Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 276-292 ; Kalash: 174-180 ; Moksha adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 23 of 34

 

Page 408 of 642
PDF/HTML Page 441 of 675
single page version

અભવ્યો હિ નિત્યકર્મફલચેતનારૂપં વસ્તુ શ્રદ્ધત્તે, નિત્યજ્ઞાનચેતનામાત્રં ન તુ શ્રદ્ધત્તે,
નિત્યમેવ ભેદવિજ્ઞાનાનર્હત્વાત્ . તતઃ સ કર્મમોક્ષનિમિત્તં જ્ઞાનમાત્રં ભૂતાર્થં ધર્મં ન શ્રદ્ધત્તે, ભોગ-
નિમિત્તં શુભકર્મમાત્રમભૂતાર્થમેવ શ્રદ્ધત્તે . તત એવાસૌ અભૂતાર્થધર્મશ્રદ્ધાનપ્રત્યયનરોચનસ્પર્શનૈ-
રુપરિતનગ્રૈવેયકભોગમાત્રમાસ્કન્દેત્, ન પુનઃ કદાચનાપિ વિમુચ્યેત . તતોઽસ્ય ભૂતાર્થધર્મ-
શ્રદ્ધાનાભાવાત્ શ્રદ્ધાનમપિ નાસ્તિ . એવં સતિ તુ નિશ્ચયનયસ્ય વ્યવહારનયપ્રતિષેધો યુજ્યત એવ .
પરન્તુ ક ર્મક્ષયકે નિમિત્તરૂપ ધર્મકી નહીં . (અર્થાત્ ક ર્મક્ષયકે નિમિત્તરૂપ ધર્મકી ન તો શ્રદ્ધા
કરતા હૈ, ન ઉસકી પ્રતીતિ કરતા હૈ, ન ઉસકી રુચિ કરતા હૈ ઔર ન ઉસકા સ્પર્શ કરતા હૈ .)
ટીકા : — અભવ્ય જીવ નિત્યકર્મફલચેતનારૂપ વસ્તુકી શ્રદ્ધા કરતા હૈ, કિન્તુ
નિત્યજ્ઞાનચેતનામાત્ર વસ્તુકી શ્રદ્ધા નહીં કરતા, ક્યોંકિ વહ સદા હી (સ્વ-પરકે) ભેદવિજ્ઞાનકે
અયોગ્ય હૈ . ઇસિલયે વહ કર્મોંસે છૂટનેકે નિમિત્તરૂપ, જ્ઞાનમાત્ર, ભૂતાર્થ (સત્યાર્થ) ધર્મકી શ્રદ્ધા
નહીં કરતા, (કિન્તુ) ભોગકે નિમિત્તરૂપ, શુભકર્મમાત્ર, અભૂતાર્થ ધર્મકી હી શ્રદ્ધા કરતા હૈ;
ઇસીલિયે વહ અભૂતાર્થ ધર્મકી શ્રદ્ધા, પ્રતીતિ, રુચિ ઔર સ્પર્શનસે ઊ પરકે ગ્રૈવેયક તકકે
ભોગમાત્રકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, કિન્તુ કભી ભી કર્મસે મુક્ત નહીં હોતા . ઇસલિયે ઉસે ભૂતાર્થ ધર્મકે
શ્રદ્ધાનકા અભાવ હોનેસે (યથાર્થ) શ્રદ્ધાન ભી નહીં હૈ .
ઐસા હોનેસે નિશ્ચયનયકે દ્વારા વ્યવહારનયકા નિષેધ યોગ્ય હી હૈ .
ભાવાર્થ : — અભવ્ય જીવકે ભેદજ્ઞાન હોનેકી યોગ્યતા ન હોનેસે વહ કર્મફલચેતનાકો
જાનતા હૈ, કિન્તુ જ્ઞાનચેતનાકો નહીં જાનતા; ઇસલિયે ઉસે શુદ્ધ આત્મિક ધર્મકી શ્રદ્ધા નહીં હૈ .
વહ શુભ કર્મકો હી ધર્મ સમઝકર ઉસકી શ્રદ્ધા કરતા હૈ, ઇસલિયે ઉસકે ફલસ્વરૂપ ગ્રૈવેયક
તકકે ભોગકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ, કિન્તુ કર્મકા ક્ષય નહીં હોતા . ઇસપ્રકાર સત્યાર્થ ધર્મકા શ્રદ્ધાન ન
હોનેસે ઉસકે શ્રદ્ધાન હી નહીં કહા જા સકતા .
ઇસપ્રકાર વ્યવહારનયકે આશ્રિત અભવ્ય જીવકો જ્ઞાન-શ્રદ્ધાન ન હોનેસે નિશ્ચયનય દ્વારા
કિયા જાનેવાલા વ્યવહારકા નિષેધ યોગ્ય હી હૈ .
યહાઁ ઇતના વિશેષ જાનના ચાહિએ કિ — યહ હેતુવાદરૂપ અનુભવપ્રધાન ગ્રન્થ હૈ, ઇસલિયે
ઇસમેં અનુભવકી અપેક્ષાસે ભવ્ય-અભવ્યકા નિર્ણય હૈ . અબ યદિ ઇસે અહેતુવાદ આગમકે સાથ
મિલાયેં તો — અભવ્યકો વ્યવહારનયકે પક્ષકા સૂક્ષ્મ, કેવલીગમ્ય આશય રહ જાતા હૈ જો કિ
છદ્મસ્થકો અનુભવગોચર નહીં ભી હોતા, માત્ર સર્વજ્ઞદેવ જાનતે હૈં; ઇસપ્રકાર કેવલ વ્યવહારકા પક્ષ
રહનેસે ઉસકે સર્વથા એકાન્તરૂપ મિથ્યાત્વ રહતા હૈ . ઇસ વ્યવહારનયકે પક્ષકા આશય અભવ્યકે
સર્વથા કભી ભી મિટતા હી નહીં હૈ ..૨૭૫..

Page 409 of 642
PDF/HTML Page 442 of 675
single page version

કીદૃશૌ પ્રતિષેધ્યપ્રતિષેધકૌ વ્યવહારનિશ્ચયનયાવિતિ ચેત્ —
આયારાદી ણાણં જીવાદી દંસણં ચ વિણ્ણેયં .
છજ્જીવણિકં ચ તહા ભણદિ ચરિત્તં તુ વવહારો ..૨૭૬..
આદા ખુ મજ્ઝ ણાણં આદા મે દંસણં ચરિત્તં ચ .
આદા પચ્ચક્ખાણં આદા મે સંવરો જોગો ..૨૭૭..
આચારાદિ જ્ઞાનં જીવાદિ દર્શનં ચ વિજ્ઞેયમ્ .
ષડ્જીવનિકાયં ચ તથા ભણતિ ચરિત્રં તુ વ્યવહારઃ ..૨૭૬..
આત્મા ખલુ મમ જ્ઞાનમાત્મા મે દર્શનં ચરિત્રં ચ .
આત્મા પ્રત્યાખ્યાનમાત્મા મે સંવરો યોગઃ ..૨૭૭..
આચારાદિશબ્દશ્રુતં જ્ઞાનસ્યાશ્રયત્વાજ્જ્ઞાનં, જીવાદયો નવપદાર્થા દર્શનસ્યાશ્રય-
52
અબ યહ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ ‘‘નિશ્ચયનયકે દ્વારા નિષેધ્ય વ્યવહારનય, ઔર વ્યવહારનયકા
નિષેધક નિશ્ચયનય વે દોનોં નય કૈસે હૈં ?’’ અતઃ વ્યવહાર ઔર નિશ્ચયકા સ્વરૂપ કહતે હૈં —
‘આચાર’ આદિક જ્ઞાન હૈ, જીવાદિ દર્શન જાનના .
ષટ્જીવકાય ચરિત્ર હૈ, — યહ કથન નય વ્યવહારકા ..૨૭૬..
મુઝ આત્મ નિશ્ચય જ્ઞાન હૈ, મુઝ આત્મ દર્શન ચરિત હૈ .
મુઝ આત્મ પ્રત્યાખ્યાન અરુ, મુઝ આત્મ સંવર-યોગ હૈ ..૨૭૭..
ગાથાર્થ : — [આચારાદિ ] આચારાઁગાદિ શાસ્ત્ર [જ્ઞાનં ] જ્ઞાન હૈ, [જીવાદિ ] જીવાદિ તત્ત્વ
[દર્શનં વિજ્ઞેયમ્ ચ ] દર્શન જાનના ચાહિએ [ચ ] તથા [ષડ્જીવનિકાયં ] છ જીવ-નિકાય
[ચરિત્રં ] ચારિત્ર હૈ — [તથા તુ ] ઐસા તો [વ્યવહારઃ ભણતિ ] વ્યવહારનય કહતા હૈ .
[ખલુ ] નિશ્ચયસે [મમ આત્મા ] મેરા આત્મા હી [જ્ઞાનમ્ ] જ્ઞાન હૈ, [મે આત્મા ] મેરા
આત્મા હી [દર્શનં ચરિત્રં ચ ] દર્શન ઔર ચારિત્ર હૈ, [આત્મા ] મેરા આત્મા હી [પ્રત્યાખ્યાનમ્ ]
પ્રત્યાખ્યાન હૈ, [મે આત્મા ] મેરા આત્મા હી [સંવરઃ યોગઃ ] સંવર ઔર યોગ ( – સમાધિ, ધ્યાન)
હૈ .
ટીકા : — આચારાઁગાદિ શબ્દશ્રુત જ્ઞાન હૈ, ક્યોંકિ વહ (શબ્દશ્રુત) જ્ઞાનકા આશ્રય હૈ,

