧૭૨.

યહ અધ્યવસાય જિનકે નહીં હૈં વે મુનિ કર્મસે લિપ્ત નહીં હોતે – યહ અબ ગાથા દ્વારા

કહતે હૈં : —

Page 400 of 642
PDF/HTML Page 433 of 675
single page version

એદાણિ ણત્થિ જેસિં અજ્ઝવસાણાણિ એવમાદીણિ .

તે અસુહેણ સુહેણ વ કમ્મેણ મુણી ણ લિપ્પંતિ ..૨૭૦..

એતાનિ ન સન્તિ યેષામધ્યવસાનાન્યેવમાદીનિ .

તે અશુભેન શુભેન વા કર્મણા મુનયો ન લિપ્યન્તે ..૨૭૦..

એતાનિ કિલ યાનિ ત્રિવિધાન્યધ્યવસાનાનિ તાનિ સમસ્તાન્યપિ શુભાશુભ-

કર્મબન્ધનિમિત્તાનિ, સ્વયમજ્ઞાનાદિરૂપત્વાત્ . તથા હિ — યદિદં હિનસ્મીત્યાદ્યધ્યવસાનં તત્,

જ્ઞાનમયત્વેનાત્મનઃ સદહેતુકજ્ઞપ્ત્યેકક્રિયસ્ય રાગદ્વેષવિપાકમયીનાં હનનાદિક્રિયાણાં ચ વિશેષાજ્ઞાનેન
વિવિક્તાત્માજ્ઞાનાદસ્તિ તાવદજ્ઞાનં, વિવિક્તાત્માદર્શનાદસ્તિ ચ મિથ્યાદર્શનં,

ઇન આદિ અધ્યવસાન વિધવિધ વર્તતે નહિં જિનહિકો .

શુભ-અશુભ કર્મ અનેકસે, મુનિરાજ વે નહિં લિપ્ત હોં ..૨૭૦..

ગાથાર્થ : — [એતાનિ ] યહ (પૂર્વ કથિત) [એવમાદીનિ ] તથા ઐસે ઔર ભી

[અધ્યવસાનાનિ ] અધ્યવસાન [યેષામ્ ] જિનકે [ન સન્તિ ] નહીં હૈં, [તે મુનયઃ ] વે મુનિ
[અશુભેન ] અશુભ [વા શુભેન ] યા શુભ [કર્મણા ] ક ર્મસે [ન લિપ્યન્તે ] લિપ્ત નહીં હોતે .

ટીકા : — યહ જો તીન પ્રકારકે અધ્યવસાન હૈં વે સભી સ્વયં અજ્ઞાનાદિરૂપ (અર્થાત્

અજ્ઞાન, મિથ્યાદર્શન ઔર અચારિત્રરૂપ) હોનેસે શુભાશુભ કર્મબન્ધકે નિમિત્ત હૈં . ઇસે વિશેષ

સમઝાતે હૈં : — ‘મૈં (પરજીવોંકો) મારતા હૂઁ’ ઇત્યાદિ જો યહ અધ્યવસાન હૈ ઉસ અધ્યવસાનવાલે

જીવકો, જ્ઞાનમયપનેકે સદ્ભાવસે ૧સત્રૂપ, ૨અહેતુક, ૩જ્ઞપ્તિ હી જિસકી એક ક્રિયા હૈ ઐસે

આત્માકા ઔર રાગદ્વેષકે ઉદયમય ઐસી ૪હનન આદિ ક્રિયાઓંકા ૫વિશેષ નહીં જાનનેકે કારણ

ભિન્ન આત્માકા અજ્ઞાન હોનેસે, વહ અધ્યવસાન પ્રથમ તો અજ્ઞાન હૈ, ભિન્ન આત્માકા અદર્શન

૧. સત્રૂપ = સત્તાસ્વરૂપ; અસ્તિત્વસ્વરૂપ . (આત્મા જ્ઞાનમય હૈ, ઇસલિયે સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞપ્તિ હી ઉસકી

એક ક્રિયા હૈ .)

૨. અહેતુક = જિસકા કોઈ કારણ નહીં હૈ ઐસી; અકારણ; સ્વયંસિદ્ધ; સહજ .

૩. જ્ઞપ્તિ = જાનના; જાનનેરૂપક્રિયા . (જ્ઞપ્તિક્રિયા સત્રૂપ હૈ, ઔર સત્રૂપ હોનેસે અહેતુક હૈ .)

૪. હનન = ઘાત કરના; ઘાત કરનેરૂપ ક્રિયા . (ઘાત કરના આદિ ક્રિયાયેં રાગ-દ્વેષકે ઉદયમય હૈં .)

૫. વિશેષ = અન્તર; ભિન્ન લક્ષણ .

Page 401 of 642
PDF/HTML Page 434 of 675
single page version

વિવિક્તાત્માનાચરણાદસ્તિ ચાચારિત્રમ્ . [યત્પુનઃ નારકોઽહમિત્યાદ્યધ્યવસાનં તદપિ, જ્ઞાનમય-

ત્વેનાત્મનઃ સદહેતુકજ્ઞાયકૈકભાવસ્ય કર્મોદયજનિતાનાં નારકાદિભાવાનાં ચ વિશેષાજ્ઞાનેન
વિવિક્તાત્માજ્ઞાનાદસ્તિ તાવદજ્ઞાનં, વિવિક્તાત્માદર્શનાદસ્તિ ચ મિથ્યાદર્શનં, વિવિક્તાત્માના-
ચરણાદસ્તિ ચાચારિત્રમ્ .] યત્પુનરેષ ધર્મો જ્ઞાયત ઇત્યાદ્યધ્યવસાનં તદપિ, જ્ઞાનમયત્વેનાત્મનઃ

સદહેતુકજ્ઞાનૈકરૂપસ્ય જ્ઞેયમયાનાં ધર્માદિરૂપાણાં ચ વિશેષાજ્ઞાનેન વિવિક્તાત્માજ્ઞાનાદસ્તિ
તાવદજ્ઞાનં, વિવિક્તાત્માદર્શનાદસ્તિ ચ મિથ્યાદર્શનં, વિવિક્તાત્માનાચરણાદસ્તિ ચાચારિત્રમ્ . તતો

બન્ધનિમિત્તાન્યેવૈતાનિ સમસ્તાન્યધ્યવસાનાનિ . યેષામેવૈતાનિ ન વિદ્યન્તે ત એવ મુનિકુંજરાઃ

કેચન, સદહેતુકજ્ઞપ્ત્યેકક્રિયં, સદહેતુકજ્ઞાયકૈકભાવં, સદહેતુકજ્ઞાનૈકરૂપં ચ વિવિક્ત માત્માનં
જાનન્તઃ સમ્યક્પશ્યન્તોઽનુચરન્તશ્ચ, સ્વચ્છસ્વચ્છન્દોદ્યદમન્દાન્તર્જ્યોતિષોઽત્યન્તમજ્ઞાનાદિરૂપત્વા-

⁵¹

(અશ્રદ્ધાન) હોનેસે (વહ અધ્યવસાન) મિથ્યાદર્શન હૈ ઔર ભિન્ન આત્માકા અનાચરણ હોનેસે
(વહ અધ્યવસાન) અચારિત્ર હૈ . [ઔર ‘મૈં નારક હૂઁ’ ઇત્યાદિ જો અધ્યવસાન હૈ ઉસ

અધ્યવસાનવાલે જીવકો ભી, જ્ઞાનમયપનેકે સદ્ભાવસે સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞાયક હી જિસકા એક
ભાવ હૈ, ઐસે આત્માકા ઔર કર્મોદયજનિત નારક આદિ ભાવોંકા વિશેષ ન જાનનેકે કારણ
ભિન્ન આત્માકા અજ્ઞાન હોનેસે, વહ અધ્યવસાન પ્રથમ જો અજ્ઞાન હૈ, ભિન્ન આત્માકા અદર્શન
હોનેસે (વહ અધ્યવસાન) મિથ્યાદર્શન હૈ ઔર ભિન્ન આત્માકા અનાચરણ હોનેસે (વહ
અધ્યવસાન) અચારિત્ર હૈ .]] ઔર ‘યહ ધર્મદ્રવ્ય જ્ઞાત હોતા હૈ’ ઇત્યાદિ જો અધ્યવસાન હૈ ઉસ

અધ્યવસાનવાલે જીવકો ભી, ૧જ્ઞાનમયપનેકે સદ્ભાવસે સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞાન હી જિસકા એક

રૂપ હૈ ઐસે આત્માકા ઔર જ્ઞેયમય ધર્માદિકરૂપોંકા વિશેષ ન જાનનેકે કારણ ભિન્ન આત્માકા
અજ્ઞાન હોનેસે, વહ અધ્યવસાન પ્રથમ તો અજ્ઞાન હૈ, ભિન્ન આત્માકા અદર્શન હોનેસે (વહ
અધ્યવસાન) મિથ્યાદર્શન હૈ ઔર ભિન્ન આત્માકા અનાચરણ હોનેસે (વહ અધ્યવસાન) અચારિત્ર
હૈ . ઇસલિયે યહ સમસ્ત અધ્યવસાન બન્ધકે હી નિમિત્ત હૈં .