Page 410 of 642
PDF/HTML Page 443 of 675
single page version

ત્વાદ્દર્શનં, ષડ્જીવનિકાયશ્ચારિત્રસ્યાશ્રયત્વાચ્ચારિત્રમિતિ વ્યવહારઃ . શુદ્ધ આત્મા જ્ઞાનાશ્રયત્વાજ્ઝાનં,
શુદ્ધ આત્મા દર્શનાશ્રયત્વાદ્દર્શનં, શુદ્ધ આત્મા ચારિત્રાશ્રયત્વાચ્ચારિત્રમિતિ નિશ્ચયઃ . તત્રાચારાદીનાં
જ્ઞાનાદ્યાશ્રયત્વસ્યાનૈકાન્તિકત્વાદ્વયવહારનયઃ પ્રતિષેધ્યઃ . નિશ્ચયનયસ્તુ શુદ્ધસ્યાત્મનો જ્ઞાનાદ્યા-
શ્રયત્વસ્યૈકાન્તિકત્વાત્તત્પ્રતિષેધકઃ . તથા હિ — નાચારાદિશબ્દશ્રુતમેકાન્તેન જ્ઞાનસ્યાશ્રયઃ,
તત્સદ્ભાવેઽપ્યભવ્યાનાં શુદ્ધાત્માભાવેન જ્ઞાનસ્યાભાવાત્; ન ચ જીવાદયઃ પદાર્થા દર્શનસ્યાશ્રયઃ,
તત્સદ્ભાવેઽપ્યભવ્યાનાં શુદ્ધાત્માભાવેન દર્શનસ્યાભાવાત્; ન ચ ષડ્જીવનિકાયઃ ચારિત્રસ્યાશ્રયઃ,
તત્સદ્ભાવેઽપ્યભવ્યાનાં શુદ્ધાત્માભાવેન ચારિત્રસ્યાભાવાત્ . શુદ્ધ આત્મૈવ જ્ઞાનસ્યાશ્રયઃ,
આચારાદિશબ્દશ્રુતસદ્ભાવેઽસદ્ભાવે વા તત્સદ્ભાવેનૈવ જ્ઞાનસ્ય સદ્ભાવાત્; શુદ્ધ આત્મૈવ દર્શનસ્યાશ્રયઃ,
જીવાદિપદાર્થસદ્ભાવેઽસદ્ભાવે વા તત્સદ્ભાવેનૈવ દર્શનસ્ય સદ્ભાવાત્; શુદ્ધ આત્મૈવ ચારિત્રસ્યાશ્રયઃ,
જીવાદિ નવ પદાર્થ દર્શન હૈં, ક્યોંકિ વે (નવ પદાર્થ) દર્શનકે આશ્રય ઔર છહ જીવ-નિકાય
ચારિત્ર હૈ, ક્યોંકિ વહ (છહ જીવનિકાય) ચારિત્રકા આશ્રય હૈ; ઇસપ્રકાર વ્યવહાર હૈ . શુદ્ધ
આત્મા જ્ઞાન હૈ, ક્યોંકિ વહ (શુદ્ધ આત્મા) જ્ઞાનકા આશ્રય હૈ, શુદ્ધ આત્મા દર્શન હૈ; ક્યોંકિ
વહ દર્શનકા આશ્રય હૈ ઔર શુદ્ધ આત્મા ચારિત્ર હૈ, ક્યોંકિ વહ ચારિત્રકા આશ્રય હૈ; ઇસપ્રકાર
નિશ્ચય હૈ . ઇનમેં, વ્યવહારનય પ્રતિષેધ્ય અર્થાત્ નિષેધ્ય હૈ, ક્યોંકિ આચારાંગાદિકો જ્ઞાનાદિકા
આશ્રયત્વ અનૈકાન્તિક હૈ — વ્યભિચારયુક્ત હૈ; (શબ્દશ્રુતાદિકો જ્ઞાનાદિકા આશ્રયસ્વરૂપ માનનેમેં
વ્યભિચાર આતા હૈ, ક્યોંકિ શબ્દશ્રુતાદિક હોને પર ભી જ્ઞાનાદિ નહીં ભી હોતે, ઇસલિયે વ્યવહારનય
પ્રતિષેધ્ય હૈ;) ઔર નિશ્ચયનય વ્યવહારનયકા પ્રતિષેધક હૈ, ક્યોંકિ શુદ્ધ આત્માકે જ્ઞાનાદિકા
આશ્રયત્વ ઐકાન્તિક હૈ . (શુદ્ધ આત્માકો જ્ઞાનાદિકા આશ્રય માનનેમેં વ્યભિચાર નહીં હૈ, ક્યોંકિ
જહાઁ શુદ્ધ આત્મા હોતા હૈ વહાઁ જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર હોતે હી હૈં .) યહી બાત હેતુપૂર્વક સમઝાઈ
જાતી હૈ : —
આચારાંગાદિ શબ્દશ્રુત એકાન્તસે જ્ઞાનકા આશ્રય નહીં હૈ, ક્યોંકિ ઉસકે (અર્થાત્
શબ્દશ્રુતકે) સદ્ભાવમેં ભી અભવ્યોંકો શુદ્ધ આત્માકે અભાવકે કારણ જ્ઞાનકા અભાવ હૈ; જીવાદિ
નવપદાર્થ દર્શનકે આશ્રય નહીં હૈં, ક્યોંકિ ઉનકે સદ્ભાવમેં ભી અભવ્યોંકો શુદ્ધ આત્માકે
અભાવકે કારણ દર્શનકા અભાવ હૈ; છહ જીવ-નિકાય ચારિત્રકે આશ્રય નહીં હૈં, ક્યોંકિ ઉનકે
સદ્ભાવમેં ભી અભવ્યોંકો શુદ્ધ આત્માકે અભાવકે કારણ ચારિત્રકા અભાવ હૈ . શુદ્ધ આત્મા હી
જ્ઞાનકા આશ્રય હૈ, ક્યોંકિ આચારાંગાદિ શબ્દશ્રુતકે સદ્ભાવમેં યા અસદ્ભાવમેં ઉસકે ( – શુદ્ધ
આત્માકે) સદ્ભાવસે હી જ્ઞાનકા સદ્ભાવ હૈ; શુદ્ધ આત્મા હી દર્શનકા આશ્રય હૈ, ક્યોંકિ જીવાદિ
નવપદાર્થોંકે સદ્ભાવમેં યા અસદ્ભાવમેં ઉસકે (-શુદ્ધ આત્માકે) સદ્ભાવસે હી દર્શનકા

Page 411 of 642
PDF/HTML Page 444 of 675
single page version

ષડ્જીવનિકાયસદ્ભાવેઽસદ્ભાવે વા તત્સદ્ભાવેનૈવ ચારિત્રસ્ય સદ્ભાવાત્ .
(ઉપજાતિ)
રાગાદયો બન્ધનિદાનમુક્તા-
સ્તે શુદ્ધચિન્માત્રમહોઽતિરિક્તાઃ .
આત્મા પરો વા કિમુ તન્નિમિત્ત-
મિતિ પ્રણુન્નાઃ પુનરેવમાહુઃ ..૧૭૪..
જહ ફલિહમણી સુદ્ધો ણ સયં પરિણમદિ રાગમાદીહિં .
રંગિજ્જદિ અણ્ણેહિં દુ સો રત્તાદીહિં દવ્વેહિં ..૨૭૮..
સદ્ભાવ હૈ; શુદ્ધ આત્મા હી ચારિત્રકા આશ્રય હૈ, ક્યોંકિ છહ જીવ-નિકાયકે સદ્ભાવમેં યા
અસદ્ભાવમેં ઉસકે ( – શુદ્ધ આત્માકે) સદ્ભાવસે હી ચારિત્રકા સદ્ભાવ હૈ .
ભાવાર્થ : — આચારાંગાદિ શબ્દશ્રુતકા જ્ઞાન, જીવાદિ નવ પદાર્થોંકા શ્રદ્ધાન તથા છહકાયકે
જીવોંકી રક્ષા — ઇન સબકે હોતે હુએ ભી અભવ્યકે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર નહીં હોતે, ઇસલિયે
વ્યવહારનય તો નિષેધ્ય હૈ; ઔર જહાઁ શુદ્ધાત્મા હોતા હૈ વહાઁ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર હોતે હી હૈં, ઇસલિયે
નિશ્ચયનય વ્યવહારકા નિષેધક હૈ . અતઃ શુદ્ધનય ઉપાદેય કહા ગયા હૈ ..૨૭૬-૨૭૭..
અબ આગામી કથનકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — ‘‘[રાગાદયઃ બન્ધનિદાનમ્ ઉક્તાઃ ] રાગાદિકો બન્ધકા કારણ ક હા ઔર [તે
શુદ્ધ-ચિન્માત્ર-મહઃ-અતિરિક્તાઃ ] ઉન્હેં શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર જ્યોતિસે ( – અર્થાત્ આત્માસે) ભિન્ન ક હા;
[તદ્-નિમિત્તમ્ ] તબ ફિ ર ઉસ રાગાદિકા નિમિત્ત [કિમુ આત્મા વા પરઃ ] આત્મા હૈ યા કોઈ
અન્ય ?’’ [ઇતિ પ્રણુન્નાઃ પુનઃ એવમ્ આહુઃ ] ઇસપ્રકાર (શિષ્યકે) પ્રશ્નસે પ્રેરિત હોતે હુએ
આચાર્યભગવાન પુનઃ ઇસપ્રકાર (નિમ્નપ્રકારસે) ક હતે હૈં .૧૭૪.
ઉપરોક્ત પ્રશ્નકે ઉત્તરરૂપમેં આચાર્યદેવ કહતે હૈં : —
જ્યોં ફટિકમણિ હૈ શુદ્ધ, આપ ન રક્તરૂપ જુ પરિણમે .
પર અન્ય રક્ત પદાર્થસે, રક્તાદિરૂપ જુ પરિણમે ..૨૭૮..