માત્ર જિનકે યહ અધ્યવસાન વિદ્યમાન નહીં હૈ, વે હી કોઈ (વિરલ) મુનિકુંજર

(મુનિવર), સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞપ્તિ હી જિનકી એક ક્રિયા હૈ, સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞાયક હી
જિસકા એક ભાવ હૈ ઔર સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞાન હી જિસકા એક રૂપ હૈ ઐસે ભિન્ન આત્માકો
( – સર્વ અન્યદ્રવ્યભાવોંસે ભિન્ન આત્માકો) જાનતે હુએ, સમ્યક્ પ્રકારસે દેખતે (શ્રદ્ધા કરતે)

હુએ ઔર અનુચરણ કરતે હુએ, સ્વચ્છ ઔર સ્વચ્છન્દતયા ઉદયમાન ( – સ્વાધીનતયા પ્રકાશમાન)

ઐસી અમંદ અન્તર્જ્યોતિકો અજ્ઞાનાદિરૂપતાકા અત્યંત અભાવ હોનેસે (અર્થાત્ અન્તરંગમેં પ્રકાશિત

*૧. આત્મા જ્ઞાનમય હૈ, ઇસલિયે સત્રૂપ અહેતુક જ્ઞાન હી ઉસકા એક રૂપ હૈ .

Page 402 of 642
PDF/HTML Page 435 of 675
single page version

ભાવાત્, શુભેનાશુભેન વા કર્મણા ન ખલુ લિપ્યેરન્ .

કિમેતદધ્યવસાનં નામેતિ ચેત્ —

બુદ્ધી વવસાઓ વિ ય અજ્ઝવસાણં મદી ય વિણ્ણાણં .

એક્કટ્ઠમેવ સવ્વં ચિત્તં ભાવો ય પરિણામો ..૨૭૧..

બુદ્ધિર્વ્યવસાયોઽપિ ચ અધ્યવસાનં મતિશ્ચ વિજ્ઞાનમ્ .

એકાર્થમેવ સર્વં ચિત્તં ભાવશ્ચ પરિણામઃ ..૨૭૧..

હોતી હુઈ જ્ઞાનજ્યોતિ કિંચિત્ માત્ર ભી અજ્ઞાનરૂપ, મિથ્યાદર્શનરૂપ ઔર અચારિત્રરૂપ નહીં હોતી
ઇસલિએ), શુભ યા અશુભ કર્મસે વાસ્તવમેં લિપ્ત નહીં હોતે .

ભાવાર્થ : — યહ જો અધ્યવસાન હૈં વે ‘મૈં પરકા હનન કરતા હૂઁ’ ઇસપ્રકારકે હૈં, ‘મૈં

નારક હૂઁ’ ઇસપ્રકારકે હૈં તથા ‘મૈં પરદ્રવ્યકો (અપનેરૂપ) જાનતા હૂઁ’ ઇસપ્રકારકે હૈં . વે,

જબ તક આત્માકા ઔર રાગાદિકા, આત્માકા ઔર નારકાદિ કર્મોદયજનિત ભાવોંકા તથા
આત્માકા ઔર જ્ઞેયરૂપ અન્યદ્રવ્યોંકા ભેદ ન જાનતા હો, તબ તક રહતે હૈં . વે ભેદજ્ઞાનકે

અભાવકે કારણ મિથ્યાજ્ઞાનરૂપ હૈં, મિથ્યાદર્શનરૂપ હૈં ઔર મિથ્યાચારિત્રરૂપ હૈં; યોં તીન
પ્રકારકે હોતે હૈં . વે અધ્યવસાન જિનકે નહીં હૈં વે મુનિકુંજર હૈં . વે આત્માકો સમ્યક્ જાનતે

હૈં, સમ્યક્ શ્રદ્ધા કરતે હૈં ઔર સમ્યક્ આચરણ કરતે હૈં, ઇસલિયે અજ્ઞાનકે અભાવસે
સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપ હોતે હુએ કર્મોંસે લિપ્ત નહીં હોતે ..૨૭૦..

‘‘યહાઁ બારમ્બાર અધ્યવસાન શબ્દ કહા ગયા હૈ, વહ અધ્યવસાન ક્યા હૈ ? ઉસકા

સ્વરૂપ ભલીભાઁતિ સમઝમેં નહીં આયા’’ . ઐસા પ્રશ્ન હોને પર, અબ અધ્યવસાનકા સ્વરૂપ

ગાથા દ્વારા કહતે હૈં .

જો બુદ્ધિ, મતિ, વ્યવસાય, અધ્યવસાન, અરુ વિજ્ઞાન હૈ .

પરિણામ, ચિત્ત રુ ભાવ — શબ્દહિ સર્વ યે એકાર્થ હૈં ..૨૭૧..