Page 412 of 642
PDF/HTML Page 445 of 675
single page version

એવં ણાણી સુદ્ધો ણ સયં પરિણમદિ રાગમાદીહિં .
રાઇજ્જદિ અણ્ણેહિં દુ સો રાગાદીહિં દોસેહિં ..૨૭૯..
યથા સ્ફ ટિકમણિઃ શુદ્ધો ન સ્વયં પરિણમતે રાગાદ્યૈઃ .
રજ્યતેઽન્યૈસ્તુ સ રક્તાદિભિર્દ્રવ્યૈઃ ..૨૭૮..
એવં જ્ઞાની શુદ્ધો ન સ્વયં પરિણમતે રાગાદ્યૈઃ .
રજ્યતેઽન્યૈસ્તુ સ રાગાદિભિર્દોષૈઃ ..૨૭૯..
યથા ખલુ કેવલઃ સ્ફ ટિકોપલઃ, પરિણામસ્વભાવત્વે સત્યપિ, સ્વસ્ય શુદ્ધસ્વભાવત્વેન
રાગાદિનિમિત્તત્વાભાવાત્ રાગાદિભિઃ સ્વયં ન પરિણમતે, પરદ્રવ્યેણૈવ સ્વયં રાગાદિભાવાપન્નતયા
સ્વસ્ય રાગાદિનિમિત્તભૂતેન, શુદ્ધસ્વભાવાત્પ્રચ્યવમાન એવ, રાગાદિભિઃ પરિણમ્યતે; તથા કેવલઃ
કિલાત્મા, પરિણામસ્વભાવત્વે સત્યપિ, સ્વસ્ય શુદ્ધસ્વભાવત્વેન રાગાદિનિમિત્તત્વાભાવાત્ રાગાદિભિઃ
ત્યોં ‘જ્ઞાની’ ભી હૈ શુદ્ધ, આપ ન રાગરૂપ જુ પરિણમે .
પર અન્ય જો રાગાદિ દૂષણ, ઉનસે વહ રાગી બને ..૨૭૯..
ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [સ્ફ ટિકમણિઃ ] સ્ફ ટિક મણિ [શુદ્ધઃ ] શુદ્ધ હોનેસે
[રાગાદ્યૈઃ ] રાગાદિરૂપસે (લલાઈ-આદિરૂપસે) [સ્વયં ] અપને આપ [ન પરિણમતે ] પરિણમતા
નહીં હૈ, [તુ ] પરંતુ [અન્યૈઃ રક્તાદિભિઃ દ્રવ્યૈઃ ] અન્ય રક્તાદિ દ્રવ્યોંસે [સઃ ] વહ [રજ્યતે ] રક્ત
( – લાલ) આદિ કિયા જાતા હૈ, [એવં ] ઇસીપ્રકાર [જ્ઞાની ] જ્ઞાની અર્થાત્ આત્મા [શુદ્ધઃ ] શુદ્ધ
હોનેસે [રાગાદ્યૈઃ ] રાગાદિરૂપ [સ્વયં ] અપને આપ [ન પરિણમતે ] પરિણમતા નહીં હૈ, [તુ ] પરંતુ
[અન્યૈઃ રાગાદિભિઃ દોષૈઃ ] અન્ય રાગાદિ દોષોંસે [સઃ ] વહ [રજ્યતે ] રાગી આદિ કિયા
જાતા હૈ .
ટીકા : — જૈસે વાસ્તવમેં કેવલ ( – અકેલા) સ્ફ ટિકમણિ, સ્વયં પરિણમનસ્વભાવવાલા
હોને પર ભી, અપનેકો શુદ્ધસ્વભાવત્વકે કારણ રાગાદિકા નિમિત્તત્વ ન હોનેસે (સ્વયં અપનેકો
લલાઈ-આદિરૂપ પરિણમનકા નિમિત્ત ન હોનેસે) અપને આપ રાગાદિરૂપ નહીં પરિણમતા, કિન્તુ
જો અપને આપ રાગાદિભાવકો પ્રાપ્ત હોનેસે સ્ફ ટિકમણિકો રાગાદિકા નિમિત્ત હોતા હૈ ઐસે પરદ્રવ્યકે
દ્વારા હી, શુદ્ધસ્વભાવસે ચ્યુત હોતા હુઆ હી, રાગાદિરૂપ પરિણમિત કિયા જાતા હૈ; ઇસીપ્રકાર
વાસ્તવમેં કેવલ ( – અકેલા) આત્મા, સ્વયં પરિણમન-સ્વભાવવાલા હોને પર ભી, અપનેકો

Page 413 of 642
PDF/HTML Page 446 of 675
single page version

સ્વયં ન પરિણમતે, પરદ્રવ્યેણૈવ સ્વયં રાગાદિભાવાપન્નતયા સ્વસ્ય રાગાદિનિમિત્તભૂતેન,
શુદ્ધસ્વભાવાત્પ્રચ્યવમાન એવ, રાગાદિભિઃ પરિણમ્યતે . ઇતિ તાવદ્વસ્તુસ્વભાવઃ .
(ઉપજાતિ)
ન જાતુ રાગાદિનિમિત્તભાવ-
માત્માત્મનો યાતિ યથાર્કકાન્તઃ .
તસ્મિન્નિમિત્તં પરસંગ એવ
વસ્તુસ્વભાવોઽયમુદેતિ તાવત્ ..૧૭૫..
શુદ્ધસ્વભાવત્વકે કારણ રાગાદિકા નિમિત્તત્વ ન હોનેસે (સ્વયં અપનેકો રાગાદિરૂપ પરિણમનકા
નિમિત્ત ન હોનેસે) અપને આપ હી રાગાદિરૂપ નહીં પરિણમતા, પરન્તુ જો અપને આપ રાગાદિભાવકો
પ્રાપ્ત હોનેસે આત્માકો રાગાદિકા નિમિત્ત હોતા હૈ ઐસે પરદ્રવ્યકે દ્વારા હી, શુદ્ધસ્વભાવસે ચ્યુત હોતા
હુઆ હી, રાગાદિરૂપ પરિણમિત કિયા જાતા હૈ . — ઐસા વસ્તુસ્વભાવ હૈ .
ભાવાર્થ : — સ્ફ ટિકમણિ સ્વયં તો માત્ર એકાકાર શુદ્ધ હી હૈ; વહ પરિણમનસ્વભાવવાલા
હોને પર ભી અકેલા અપને આપ લલાઈ-આદિરૂપ નહીં પરિણમતા, કિન્તુ લાલ આદિ પરદ્રવ્યકે
નિમિત્તસે (સ્વયં લલાઈ-આદિરૂપ પરિણમતે ઐસે પરદ્રવ્યકે નિમિત્તસે) લલાઈ-આદિરૂપ
પરિણમતા હૈ . ઇસીપ્રકાર આત્મા સ્વયં તો શુદ્ધ હી હૈ; વહ પરિણમનસ્વભાવવાલા હોને પર ભી
અકેલા અપને આપ રાગાદિરૂપ નહીં પરિણમતા, પરન્તુ રાગાદિરૂપ પરદ્રવ્યકે નિમિત્તસે ( – અર્થાત્
સ્વયં રાગાદિરૂપ પરિણમન કરનેવાલે પરદ્રવ્યકે નિમિત્તસે) રાગાદિરૂપ પરિણમતા હૈ . ઐસા વસ્તુકા
હી સ્વભાવ હૈ, ઉસમેં અન્ય કિસી તર્કકો અવકાશ નહીં હૈ ..૨૭૮-૨૭૯..
અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [યથા અર્કકાન્તઃ ] સૂર્યકાન્તમણિકી ભાઁતિ (-જૈસે સૂર્યકાન્તમણિ સ્વતઃ
હી અગ્નિરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, ઉસકે અગ્નિરૂપ પરિણમનમેં સૂર્યબિમ્બ નિમિત્ત હૈ, ઉસીપ્રકાર)
[આત્મા આત્મનઃ રાગાદિનિમિત્તભાવમ્ જાતુ ન યાતિ ] આત્મા અપનેકો રાગાદિકા નિમિત્ત ક ભી
ભી નહીં હોતા, [તસ્મિન્ નિમિત્તં પરસંગઃ એવ ] ઉસમેં નિમિત્ત પરસંગ હી ( – પરદ્રવ્યકા સંગ હી)
હૈ — [અયમ્ વસ્તુસ્વભાવઃ ઉદેતિ તાવત્ ] ઐસા વસ્તુસ્વભાવ પ્રકાશમાન હૈ . (સદૈવ વસ્તુકા
ઐસા હી સ્વભાવ હૈ, ઇસે કિસીને બનાયા નહીં હૈ .) .૧૭૫.
‘ઐસે વસ્તુસ્વભાવકો જાનતા હુઆ જ્ઞાની રાગાદિકો નિજરૂપ નહીં કરતા’ ઇસ અર્થકા,
તથા આગામી ગાથાકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —

Page 414 of 642
PDF/HTML Page 447 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
ઇતિ વસ્તુસ્વભાવં સ્વં જ્ઞાની જાનાતિ તેન સઃ .
રાગાદીન્નાત્મનઃ કુર્યાન્નાતો ભવતિ કારકઃ ..૧૭૬..
ણ ય રાગદોસમોહં કુવ્વદિ ણાણી કસાયભાવં વા .
સયમપ્પણો ણ સો તેણ કારગો તેસિં ભાવાણં ..૨૮૦..
ન ચ રાગદ્વેષમોહં કરોતિ જ્ઞાની કષાયભાવં વા .
સ્વયમાત્મનો ન સ તેન કારકસ્તેષાં ભાવાનામ્ ..૨૮૦..
યથોક્તં વસ્તુસ્વભાવં જાનન્ જ્ઞાની શુદ્ધસ્વભાવાદેવ ન પ્રચ્યવતે, તતો રાગદ્વેષમોહાદિ-
ભાવૈઃ સ્વયં ન પરિણમતે, ન પરેણાપિ પરિણમ્યતે, તતષ્ટંકોત્કીર્ણૈકજ્ઞાયકભાવો જ્ઞાની
રાગદ્વેષમોહાદિભાવાનામકર્તૈવેતિ પ્રતિનિયમઃ .
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ સ્વં વસ્તુસ્વભાવં જ્ઞાની જાનાતિ ] જ્ઞાની ઐસે અપને વસ્તુસ્વભાવકો
જાનતા હૈ, [તેન સઃ રાગાદીન્ આત્મનઃ ન કુર્યાત્ ] ઇસલિયે વહ રાગાદિકો નિજરૂપ નહીં કરતા,
[અતઃ કારકઃ ન ભવતિ ] અતઃ વહ (રાગાદિકા) ક ર્તા નહીં હૈ .૧૭૬.
અબ, ઇસીપ્રકાર ગાથા દ્વારા કહતે હૈં : —
કભિ રાગદ્વેષવિમોહ અગર કષાયભાવ જુ નિજવિષૈં .
જ્ઞાની સ્વયં કરતા નહીં, ઇસસે ન તત્કારક બને ..૨૮૦..
ગાથાર્થ : — [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [રાગદ્વેષમોહં ] રાગ-દ્વેષ-મોહકો [વા કષાયભાવં ] અથવા
ક ષાયભાવકો [સ્વયમ્ ] અપને આપ [આત્મનઃ ] અપનેમેં [ન ચ કરોતિ ] નહીં કરતા, [તેન ]
ઇસલિયે [સઃ ] વહ, [તેષાં ભાવાનામ્ ] ઉન ભાવોંકા [કારકઃ ન ] કારક અર્થાત્ ક ર્તા નહીં હૈ .
ટીકા : — યથોક્ત (અર્થાત્ જૈસા કહા વૈસે) વસ્તુસ્વભાવકો જાનતા હુઆ જ્ઞાની (અપને)
શુદ્ધસ્વભાવસે હી ચ્યુત નહીં હોતા, ઇસલિયે વહ રાગ-દ્વેષ-મોહ આદિ ભાવોંરૂપ સ્વતઃ પરિણમિત નહીં
હોતા ઔર દૂસરેકે દ્વારા ભી પરિણમિત નહીં કિયા જાતા, ઇસલિયે ટંકોત્કીર્ણ એક જ્ઞાયકભાવસ્વરૂપ
જ્ઞાની રાગ-દ્વેષ-મોહ આદિ ભાવોંકા અકર્તા હી હૈ — ઐસા નિયમ હૈ .
ભાવાર્થ : — આત્મા જબ જ્ઞાની હુઆ તબ ઉસને વસ્તુકા ઐસા સ્વભાવ જાના કિ
‘આત્મા સ્વયં તો શુદ્ધ હી હૈ — દ્રવ્યદૃષ્ટિસે અપરિણમનસ્વરૂપ હૈ, પર્યાયદૃષ્ટિસે પરદ્રવ્યકે
નિમિત્તસે રાગાદિરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ’; ઇસલિયે અબ જ્ઞાની સ્વયં ઉન ભાવોંકા કર્તા નહીં

Page 415 of 642
PDF/HTML Page 448 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
ઇતિ વસ્તુસ્વભાવં સ્વં નાજ્ઞાની વેત્તિ તેન સઃ .
રાગાદીનાત્મનઃ કુર્યાદતો ભવતિ કારકઃ ..૧૭૭..
રાગમ્હિ ય દોસમ્હિ ય કસાયકમ્મેસુ ચેવ જે ભાવા .
તેહિં દુ પરિણમંતો રાગાદી બંધદિ પુણો વિ ..૨૮૧..
રાગે ચ દ્વેષે ચ કષાયકર્મસુ ચૈવ યે ભાવાઃ .
તૈસ્તુ પરિણમમાનો રાગાદીન્ બધ્નાતિ પુનરપિ ..૨૮૧..
યથોક્તં વસ્તુસ્વભાવમજાનંસ્ત્વજ્ઞાની શુદ્ધસ્વભાવાદાસંસારં પ્રચ્યુત એવ, તતઃ કર્મ-
વિપાકપ્રભવૈ રાગદ્વેષમોહાદિભાવૈઃ પરિણમમાનોઽજ્ઞાની રાગદ્વેષમોહાદિભાવાનાં કર્તા ભવન્ બધ્યત
એવેતિ પ્રતિનિયમઃ .
હોતા, જો ઉદય આતે હૈં ઉનકા જ્ઞાતા હી હોતા હૈ ..૨૮૦..
‘અજ્ઞાની ઐસે વસ્તુસ્વભાવકો નહીં જાનતા, ઇસલિયે વહ રાગાદિ ભાવોંકા કર્તા હોતા હૈ’ ઇસ
અર્થકા, આગામી ગાથાકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ સ્વં વસ્તુસ્વભાવં અજ્ઞાની ન વેત્તિ ] અજ્ઞાની અપને ઐસે વસ્તુસ્વભાવકો
નહીં જાનતા, [તેન સઃ રાગાદીન્ આત્મનઃ કુર્યાત્ ] ઇસલિયે વહ રાગાદિકો ( – રાગાદિભાવોંકો)
અપના કરતા હૈ, [અતઃ કારકઃ ભવતિ ] અતઃ વહ ઉનકા ક ર્તા હોતા હૈ .૧૭૭.
અબ ઇસી અર્થકી ગાથા કહતે હૈં : —
પર રાગ-દ્વેષ-કષાયકર્મનિમિત્ત હોવેં ભાવ જો .
ઉન-રૂપ જો જીવ પરિણમે ફિ ર બાઁધતા રાગાદિકો ..૨૮૧..
ગાથાર્થ : — [રાગે ચ દ્વેષે ચ કષાયકર્મસુ ચ એવ ] રાગ, દ્વેષ ઔર ક ષાયક ર્મોં હોને પર
(અર્થાત્ ઉનકે ઉદય હોને પર) [યે ભાવાઃ ] જો ભાવ હોતે હૈં, [તૈઃ તુ ] ઉન રૂપ [પરિણમમાનઃ ]
પરિણમિત હોતા હુઆ અજ્ઞાની [રાગાદીન્ ] રાગાદિકો [પુનઃ અપિ ] પુનઃ પુનઃ [બધ્નાતિ ] બાઁધતા હૈ .
ટીકા : — યથોક્ત વસ્તુસ્વભાવકો ન જાનતા હુઆ અજ્ઞાની અનાદિ સંસારસે લેકર (અપને)
શુદ્ધસ્વભાવસે ચ્યુત હી હૈ, ઇસલિયે કર્મોદયસે ઉત્પન્ન રાગદ્વેષમોહાદિ ભાવોંરૂપ પરિણમતા હુઆ અજ્ઞાની
રાગદ્વેષમોહાદિ ભાવોંકા કર્તા હોતા હુઆ (કર્મોંસે) બદ્ધ હોતા હી હૈ — ઐસા નિયમ હૈ .

Page 416 of 642
PDF/HTML Page 449 of 675
single page version

તતઃ સ્થિતમેતત્ —
રાગમ્હિ ય દોસમ્હિ ય કસાયકમ્મેસુ ચેવ જે ભાવા .
તેહિં દુ પરિણમંતો રાગાદી બંધદે ચેદા ..૨૮૨..
રાગે ચ દ્વેષે ચ કષાયકર્મસુ ચૈવ યે ભાવાઃ .
તૈસ્તુ પરિણમમાનો રાગાદીન્ બધ્નાતિ ચેતયિતા ..૨૮૨..
ય ઇમે કિલાજ્ઞાનિનઃ પુદ્ગલકર્મનિમિત્તા રાગદ્વેષમોહાદિપરિણામાસ્ત એવ ભૂયો
રાગદ્વેષમોહાદિપરિણામનિમિત્તસ્ય પુદ્ગલકર્મણો બન્ધહેતુરિતિ .
કથમાત્મા રાગાદીનામકારક એવેતિ ચેત્ —
ભાવાર્થ : — અજ્ઞાની વસ્તુસ્વભાવકો તો યથાર્થ નહીં જાનતા ઔર કર્મોદયસે દો ભાવ હોતે
હૈં ઉન્હેં અપના સમઝકર પરિણમતા હૈ, ઇસલિયે વહ ઉનકા કર્તા હોતા હુઆ પુનઃ પુનઃ આગામી
કર્મોંકો બાઁધતા હૈ — ઐસા નિયમ હૈ ..૨૮૧..
‘‘અતઃ યહ સિદ્ધ હુઆ (અર્થાત્ પૂર્વોક્ત કારણસે નિમ્નપ્રકાર નિશ્ચિત હુઆ)’’ ઐસા અબ
કહતે હૈં : —
યોં રાગ-દ્વેષ-કષાયકર્મનિમિત્ત હોવેં ભાવ જો .
ઉન-રૂપ આત્મા પરિણમેં, વહ બાઁધતા રાગાદિકો ..૨૮૨..
ગાથાર્થ : — [રાગે ચ દ્વેષે ચ કષાયકર્મસુ ચ એવ ] રાગ, દ્વેષ ઔર ક ષાયક ર્મોંકે હોને પર
(અર્થાત્ ઉનકે ઉદય હોને પર) [યે ભાવાઃ ] જો ભાવ હોતે હૈં, [તૈઃ તુ ] ઉન-રૂપ [પરિણમમાનઃ ]
પરિણમતા હુઆ [ચેતયિતા ] આત્મા [રાગાદીન્ ] રાગાદિકો [બધ્નાતિ ] બાઁધતા હૈ .
ટીકા : — નિશ્ચયસે અજ્ઞાનીકો, પુદ્ગલકર્મ જિનકા નિમિત્ત હૈ ઐસે જો યહ
રાગદ્વેષમોહાદિ પરિણામ હૈં, વે હી પુનઃ રાગદ્વેષમોહાદિ પરિણામકા નિમિત્ત જો પુદ્ગલકર્મ ઉસકે
બન્ધકે કારણ હૈ .
ભાવાર્થ : — અજ્ઞાનીકે કર્મકે નિમિત્તસે રાગદ્વેષમોહાદિ પરિણામ હોતે હૈં વે હી પુનઃ
આગામી કર્મબન્ધકે કારણ હોતે હૈં ..૨૮૨..
અબ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ આત્મા રાગાદિકા અકારક હી કૈસે હૈ ? ઇસકા સમાધાન (આગમકા
પ્રમાણ દેકર ) કરતે હૈં : —