ગાથાર્થ : — [બુદ્ધિઃ ] બુદ્ધિ, [વ્યવસાયઃ અપિ ચ ] વ્યવસાય, [અધ્યવસાનં ]

અધ્યવસાન, [મતિઃ ચ ] મતિ, [વિજ્ઞાનમ્ ] વિજ્ઞાન, [ચિત્તં ] ચિત્ત, [ભાવઃ ] ભાવ [ચ ] ઔર
[પરિણામઃ ] પરિણામ — [સર્વં ] યે સબ [એકાર્થમ્ એવ ] એકાર્થ હી હૈં (અર્થાત્ નામ અલગ

અલગ હૈં, કિન્તુ અર્થ ભિન્ન નહીં હૈં ) .

Page 403 of 642
PDF/HTML Page 436 of 675
single page version

સ્વપરયોરવિવેકે સતિ જીવસ્યાધ્યવસિતિમાત્રમધ્યવસાનં; તદેવ ચ બોધનમાત્રત્વાદ્બુદ્ધિઃ,

વ્યવસાનમાત્રત્વાદ્વયવસાયઃ, મનનમાત્રત્વાન્મતિઃ, વિજ્ઞપ્તિમાત્રત્વાદ્વિજ્ઞાનં, ચેતનામાત્રત્વાચ્ચિત્તં, ચિતો
ભવનમાત્રત્વાદ્ભાવઃ, ચિતઃ પરિણમનમાત્રત્વાત્પરિણામઃ .

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

સર્વત્રાધ્યવસાનમેવમખિલં ત્યાજ્યં યદુક્તં જિનૈ-
સ્તન્મન્યે વ્યવહાર એવ નિખિલોઽપ્યન્યાશ્રયસ્ત્યાજિતઃ .

સમ્યઙ્નિશ્ચયમેકમેવ તદમી નિષ્કમ્પમાક્રમ્ય કિં
શુદ્ધજ્ઞાનઘને મહિમ્નિ ન નિજે બધ્નન્તિ સન્તો ધૃતિમ્ ..૧૭૩..

૧. અધ્યવસિતિ = (એકમેં દૂસરેકી માન્યતાપૂર્વક) પરિણતિ; (મિથ્યા) નિશ્ચિતિ; (મિથ્યા) નિશ્ચય હોના .

૨. વ્યવસાન = કામમેં લગે રહના; ઉદ્યમી હોના; નિશ્ચય હોના .

૩. મનન = માનના; જાનના .

ટીકા : — સ્વ-પરકા અવિવેક હો (સ્વ-પરકા ભેદજ્ઞાન ન હો) તબ જીવકી

૧અધ્યવસિતિમાત્ર અધ્યવસાન હૈ; ઔર વહી (જિસે અધ્યવસાન કહા હૈ વહી) બોધનમાત્રત્વસે બુદ્ધિ

હૈ, ૨વ્યવસાનમાત્રત્વસે વ્યવસાય હૈ, ૩મનનમાત્રત્વસે મતિ હૈ, વિજ્ઞપ્તિમાત્રત્વસે વિજ્ઞાન હૈ,

ચેતનામાત્રત્વસે ચિત્ત હૈ, ચેતનકે ભવનમાત્રત્વસે ભાવ હૈ, ચેતનકે પરિણમનમાત્રત્વસે પરિણામ હૈ .

(ઇસપ્રકાર યહ સબ શબ્દ એકાર્થવાચી હૈં .)

ભાવાર્થ : — યહ તો બુદ્ધિ આદિ આઠ નામ કહે ગયે હૈં, વે સભી ચેતન આત્માકે પરિણામ

હૈં . જબ તક સ્વ-પરકા ભેદજ્ઞાન ન હો તબ તક જીવકે જો અપને ઔર પરકે એકત્વકે નિશ્ચયરૂપ

પરિણતિ પાઈ જાતી હૈ ઉસે બુદ્ધિ આદિ આઠ નામોંસે કહા જાતા હૈ ..૨૭૧..

‘અધ્યવસાન ત્યાગને યોગ્ય કહે હૈં ઇસસે ઐસા જ્ઞાત હોતા હૈ કિ વ્યવહારકા

ત્યાગ ઔર નિશ્ચયકા ગ્રહણ કરાયા હૈ’ — ઇસ અર્થકા, એવં આગામી કથનકા સૂચક કાવ્ય

કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ : — [સર્વત્ર યદ્ અધ્યવસાનમ્ ] સર્વ વસ્તુઓંમેં જો

અધ્યવસાન હોતે હૈં, [અખિલં ] વે સભી (અધ્યવસાન) [જિનૈઃ ] જિનેન્દ્ર ભગવાનને [એવમ્ ]
પૂર્વાેક્ત રીતિસે [ત્યાજ્યં ઉક્તં ] ત્યાગને યોગ્ય કહે હૈં, [તત્ ] ઇસલિયે [મન્યે ] હમ યહ માનતે
હૈં કિ [અન્ય-આશ્રયઃ વ્યવહારઃ એવ નિખિલઃ અપિ ત્યાજિતઃ ] ‘પર જિસકા આશ્રય હૈ ઐસા
વ્યવહાર હી સમ્પૂર્ણ છુડાયા હૈ’ . [તત્ ] તબ ફિ ર, [અમી સન્તઃ ] યહ સત્પુરુષ [એકમ્ સમ્યક્

Page 404 of 642
PDF/HTML Page 437 of 675
single page version

એવં વવહારણઓ પડિસિદ્ધો જાણ ણિચ્છયણએણ .