Page 417 of 642
PDF/HTML Page 450 of 675
single page version

અપ્પડિકમણં દુવિહં અપચ્ચખાણં તહેવ વિણ્ણેયં .
એદેણુવદેસેણ ય અકારગો વણ્ણિદો ચેદા ..૨૮૩..
અપ્પડિકમણં દુવિહં દવ્વે ભાવે અપચ્ચખાણં પિ .
એદેણુવદેસેણ ય અકારગો વણ્ણિદો ચેદા ..૨૮૪..
જાવં અપ્પડિકમણં અપચ્ચખાણં ચ દવ્વભાવાણં .
કુવ્વદિ આદા તાવં કત્તા સો હોદિ ણાદવ્વો ..૨૮૫..
અપ્રતિક્રમણં દ્વિવિધમપ્રત્યાખ્યાનં તથૈવ વિજ્ઞેયમ્ .
એતેનોપદેશેન ચાકારકો વર્ણિતશ્ચેતયિતા ..૨૮૩..
અપ્રતિક્રમણં દ્વિવિધં દ્રવ્યે ભાવેઽપિઽપ્રત્યાખ્યાન .
એતેનોપદેશેન ચાકારકો વર્ણિતશ્ચેતયિતા ..૨૮૪..
53
અનપ્રતિક્રમણ દો ભાઁતિ, અનપચખાણ ભી દો ભાઁતિ હૈ .
જીવકો અકારક હૈ કહા ઇસ રીતકે ઉપદેશસે ..૨૮૩..
અનપ્રતિક્રમણ દો — દ્રવ્યભાવ જુ, યોંહિ અનપચખાણ હૈ .
જીવકો અકારક હૈ કહા ઇસ રીતકે ઉપદેશસે ..૨૮૪..
અનપ્રતિક્રમણ અરુ ત્યોંહિ અનપચખાણ દ્રવ્ય રુ ભાવકા .
જબતક કરૈ હૈ આતમા, કર્તા બનૈ હૈ જાનના ..૨૮૫..
ગાથાર્થ : — [અપ્રતિક્રમણં ] અપ્રતિક્ર મણ [દ્વિવિધમ્ ] દો પ્રકારકા હૈ, [તથા એવ ] ઉસી
તરહ [અપ્રત્યાખ્યાનં ] અપ્રત્યાખ્યાન દો પ્રકારકા [વિજ્ઞેયમ્ ] જાનના ચાહિએ; — [એતેન ઉપદેશેન
ચ ] ઇસ ઉપદેશસે [ચેતયિતા ] આત્મા [અકારકઃ વર્ણિતઃ ] અકારક કહા ગયા હૈ .
[અપ્રતિક્રમણં ] અપ્રતિક્ર મણ [દ્વિવિધં ] દો પ્રકારકા હૈ — [દ્રવ્યે ભાવે ] દ્રવ્ય સમ્બન્ધી
ઔર ભાવ સમ્બન્ધી; [અપ્રત્યાખ્યાનમ્ અપિ ] ઇસીપ્રકાર અપ્રત્યાખ્યાન ભી દો પ્રકારકા હૈ — દ્રવ્ય
સમ્બન્ધી ઔર ભાવ સમ્બન્ધી; — [એતેન ઉપદેશેન ચ ] ઇસ ઉપદેશસે [ચેતયિતા ] આત્મા [અકારકઃ
વર્ણિતઃ ] અકારક કહા ગયા હૈ .

Page 418 of 642
PDF/HTML Page 451 of 675
single page version

યાવદપ્રતિક્રમણમપ્રત્યાખ્યાનં ચ દ્રવ્યભાવયોઃ .
કરોત્યાત્મા તાવત્કર્તા સ ભવતિ જ્ઞાતવ્યઃ ..૨૮૫..
આત્માત્મના રાગાદીનામકારક એવ, અપ્રતિક્રમણાપ્રત્યાખ્યાનયોર્દ્વૈવિધ્યોપદેશાન્યથાનુપપત્તેઃ .
યઃ ખલુ અપ્રતિક્રમણાપ્રત્યાખ્યાનયોર્દ્રવ્યભાવભેદેન દ્વિવિધોપદેશઃ સ, દ્રવ્યભાવયોર્નિમિત્ત-
નૈમિત્તિકભાવં પ્રથયન્, અકર્તૃત્વમાત્મનો જ્ઞાપયતિ . તત એતત્ સ્થિતં — પરદ્રવ્યં નિમિત્તં,
નૈમિત્તિકા આત્મનો રાગાદિભાવાઃ . યદ્યેવં નેષ્યેત તદા દ્રવ્યાપ્રતિક્રમણાપ્રત્યાખ્યાનયોઃ
કર્તૃત્વનિમિત્તત્વોપદેશોઽનર્થક એવ સ્યાત્, તદનર્થકત્વે ત્વેકસ્યૈવાત્મનો રાગાદિભાવનિમિત્તત્વાપત્તૌ
નિત્યકર્તૃત્વાનુષંગાન્મોક્ષાભાવઃ પ્રસજેચ્ચ . તતઃ પરદ્રવ્યમેવાત્મનો રાગાદિભાવનિમિત્તમસ્તુ . તથા સતિ
તુ રાગાદીનામકારક એવાત્મા . તથાપિ યાવન્નિમિત્તભૂતં દ્રવ્યં ન પ્રતિક્રામતિ ન પ્રત્યાચષ્ટે ચ
તાવન્નૈમિત્તિકભૂતં ભાવં ન પ્રતિક્રામતિ ન પ્રત્યાચષ્ટે ચ, યાવત્તુ ભાવં ન પ્રતિક્રામતિ ન પ્રત્યાચષ્ટે
[યાવત્ ] જબ તક [આત્મા ] આત્મા [દ્રવ્યભાવયોઃ ] દ્રવ્યકા ઔર ભાવકા
[અપ્રતિક્રમણમ્ ચ અપ્રત્યાખ્યાનં ] અપ્રતિક્ર મણ તથા અપ્રત્યાખ્યાન [કરોતિ ] ક રતા હૈ [તાવત્ ]
તબ તક [સઃ ] વહ [કર્તા ભવતિ ] ક ર્તા હોતા હૈ, [જ્ઞાતવ્યઃ ] ઐસા જાનના ચાહિએ .
ટીકા : — આત્મા સ્વતઃ રાગાદિકા અકારક હી હૈ; ક્યોંકિ યદિ ઐસા ન હો તો
(અર્થાત્ યદિ આત્મા સ્વતઃ હી રાગાદિભાવોંકા કારક હો તો) અપ્રતિક્રમણ ઔર
અપ્રત્યાખ્યાનકી દ્વિવિધતાકા ઉપદેશ નહીં હો સકતા . અપ્રતિક્રમણ ઔર અપ્રત્યાખ્યાનકા જો
વાસ્તવમેં દ્રવ્ય ઔર ભાવકે ભેદસે દ્વિવિધ (દો પ્રકારકા) ઉપદેશ હૈ વહ, દ્રવ્ય ઔર ભાવકે
નિમિત્ત-નૈમિત્તિકત્વકો પ્રગટ કરતા હુઆ, આત્માકે અકર્તૃત્વકો હી બતલાતા હૈ . ઇસલિયે યહ
નિશ્ચિત હુઆ કિ પરદ્રવ્ય નિમિત્ત હૈ ઔર આત્માકે રાગાદિભાવ નૈમિત્તિક હૈં . યદિ ઐસા ન માના
જાયે તો દ્રવ્ય-અપ્રતિક્રમણ ઔર દ્રવ્ય-અપ્રત્યાખ્યાન કર્તૃત્વકે નિમિત્તરૂપ ઉપદેશ નિરર્થક હી
હોગા, ઔર વહ નિરર્થક હોને પર એક હી આત્માકો રાગાદિભાવોંકા નિમિત્તત્વ આ જાયેગા,
જિસસે નિત્ય-કર્તૃત્વકા પ્રસંગ આ જાયેગા, જિસસે મોક્ષકા અભાવ સિદ્ધ હોગા . ઇસલિયે
પરદ્રવ્ય હી આત્માકે રાગાદિભાવોંકા નિમિત્ત હો . ઔર ઐસા હોને પર, યહ સિદ્ધ હુઆ કિ
આત્મા રાગાદિકા અકારક હી હૈ . (ઇસપ્રકાર યદ્યપિ આત્મા રાગાદિકા અકારક હી હૈ) તથાપિ
જબ તક વહ નિમિત્તભૂત દ્રવ્યકા ( – પરદ્રવ્યકા) પ્રતિક્રમણ તથા પ્રત્યાખ્યાન નહીં કરતા તબ
તક નૈમિત્તિકભૂત ભાવકા ( – રાગાદિભાવકા) પ્રતિક્રમણ તથા પ્રત્યાખ્યાન નહીં કરતા, ઔર જબ
તક ભાવકા પ્રતિક્રમણ તથા પ્રત્યાખ્યાન નહીં કરતા તબ તક વહ ઉનકા કર્તા હી હૈ; જબ
વહ નિમિત્તભૂત દ્રવ્યકા પ્રતિક્રમણ તથા પ્રત્યાખ્યાન કરતા હૈ તભી નૈમિત્તિકભૂત ભાવકા