ણિચ્છયણયાસિદા પુણ મુણિણો પાવંતિ ણિવ્વાણં ..૨૭૨..

એવં વ્યવહારનયઃ પ્રતિષિદ્ધો જાનીહિ નિશ્ચયનયેન .

નિશ્ચયનયાશ્રિતાઃ પુનર્મુનયઃ પ્રાપ્નુવન્તિ નિર્વાણમ્ ..૨૭૨..

આત્માશ્રિતો નિશ્ચયનયઃ, પરાશ્રિતો વ્યવહારનયઃ . તત્રૈવં નિશ્ચયનયેન પરાશ્રિતં

સમસ્તમધ્યવસાનં બન્ધહેતુત્વેન મુમુક્ષોઃ પ્રતિષેધયતા વ્યવહારનય એવ કિલ પ્રતિષિદ્ધઃ, તસ્યાપિ

નિશ્ચયમ્ એવ નિષ્કમ્પમ્ આક્રમ્ય ] એક સમ્યક્ નિશ્ચયકો હી નિશ્ચલતયા અંગીકાર ક રકે
[શુદ્ધજ્ઞાનઘને નિજે મહિમ્નિ ] શુદ્ધજ્ઞાનઘનસ્વરૂપ નિજ મહિમામેં ( – આત્મસ્વરૂપમેં) [ધૃતિમ્ કિં ન

બધ્નન્તિ ] સ્થિરતા ક્યોં ધારણ નહીં કરતે ?

ભાવાર્થ : — જિનેન્દ્રદેવને અન્ય પદાર્થોંમેં આત્મબુદ્ધિરૂપ અધ્યવસાન છુડાયે હૈં, ઇસસે યહ

સમઝના ચાહિએ કિ યહ સમસ્ત પરાશ્રિત વ્યવહાર હી છુડાયા હૈ . ઇસલિયે આચાર્યદેવને શુદ્ધનિશ્ચયકે

ગ્રહણકા ઐસા ઉપદેશ દિયા હૈ કિ — ‘શુદ્ધજ્ઞાનસ્વરૂપ અપને આત્મામેં સ્થિરતા રખો’ . ઔર, ‘‘જબ

કિ ભગવાનને અધ્યવસાન છુડાયે હૈં તબ ફિ ર સત્પુરુષ નિશ્ચયકો નિશ્ચલતાપૂર્વક અંગીકાર કરકે
સ્વરૂપમેં સ્થિર ક્યોં નહીં હોતે ? — યહ હમેં આશ્ચર્ય હોતા હૈ’’ યહ કહકર આચાર્યદેવને આશ્ચર્ય પ્રગટ

કિયા હૈ .૧૭૩.

અબ ઇસી અર્થકો ગાથા દ્વારા કહતે હૈં : —

વ્યવહારનય ઇસ રીત જાન, નિષિદ્ધ નિશ્ચયનયહિસે .

મુનિરાજ જો નિશ્ચયનયાશ્રિત, મોક્ષકી પ્રાપ્તી કરે ..૨૭૨..

ગાથાર્થ : — [એવં ] ઇસપ્રકાર [વ્યવહારનયઃ ] (પરાશ્રિત) વ્યવહારનય [નિશ્ચયનયેન ]

નિશ્ચયનયકે દ્વારા [પ્રતિષિદ્ધઃ જાનીહિ ] નિષિદ્ધ જાન; [પુનઃ નિશ્ચયનયાશ્રિતાઃ ] નિશ્ચયનયકે આશ્રિત
[મુનયઃ ] મુનિે [નિર્વાણમ્ ] નિર્વાણકો [પ્રાપ્નુવન્તિ ] પ્રાપ્ત હોતે હૈં .