Page 419 of 642
PDF/HTML Page 452 of 675
single page version

ચ તાવત્કર્તૈવ સ્યાત્ . યદૈવ નિમિત્તભૂતં દ્રવ્યં પ્રતિક્રામતિ પ્રત્યાચષ્ટે ચ તદૈવ નૈમિત્તિકભૂતં ભાવં
પ્રતિક્રામતિ પ્રત્યાચષ્ટે ચ, યદા તુ ભાવં પ્રતિક્રામતિ પ્રત્યાચષ્ટે ચ તદા સાક્ષાદકર્તૈવ સ્યાત્ .
દ્રવ્યભાવયોર્નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવોદાહરણં ચૈતત્ —
આધાકમ્માદીયા પોગ્ગલદવ્વસ્સ જે ઇમે દોસા .
કહ તે કુવ્વદિ ણાણી પરદવ્વગુણા દુ જે ણિચ્ચં ..૨૮૬..
પ્રતિક્રમણ તથા પ્રત્યાખ્યાન કરતા હૈ, ઔર જબ ભાવકા પ્રતિક્રમણ તથા પ્રત્યાખ્યાન કરતા હૈ
તબ વહ સાક્ષાત્ અકર્તા હી હૈ .
ભાવાર્થ : — અતીત કાલમેં જિન પરદ્રવ્યોંકા ગ્રહણ કિયા થા ઉન્હેં વર્તમાનમેં અચ્છા
સમઝના, ઉનકે સંસ્કાર રહના, ઉનકે પ્રતિ મમત્વ રહના, વહ દ્રવ્ય-અપ્રતિક્રમણ હૈ ઔર ઉન
પરદ્રવ્યોંકે નિમિત્તસે જો રાગાદિભાવ હુએ થે ઉન્હેં વર્તમાનમેં અચ્છા જાનના, ઉનકે સંસ્કાર રહના,
ઉનકે પ્રતિ મમત્વ રહના, ભાવ-અપ્રતિક્રમણ હૈ . ઇસી પ્રકાર આગામી કાલ સમ્બન્ધી પરદ્રવ્યોંકી
ઇચ્છા રખના, મમત્વ રખના, દ્રવ્ય અપ્રત્યાખ્યાન હૈ ઔર ઉન પરદ્રવ્યોંકે નિમિત્તસે આગામી કાલમેં
હોનેવાલે રાગાદિભાવોંકી ઇચ્છા રખના, મમત્વ રખના, ભાવ અપ્રત્યાખ્યાન હૈ . ઇસપ્રકાર દ્રવ્ય-
અપ્રતિક્રમણ ઔર ભાવ-અપ્રતિક્રમણ તથા દ્રવ્ય-અપ્રત્યાખ્યાન ઔર ભાવ-અપ્રત્યાખ્યાન — ઐસા જો
અપ્રતિક્રમણ ઔર અપ્રત્યાખ્યાનકા દો પ્રકારસે ઉપદેશ હૈ, વહ દ્રવ્યભાવકે નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવકો
બતલાતા હૈ . ઇસસે યહ સિદ્ધ હુઆ કિ — પરદ્રવ્ય તો નિમિત્ત હૈ ઔર રાગાદિભાવ નૈમિત્તિક હૈં .
ઇસપ્રકાર આત્મા રાગાદિભાવોંકો સ્વયમેવ ન કરનેસે રાગાદિભાવોંકા અકર્તા હી હૈ ઐસા સિદ્ધ હુઆ .
ઇસપ્રકાર યદ્યપિ યહ આત્મા રાગાદિભાવોંકા અકર્તા હી હૈ તથાપિ જબ તક ઉસકે નિમિત્તભૂત
પરદ્રવ્યકે અપ્રતિક્રમણ-અપ્રત્યાખ્યાન હૈં તબ તક ઉસકે રાગાદિભાવોંકે અપ્રતિક્રમણ-અપ્રત્યાખ્યાન
હૈં, ઔર જબ તક રાગાદિભાવોંકે અપ્રતિક્રમણ-અપ્રત્યાખ્યાન હૈં તબ તક વહ રાગાદિભાવોંકા કર્તા
હી હૈ; જબ વહ નિમિત્તભૂત પરદ્રવ્યકે પ્રતિક્રમણ-પ્રત્યાખ્યાન કરતા હૈ તબ ઉસકે નૈમિત્તિક
રાગાદિભાવોંકે ભી પ્રતિક્રમણ-પ્રત્યાખ્યાન હો જાતે હૈં, ઔર જબ રાગાદિભાવોંકે પ્રતિક્રમણ-
પ્રત્યાખ્યાન હો જાતે હૈં તબ વહ સાક્ષાત્ અકર્તા હી હૈ ..૨૮૩ સે ૨૮૫..
અબ દ્રવ્ય ઔર ભાવકી નિમિત્ત-નૈમિત્તિકતાકા ઉદાહરણ દેતે હૈં : —
હૈં અધઃકર્માદિક જુ પુદ્ગલદ્રવ્યકે હી દોષ યે .
કૈસે કરે ‘જ્ઞાની’ સદા પરદ્રવ્યકે જો ગુણહિ હૈં ? ..૨૮૬..

Page 420 of 642
PDF/HTML Page 453 of 675
single page version

આધાકમ્મં ઉદ્દેસિયં ચ પોગ્ગલમયં ઇમં દવ્વં .
કહ તં મમ હોદિ કયં જં ણિચ્ચમચેદણં વુત્તં ..૨૮૭..
અધઃકર્માદ્યાઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય ય ઇમે દોષાઃ .
કથં તાન્ કરોતિ જ્ઞાની પરદ્રવ્યગુણાસ્તુ યે નિત્યમ્ ..૨૮૬..
અધઃકર્મોદ્દેશિકં ચ પુદ્ગલમયમિદં દ્રવ્યં .
કથં તન્મમ ભવતિ કૃતં યન્નિત્યમચેતનમુક્તમ્ ..૨૮૭..
યથાધઃકર્મનિષ્પન્નમુદ્દેશનિષ્પન્નં ચ પુદ્ગલદ્રવ્યં નિમિત્તભૂતમપ્રત્યાચક્ષાણો નૈમિત્તિકભૂતં
બન્ધસાધકં ભાવં ન પ્રત્યાચષ્ટે, તથા સમસ્તમપિ પરદ્રવ્યમપ્રત્યાચક્ષાણસ્તન્નિમિત્તકં ભાવં ન
પ્રત્યાચષ્ટે . યથા ચાધઃકર્માદીન્ પુદ્ગલદ્રવ્યદોષાન્ન નામ કરોત્યાત્મા પરદ્રવ્યપરિણામત્વે સતિ
આત્મકાર્યત્વાભાવાત્, તતોઽધઃકર્મોદ્દેશિકં ચ પુદ્ગલદ્રવ્યં ન મમ કાર્યં નિત્યમચેતનત્વે સતિ
ઉદ્દેશિ ત્યોંહી અધઃકર્મી પૌદ્ગલિક યહ દ્રવ્ય જો .
કૈસે હિ મુઝકૃત હોય નિત્ય અજીવ વર્ણા જિસહિકો ..૨૮૭..
ગાથાર્થ : — [અધઃકર્માદ્યાઃ યે ઇમે ] અધઃક ર્મ આદિ જો યહ [પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય દોષાઃ ]
પુદ્ગલદ્રવ્યકે દોષ હૈં (ઉનકો જ્ઞાની અર્થાત્ આત્મા ક રતા નહીં હૈ;) [તાન્ ] ઉનકો [જ્ઞાની ] જ્ઞાની
અર્થાત્ આત્મા [કથં કરોતિ ] કૈસે ક રે [યે તુ ] કિ જો [નિત્યમ્ ] સદા [પરદ્રવ્યગુણાઃ ]
પરદ્રવ્યકે ગુણ હૈ ?
ઇસલિયે [અધઃકર્મ ઉદ્દેશિકં ચ ] અધઃક ર્મ ઔર ઉદ્દેશિક [ઇદં ] ઐસા [પુદ્ગલમયમ્ દ્રવ્યં ]
પુદ્ગલમય દ્રવ્ય હૈ (વહ મેરા કિયા નહીં હોતા;) [તત્ ] વહ [મમ કૃ તં ] મેરા કિયા [કથં
ભવતિ ] કૈસે હો [યત્ ] કિ જો [નિત્યમ્ ] સદા [અચેતનમ્ ઉક્ત મ્ ] અચેતન ક હા ગયા હૈ ?
ટીકા : — જૈસે અધઃકર્મસે નિષ્પન્ન ઔર ઉદ્દેશસે નિષ્પન્ન હુએ નિમિત્તભૂત (આહારાદિ)
પુદ્ગલદ્રવ્યકા પ્રત્યાખ્યાન ન કરતા હુઆ આત્મા ( – મુનિ) નૈમિત્તિકભૂત બન્ધસાધક ભાવકા
પ્રત્યાખ્યાન (ત્યાગ) નહીં કરતા, ઇસીપ્રકાર સમસ્ત પરદ્રવ્યકા પ્રત્યાખ્યાન ન કરતા હુઆ આત્મા
ઉસકે નિમિત્તસે હોનેવાલે ભાવકો નહીં ત્યાગતા . ઔર ‘‘અધઃકર્મ આદિ પુદ્ગલદ્રવ્યકે દોષોંકો
આત્મા વાસ્તવમેં નહીં કરતા, ક્યોંકિ વે પરદ્રવ્યકે પરિણામ હૈં, ઇસલિયે ઉન્હેં આત્માકે કાર્યત્વકા
અભાવ હૈ; અતઃ અધઃકર્મ ઔર ઉદ્દેશિક પુદ્ગલદ્રવ્ય મેરા કાર્ય નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ નિત્ય અચેતન