ટીકા : — આત્માશ્રિત (અર્થાત્ સ્વ-આશ્રિત) નિશ્ચયનય હૈ, પરાશ્રિત (અર્થાત્ પરકે

આશ્રિત) વ્યવહારનય હૈ . વહાઁ, પૂર્વોક્ત પ્રકારસે પરાશ્રિત સમસ્ત અધ્યવસાન (અર્થાત્ અપને ઔર

પરકે એકત્વકી માન્યતાપૂર્વક પરિણમન) બન્ધકા કારણ હોનેસે મુમુક્ષુઓંકો ઉસકા
( – અધ્યવસાનકા) નિષેધ કરતે હુએ ઐસે નિશ્ચયનયકે દ્વારા વાસ્તવમેં વ્યવહારનયકા હી નિષેધ

કિયા ગયા હૈ, ક્યોંકિ વ્યવહારનયકે ભી પરાશ્રિતતા સમાન હી હૈ ( – જૈસે અધ્યવસાન પરાશ્રિત

Page 405 of 642
PDF/HTML Page 438 of 675
single page version

પરાશ્રિતત્વાવિશેષાત્ . પ્રતિષેધ્ય એવ ચાયં, આત્માશ્રિતનિશ્ચયનયાશ્રિતાનામેવ મુચ્યમાનત્વાત્,

પરાશ્રિતવ્યવહારનયસ્યૈકાન્તેનામુચ્યમાનેનાભવ્યેનાપ્યાશ્રીયમાણત્વાચ્ચ .

કથમભવ્યેનાપ્યાશ્રીયતે વ્યવહારનયઃ ઇતિ ચેત્ —

વદસમિદીગુત્તીઓ સીલતવં જિણવરેહિ પણ્ણત્તં .

કુવ્વંતો વિ અભવ્વો અણ્ણાણી મિચ્છદિટ્ઠી દુ ..૨૭૩..

વ્રતસમિતિગુપ્તયઃ શીલતપો જિનવરૈઃ પ્રજ્ઞપ્તમ્ .

કુર્વન્નપ્યભવ્યોઽજ્ઞાની મિથ્યાદ્રષ્ટિસ્તુ ..૨૭૩..

હૈ ઉસીપ્રકાર વ્યવહારનય ભી પરાશ્રિત હૈ, ઉસમેં અન્તર નહીં હૈ) . ઔર ઇસપ્રકાર યહ વ્યવહારનય

નિષેધ કરને યોગ્ય હી હૈ; ક્યોંકિ આત્માશ્રિત નિશ્ચયનયકા આશ્રય કરનેવાલે હી (કર્મસે) મુક્ત
હોતે હૈં ઔર પરાશ્રિત વ્યવહારનયકા આશ્રય તો એકાન્તતઃ મુક્ત નહીં હોનેવાલા અભવ્ય ભી
કરતા હૈ .

ભાવાર્થ : — આત્માકે પરકે નિમિત્તસે જો અનેક ભાવ હોતે હૈં વે સબ વ્યવહારનયકે

વિષય હૈં, ઇસલિયે વ્યવહારનય પરાશ્રિત હૈ, ઔર જો એક અપના સ્વાભાવિક ભાવ હૈ વહી
નિશ્ચયનયકા હી વિષય હૈ ઇસલિયે નિશ્ચયનય આત્માશ્રિત હૈ . અધ્યવસાન ભી વ્યવહારનયકા હી

વિષય હૈ, ઇસલિયે અધ્યવસાનકા ત્યાગ વ્યવહારનયકા હી ત્યાગ હૈ, ઔર જો પૂર્વોક્ત ગાથાઓંમેં
અધ્યવસાનકે ત્યાગકા ઉપદેશ હૈ વહ વ્યવહારનયકે હી ત્યાગકા ઉપદેશ હૈ . ઇસપ્રકાર

નિશ્ચયનયકો પ્રધાન કરકે વ્યવહારનયકે ત્યાગકા ઉપદેશ કિયા હૈ ઉસકા કારણ યહ હૈ કિ —

જો નિશ્ચયનયકે આશ્રયસે પ્રવર્તતે હૈં, વે હી કર્મસે મુક્ત હોતે હૈં ઔર જો એકાન્તમેં વ્યવહારનયકે
હી આશ્રયસે પ્રવર્તતે હૈં, વે કર્મસે કભી મુક્ત નહીં હોતે ..૨૭૨..

અબ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ અભવ્ય જીવ ભી વ્યવહારનયકા આશ્રય કૈસે કરતા હૈ ? ઉસકા

ઉત્તર ગાથા દ્વારા કહતે હૈં : —

જિનવરપ્રરૂપિત વ્રત, સમિતિ, ગુપ્તી અવરુ તપ શીલકો .

કરતા હુઆ ભી અભવ્ય જીવ, અજ્ઞાની મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ ..૨૭૩..

ગાથાર્થ : — [જિનવરૈઃ ] જિનવરોંકે દ્વારા [પ્રજ્ઞપ્તમ્ ] કથિત [વ્રતસમિતિગુપ્તયઃ ] વ્રત,

સમિતિ, ગુપ્તિ, [શીલતપઃ ] શીલ ઔર તપ [કુર્વન્ અપિ ] ક રતા હુઆ ભી [અભવ્યઃ ] અભવ્ય

Page 406 of 642
PDF/HTML Page 439 of 675
single page version

શીલતપઃપરિપૂર્ણં ત્રિગુપ્તિપંચસમિતિપરિકલિતમહિંસાદિપંચમહાવ્રતરૂપં વ્યવહારચારિત્રં

અભવ્યોઽપિ કુર્યાત્, તથાપિ ચ નિશ્ચારિત્રોઽજ્ઞાની મિથ્યાદ્રષ્ટિરેવ, નિશ્ચયચારિત્રહેતુભૂતજ્ઞાનશ્રદ્ધાન-

શૂન્યત્વાત્ .

તસ્યૈકાદશાંગજ્ઞાનમસ્તિ ઇતિ ચેત્ —

મોક્ખં અસદ્દહંતો અભવિયસત્તો દુ જો અધીએજ્જ .

પાઠો ણ કરેદિ ગુણં અસદ્દહંતસ્સ ણાણં તુ ..૨૭૪..

મોક્ષમશ્રદ્દધાનોઽભવ્યસત્ત્વસ્તુ યોઽધીયીત .

પાઠો ન કરોતિ ગુણમશ્રદ્દધાનસ્ય જ્ઞાનં તુ ..૨૭૪..

મોક્ષં હિ ન તાવદભવ્યઃ શ્રદ્ધત્તે, શુદ્ધજ્ઞાનમયાત્મજ્ઞાનશૂન્યત્વાત્ . તતો જ્ઞાનમપિ નાસૌ

જીવ [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની [મિથ્યાદૃષ્ટિઃ તુ ] ઔર મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ .

ટીકા : — શીલ ઔર તપસે પરિપૂર્ણ, તીન ગુપ્તિ ઔર પાઁચ સમિતિયોંકે પ્રતિ સાવધાનીસે

યુક્ત, અહિંસાદિ પાઁચ મહાવ્રતરૂપ વ્યવહારચારિત્ર (કા પાલન) અભવ્ય ભી કરતા હૈ; તથાપિ વહ
(અભવ્ય) નિશ્ચારિત્ર (-ચારિત્રરહિત), અજ્ઞાની ઔર મિથ્યાદૃષ્ટિ હી હૈ, ક્યોંકિ (વહ) નિશ્ચયચારિત્રકે
કારણરૂપ જ્ઞાન – શ્રદ્ધાનસે શૂન્ય હૈ .

ભાવાર્થ : — અભવ્ય જીવ મહાવ્રત-સમિતિ-ગુપ્તિરૂપ વ્યવહાર ચારિત્રકા પાલન કરે તથાપિ

નિશ્ચય સમ્યગ્જ્ઞાનશ્રદ્ધાનકે બિના વહ ચારિત્ર ‘સમ્યક્ ચારિત્ર’ નામકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા; ઇસલિયે વહ
અજ્ઞાની, મિથ્યાદૃષ્ટિ ઔર નિશ્ચારિત્ર હી હૈ ..૨૭૩..

અબ શિષ્ય પૂછતા હૈ કિ — ઉસે (અભવ્યકો) ગ્યારહ અંગકા જ્ઞાન તો હોતા હૈ; ફિ ર ભી

ઉસકો અજ્ઞાની ક્યોં કહા હૈ ? ઇસકા ઉત્તર કહતે હૈં : —

મોક્ષકી શ્રદ્ધાવિહીન, અભવ્ય જીવ શાસ્ત્રોં પઢૈ .

પર જ્ઞાનકી શ્રદ્ધારહિતકો, પઠન યે નહિં ગુણ કરૈ ..૨૭૪..

ગાથાર્થ : — [મોક્ષમ્ અશ્રદ્દધાનઃ ] મોક્ષકી શ્રદ્ધા ન કરતા હુઆ [યઃ અભવ્યસત્ત્વઃ ] જો

અભવ્ય જીવ હૈ વહ [તુ અધીયીત ] શાસ્ત્ર તો પઢતા હૈ, [તુ ] પરન્તુ [જ્ઞાનં અશ્રદ્દધાનસ્ય ] જ્ઞાનકી
શ્રદ્ધા ન કરનેવાલે ઉસકોે [પાઠઃ ] શાસ્ત્રપઠન [ગુણમ્ ન કરોતિ ] ગુણ નહીં કરતા .

ટીકા : — પ્રથમ તો અભવ્ય જીવ, (સ્વયં) શુદ્ધજ્ઞાનમય આત્માકે જ્ઞાનસે શૂન્ય હોનેકે

Page 407 of 642
PDF/HTML Page 440 of 675
single page version

શ્રદ્ધત્તે . જ્ઞાનમશ્રદ્દધાનશ્ચાચારાદ્યેકાદશાંગંં શ્રુતમધીયાનોઽપિ શ્રુતાધ્યયનગુણાભાવાન્ન જ્ઞાની સ્યાત્ .