Page 421 of 642
PDF/HTML Page 454 of 675
single page version

મત્કાર્યત્વાભાવાત્, — ઇતિ તત્ત્વજ્ઞાનપૂર્વકં પુદ્ગલદ્રવ્યં નિમિત્તભૂતં પ્રત્યાચક્ષાણો નૈમિત્તિકભૂતં
બન્ધસાધકં ભાવં પ્રત્યાચષ્ટે, તથા સમસ્તમપિ પરદ્રવ્યં પ્રત્યાચક્ષાણસ્તન્નિમિત્તં ભાવં પ્રત્યાચષ્ટે . એવં
દ્રવ્યભાવયોરસ્તિ નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવઃ .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
ઇત્યાલોચ્ય વિવેચ્ય તત્કિલ પરદ્રવ્યં સમગ્રં બલાત્
તન્મૂલાં બહુભાવસન્તતિમિમામુદ્ધર્તુકામઃ સમમ્ .
આત્માનં સમુપૈતિ નિર્ભરવહત્પૂર્ણૈકસંવિદ્યુતં
યેનોન્મૂલિતબન્ધ એષ ભગવાનાત્માત્મનિ સ્ફૂ ર્જતિ ..૧૭૮..
હૈ, ઇસલિએ ઉસકો મેરે કાર્યત્વકા અભાવ હૈ;’’ — ઇસપ્રકાર તત્ત્વજ્ઞાનપૂર્વક નિમિત્તભૂત
પુદ્ગલદ્રવ્યકા પ્રત્યાખ્યાન કરતા હુઆ આત્મા ( – મુનિ) જૈસે નૈમિત્તિકભૂત બન્ધસાધક ભાવકા
પ્રત્યાખ્યાન કરતા હૈ, ઉસીપ્રકાર સમસ્ત પરદ્રવ્યકા પ્રત્યાખ્યાન કરતા હુઆ ( – ત્યાગ કરતા હુઆ)
આત્મા ઉસકે નિમિત્તસે હોનેવાલે ભાવકા પ્રત્યાખ્યાન કરતા હૈ . ઇસપ્રકાર દ્રવ્ય ઔર ભાવકો
નિમિત્ત-નૈમિત્તિકતા હૈ .
ભાવાર્થ : — યહાઁ અધઃકર્મ ઔર ઉદ્દેશિક આહારકે દૃષ્ટાન્તસે દ્રવ્ય ઔર ભાવકી નિમિત્ત-
નૈમિત્તિકતા દૃઢ કી હૈ .
જિસ પાપકર્મસે આહાર નિષ્પન્ન હો ઉસ પાપકર્મકો અધઃકર્મ કહતે હૈં, તથા ઉસ આહારકો
ભી અધઃકર્મ કહતે હૈં . જો આહાર, ગ્રહણ કરનેવાલેકે નિમિત્તસે હી બનાયા ગયા હો ઉસે ઉદ્દેશિક કહતે
હૈં . ઐસે (અધઃકર્મ ઔર ઉદ્દેશિક) આહારકા જિસને પ્રત્યાખ્યાન નહીં કિયા ઉસને ઉસકે નિમિત્તસે
હોનેવાલે ભાવકા પ્રત્યાખ્યાન નહીં કિયા ઔર જિસને તત્ત્વજ્ઞાનપૂર્વક ઉસ આહારકા પ્રત્યાખ્યાન કિયા
હૈ ઉસને ઉસકે નિમિત્તસે હોનેવાલે ભાવકા પ્રત્યાખ્યાન કિયા હૈ . ઇસપ્રકાર સમસ્ત દ્રવ્યકો ઔર
ભાવકો નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવ જાનના ચાહિયે . જો પરદ્રવ્યકો ગ્રહણ કરતા હૈ ઉસે રાગાદિભાવ ભી હોતે
હૈં, વહ ઉનકા કર્તા ભી હોતા હૈ ઔર ઇસલિયે કર્મકા બન્ધ ભી કરતા હૈ; જબ આત્મા જ્ઞાની હોતા હૈ
તબ ઉસે કુછ ગ્રહણ કરનેકા રાગ નહીં હોતા, ઇસલિયે રાગાદિરૂપ પરિણમન ભી નહીં હોતા ઔર ઇસલિયે
આગામી બન્ધ ભી નહીં હોતા . (ઇસપ્રકાર જ્ઞાની પરદ્રવ્યકા કર્તા નહીં હૈ .)..૨૮૬-૨૮૭..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં, જિસમેં પરદ્રવ્યકે ત્યાગનેકા ઉપદેશ હૈ : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ ] ઇસપ્રકાર (પરદ્રવ્ય ઔર અપને ભાવકી નિમિત્ત-નૈમિત્તિક તાકો)
[આલોચ્ય ] વિચાર કરકે, [તદ્-મૂલાં ઇમામ્ બહુભાવસન્તતિમ્ સમમ્ ઉદ્ધર્તુકામઃ ]

Page 422 of 642
PDF/HTML Page 455 of 675
single page version

(મન્દાક્રાન્તા)
રાગાદીનામુદયમદયં દારયત્કારણાનાં
કાર્યં બન્ધં વિવિધમધુના સદ્ય એવ પ્રણુદ્ય .
જ્ઞાનજ્યોતિઃ ક્ષપિતતિમિરં સાધુ સન્નદ્ધમેતત્
તદ્વદ્યદ્વત્પ્રસરમપરઃ કોઽપિ નાસ્યાવૃણોતિ ..૧૭૯..
પરદ્રવ્યમૂલક બહુભાવોંકી સન્તતિકો એક હી સાથ ઉખાડ ફેં કનેકા ઇચ્છુક પુરુષ, [તત્ કિલ
સમગ્રં પરદ્રવ્યં બલાત્ વિવેચ્ય ] ઉસ સમસ્ત પરદ્રવ્યકો બલપૂર્વક ( – ઉદ્યમપૂર્વક, પરાક્રમપૂર્વક)
ભિન્ન ક રકે ( – ત્યાગ કરકે), [નિર્ભરવહત્-પૂર્ણ-એક-સંવિદ્-યુતં આત્માનં ] અતિશયતાસે બહતે
હુએ ( – ધારાવાહી) પૂર્ણ એક સંવેદનસે યુક્ત અપને આત્માકો [સમુપૈતિ ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ, [યેન ]
કિ જિસસે [ઉન્મૂલિતબન્ધઃ એષઃ ભગવાન્ આત્મા ] જિસને ક ર્મબન્ધનકો મૂલસે ઉખાડ ફેં કા
હૈ, ઐસા યહ ભગવાન આત્મા [આત્મનિ ] અપનેમેં હી ( – આત્મામેં હી) [સ્ફૂ ર્જતિ ] સ્ફુ રાયમાન
હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — જબ પરદ્રવ્યકી ઔર અપને ભાવકી નિમિત્ત-નૈમિત્તિકતા જાનકર સમસ્ત
પરદ્રવ્યકો ભિન્ન કરનેમેં-ત્યાગનેમેં આતે હૈં, તબ સમસ્ત રાગાદિભાવોંકી સન્તતિ કટ જાતી હૈ ઔર
તબ આત્મા અપના હી અનુભવ કરતા હુઆ કર્મબન્ધનકો કાટકર અપનેમેં હી પ્રકાશિત હોતા
હૈ . ઇસલિયે જો અપના હિત ચાહતે હૈં વે ઐસા હી કરેં .૧૭૮.
અબ બન્ધ અધિકારકો પૂર્ણ કરતે હુએ ઉસકે અન્તિમ મંગલકે રૂપમેં જ્ઞાનકી મહિમાકે
અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [કારણાનાં રાગાદીનામ્ ઉદયં ] બન્ધકે કારણરૂપ રાગાદિકે ઉદયકો
[અદયમ્ ] નિર્દયતા પૂર્વક (ઉગ્ર પુરુષાર્થસે) [દારયત્ ] વિદારણ કરતી હુઈ, [કાર્યં વિવિધમ્
બન્ધં ] ઉસ રાગાદિકે કાર્યરૂપ (જ્ઞાનાવરણાદિ) અનેક પ્રકારકે બન્ધકો [અધુના ] અબ [સદ્યઃ
એવ ] તત્કાલ હી [પ્રણુદ્ય ] દૂર ક રકે, [એતત્ જ્ઞાનજ્યોતિઃ ] યહ જ્ઞાનજ્યોતિ — [ક્ષપિતતિમિરં ]
કિ જિસને અજ્ઞાનરૂપ અન્ધકારકા નાશ કિયા હૈ વહ — [સાધુ ] ભલીભાઁતિ [સન્નદ્ધમ્ ] સજ્જ
હુઈ, — [તદ્-વત્ યદ્-વત્ ] ઐસી સજ્જ હુઈ કિ [અસ્ય પ્રસરમ્ અપરઃ કઃ અપિ ન આવૃણોતિ ]
ઉસકે વિસ્તારકો અન્ય કોઈ આવૃત નહીં કર સકતા .
ભાવાર્થ : — જબ જ્ઞાન પ્રગટ હોતા હૈ, રાગાદિક નહીં રહતે, ઉનકા કાર્ય જો બન્ધ વહ
ભી નહીં રહતા, તબ ફિ ર ઉસ જ્ઞાનકો આવૃત કરનેવાલા કોઈ નહીં રહતા, વહ સદા પ્રકાશમાન
હી રહતા હૈ .૧૭૯.