સ કિલ ગુણઃ શ્રુતાધ્યયનસ્ય યદ્વિવિક્ત વસ્તુભૂતજ્ઞાનમયાત્મજ્ઞાનં; તચ્ચ વિવિક્ત વસ્તુભૂતં જ્ઞાનમ-
શ્રદ્દધાનસ્યાભવ્યસ્ય શ્રુતાધ્યયનેન ન વિધાતું શક્યેત . તતસ્તસ્ય તદ્ગુણાભાવઃ . તતશ્ચ

જ્ઞાનશ્રદ્ધાનાભાવાત્ સોઽજ્ઞાનીતિ પ્રતિનિયતઃ .

તસ્ય ધર્મશ્રદ્ધાનમસ્તીતિ ચેત્ —

સદ્દહદિ ય પત્તેદિ ય રોચેદિ ય તહ પુણો ય ફાસેદિ .

ધમ્મં ભોગણિમિત્તં ણ દુ સો કમ્મક્ખયણિમિત્તં ..૨૭૫..

શ્રદ્દધાતિ ચ પ્રત્યેતિ ચ રોચયતિ ચ તથા પુનશ્ચ સ્પૃશતિ .

ધર્મં ભોગનિમિત્તં ન તુ સ કર્મક્ષયનિમિત્તમ્ ..૨૭૫..

કારણ, મોક્ષકી હી શ્રદ્ધા નહીં કરતા . ઇસલિયે વહ જ્ઞાનકી ભી શ્રદ્ધા નહીં કરતા . ઔર જ્ઞાનકી

શ્રદ્ધા ન કરતા હુઆ, વહ (અભવ્ય) આચારાંગ આદિ ગ્યારહ અંગરૂપ શ્રુતકો (શાસ્ત્રોંકો) પઢતા
હુઆ ભી, શાસ્ત્રપઠનકા જો ગુણ ઉસકે અભાવકે કારણ જ્ઞાની નહીં હૈ . જો ભિન્નવસ્તુભૂત જ્ઞાનમય

આત્માકા જ્ઞાન વહ શાસ્ત્રપઠનકા ગુણ હૈ; ઔર વહ તો (ઐસા શુદ્ધાત્મજ્ઞાન તો), ભિન્નવસ્તુભૂત
જ્ઞાનકી શ્રદ્ધા ન કરનેવાલે અભવ્યકે શાસ્ત્રપઠનકે દ્વારા નહીં કિયા જા સકતા (અર્થાત્ શાસ્ત્રપઠન
ઉસકો શુદ્ધાત્મજ્ઞાન નહીં કર સકતા); ઇસલિયે ઉસકે શાસ્ત્રપઠનકે ગુણકા અભાવ હૈ; ઔર
ઇસલિયે જ્ઞાન-શ્રદ્ધાનકે અભાવકે કારણ વહ અજ્ઞાની સિદ્ધ હુઆ .

ભાવાર્થ : — અભવ્ય જીવ ગ્યારહ અંગોંકો પઢે તથાપિ ઉસે શુદ્ધ આત્માકા જ્ઞાન-શ્રદ્ધાન નહીં

હોતા; ઇસલિયે ઉસે શાસ્ત્રપઠનને ગુણ નહીં કિયા; ઔર ઇસલિયે વહ અજ્ઞાની હી હૈ ..૨૭૪..

શિષ્ય પુનઃ પૂછતા હૈ કિ — અભવ્યકો ધર્મકા શ્રદ્ધાન તો હોતા હૈ; ફિ ર ભી યહ ક્યોં કહા

હૈ કિ ‘ઉસકે શ્રદ્ધાન નહીં હૈ’ ? ઇસકા ઉત્તર કહતે હૈં : —

વહ ધર્મકો શ્રદ્ધે, પ્રતીત, રુચિ અરુ સ્પર્શન કરે .

સો ભોગહેતૂ ધર્મકો, નહિં કર્મક્ષયકે હેતુકો ..૨૭૫..

ગાથાર્થ : — [સઃ ] વહ (અભવ્ય જીવ) [ ભોગનિમિત્તં ધર્મં ] ભોગકે નિમિત્તરૂપ ધર્મકી

હી [શ્રદ્દધાતિ ચ ] શ્રદ્ધા કરતા હૈ, [પ્રત્યેતિ ચ ] ઉસીકી પ્રતીતિ કરતા હૈ, [રોચયતિ ચ ] ઉસીકી
રુચિ કરતા હૈ [તથા પુનઃ સ્પૃશતિ ચ ] ઔર ઉસીકા સ્પર્શ કરતા હૈ, [ન તુ કર્મક્ષયનિમિત્તમ્ ]

< Previous Page Next Page >