Page 423 of 642
PDF/HTML Page 456 of 675
single page version

ઇતિ બન્ધો નિષ્ક્રાન્તઃ .
ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યાયામાત્મખ્યાતૌ બન્ધપ્રરૂપકઃ સપ્તમોઽઙ્કઃ ..
ટીકા : — ઇસપ્રકાર બન્ધ (રંગભૂમિસે) બાહર નિકલ ગયા .
ભાવાર્થ : — રંગભૂમિમેં બન્ધકે સ્વાઁગને પ્રવેશ કિયા થા . જબ જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ હુઈ તબ વહ
બન્ધ સ્વાઁગકો અલગ કરકે બાહર નિકલ ગયા .
(સવૈયા તેઈસા)
જો નર કોય પરૈ રજમાહિં સચિક્કણ અંગ લગૈ વહ ગાઢૈ,
ત્યોં મતિહીન જુ રાગવિરોધ લિયે વિચરે તબ બન્ધન બાઢૈ;
પાય સમૈ ઉપદેશ યથારથ રાગવિરોધ તજૈ નિજ ચાટૈ,
નાહિં બઁધૈ તબ કર્મસમૂહ જુ આપ ગહૈ પરભાવનિ કાટૈ .
ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર
પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક ટીકામેં બન્ધકા પ્રરૂપક ૭વાઁ
અંક સમાપ્ત હુઆ .

Page 424 of 642
PDF/HTML Page 457 of 675
single page version

- ૮ -
મોક્ષ અધિકાર
અથ પ્રવિશતિ મોક્ષઃ .
(શિખરિણી)
દ્વિધાકૃત્ય પ્રજ્ઞાક્રકચદલનાદ્બન્ધપુરુષૌ
નયન્મોક્ષં સાક્ષાત્પુરુષમુપલમ્ભૈકનિયતમ્ .
ઇદાનીમુન્મજ્જત્સહજપરમાનન્દસરસં
પરં પૂર્ણં જ્ઞાનં કૃતસકલકૃત્યં વિજયતે ..૧૮૦..
(દોહા)
કર્મબન્ધ સબ કાટિકે, પહુઁચે મોક્ષ સુથાન .
નમૂં સિદ્ધ પરમાતમા, કરૂઁ ધ્યાન અમલાન ..
પ્રથમ ટીકાકાર આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ ‘‘અબ મોક્ષ પ્રવેશ કરતા હૈ .’
જૈસે નૃત્યમંચ પર સ્વાઁગ પ્રવેશ કરતા હૈ ઉસીપ્રકાર યહાઁ મોક્ષતત્ત્વકા સ્વાઁગ પ્રવેશ કરતા
હૈ . વહાઁ જ્ઞાન સર્વ સ્વાઁગકા જ્ઞાતા હૈ, ઇસલિયે અધિકારકે પ્રારમ્ભમેં આચાર્યદેવ સમ્યગ્જ્ઞાનકી
મહિમાકે રૂપમેં મંગલાચરણ કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇદાનીમ્ ] અબ (બન્ધ પદાર્થકે પશ્ચાત્), [પ્રજ્ઞા-ક્રકચ-દલનાત્ બન્ધ-
પુરુષૌ દ્વિધાકૃત્ય ] પ્રજ્ઞારૂપી ક રવતસે વિદારણ દ્વારા બન્ધ ઔર પુરુષકો દ્વિધા (ભિન્ન ભિન્ન – દો)
કરકે, [પુરુષમ્ ઉપલમ્ભ-એક-નિયતમ્ ] પુરુષકો — કિ જો પુરુષ માત્ર ૧અનુભૂતિ દ્વારા હી નિશ્ચિત
હૈ ઉસે — [સાક્ષાત્ મોક્ષં નયત્ ] સાક્ષાત્ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાતા હુઆ, [પૂર્ણં જ્ઞાનં વિજયતે ] પૂર્ણ જ્ઞાન
જયવંત પ્રવર્તતા હૈ . વહ જ્ઞાન [ઉન્મજ્જત્-સહજ-પરમ-આનન્દ-સરસં ] પ્રગટ હોનેવાલે સહજ
પરમાનંદકે દ્વારા સરસ અર્થાત્ રસયુક્ત હૈ, [પરં ] ઉત્કૃ ષ્ટ હૈ, ઔર [કૃત-સકલ-કૃત્યં ] જિસને ક રને
યોગ્ય સમસ્ત કાર્ય ક ર લિયે હૈં ( – જિસે કુછ ભી ક રના શેષ નહીં હૈ) ઐસા હૈ .
૧જિતના સ્વરૂપ-અનુભવન હૈ ઇતના હી આત્મા હૈ .

Page 425 of 642
PDF/HTML Page 458 of 675
single page version

જહ ણામ કો વિ પુરિસો બંધણયમ્હિ ચિરકાલપડિબદ્ધો .
તિવ્વં મંદસહાવં કાલં ચ વિયાણદે તસ્સ ..૨૮૮..
જઇ ણ વિ કુણદિ ચ્છેદં ણ મુચ્ચદે તેણ બંધણવસો સં .
કાલેણ ઉ બહુગેણ વિ ણ સો ણરો પાવદિ વિમોક્ખં ..૨૮૯..
ઇય કમ્મબંધણાણં પદેસઠિઇપયડિમેવમણુભાગં .
જાણંતો વિ ણ મુચ્ચદિ મુચ્ચદિ સો ચેવ જદિ સુદ્ધો ..૨૯૦..
યથા નામ કશ્ચિત્પુરુષો બન્ધનકે ચિરકાલપ્રતિબદ્ધઃ .
તીવ્રમન્દસ્વભાવં કાલં ચ વિજાનાતિ તસ્ય ..૨૮૮..
યદિ નાપિ કરોતિ છેદં ન મુચ્યતે તેન બન્ધનવશઃ સન્ .
કાલેન તુ બહુકેનાપિ ન સ નરઃ પ્રાપ્નોતિ વિમોક્ષમ્ ..૨૮૯..
ઇતિ કર્મબન્ધનાનાં પ્રદેશસ્થિતિપ્રકૃતિમેવમનુભાગમ્ .
જાનન્નપિ ન મુચ્યતે મુચ્યતે સ ચૈવ યદિ શુદ્ધઃ ..૨૯૦..
54
ભાવાર્થ : — જ્ઞાન બન્ધ ઔર પુરુષકો પૃથક્ કરકે, પુરુષકો મોક્ષ પહુઁચાતા હુઆ, અપના
સમ્પૂર્ણ સ્વરૂપ પ્રગટ કરકે જયવન્ત પ્રવર્તતા હૈ . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનકી સર્વોત્કૃષ્ટતાકા કથન હી
મંગલવચન હૈ .૧૮૦.
અબ, મોક્ષકી પ્રાપ્તિ કૈસે હોતી હૈ સો કહતે હૈં . ઉસમેં પ્રથમ તો, યહ કહતે હૈં કિ, જો
જીવ બન્ધકા છેદ નહીં કરતા, કિન્તુ માત્ર બન્ધકે સ્વરૂપકો જાનનેસે હી સન્તુષ્ટ હૈ વહ મોક્ષ પ્રાપ્ત
નહીં કરતા : —
જ્યોં પુરુષ કોઈ બન્ધનોં, પ્રતિબદ્ધ હૈ ચિરકાલકા .
વહ તીવ્ર-મન્દ સ્વભાવ ત્યોં હી કાલ જાને બન્ધકા ..૨૮૮..
પર જો કરે નહિં છેદ તો છૂટે ન, બન્ધનવશ રહે .
અરુ કાલ બહુતહિ જાય તો ભી મુક્ત વહ નર નહિં બને ..૨૮૯..
ત્યોં કર્મબન્ધનકે પ્રકૃતિ, પ્રદેશ, સ્થિતિ, અનુભાગકો .
જાને ભલે છૂટે ન જીવ, જો શુદ્ધ તો હી મુક્ત હો ..૨૯૦..

Page 426 of 642
PDF/HTML Page 459 of 675
single page version

આત્મબન્ધયોર્દ્વિધાકરણં મોક્ષઃ . બન્ધસ્વરૂપજ્ઞાનમાત્રં તદ્ધેતુરિત્યેકે, તદસત્; ન કર્મબદ્ધસ્ય
બન્ધસ્વરૂપજ્ઞાનમાત્રં મોક્ષહેતુઃ, અહેતુત્વાત્, નિગડાદિબદ્ધસ્ય બન્ધસ્વરૂપજ્ઞાનમાત્રવત્ . એતેન
કર્મબન્ધપ્રપંચરચનાપરિજ્ઞાનમાત્રસન્તુષ્ટા ઉત્થાપ્યન્તે .
જહ બંધે ચિંતંતો બંધણબદ્ધો ણ પાવદિ વિમોક્ખં .
તહ બંધે ચિંતંતો જીવો વિ ણ પાવદિ વિમોક્ખં ..૨૯૧..
ગાથાર્થ : — [યથા નામ ] જૈસે [બન્ધનકે ] બન્ધનમેં [ચિરકાલપ્રતિબદ્ધઃ ] બહુત સમયસે
બઁધા હુઆ [કશ્ચિત્ પુરુષઃ ] કોઈ પુરુષ [તસ્ય ] ઉસ બન્ધનકે [તીવ્રમન્દસ્વભાવં ] તીવ્ર-મન્દ
સ્વભાવકો [કાલં ચ ] ઔર કાલકો (અર્થાત્ યહ બન્ધન ઇતને કાલસે હૈ ઇસપ્રકાર) [વિજાનાતિ ]
જાનતા હૈ, [યદિ ] કિન્તુ યદિ [ન અપિ છેદં કરોતિ ] ઉસ બન્ધનકો સ્વયં નહીં કાટતા [તેન ન
મુચ્યતે ] તો વહ ઉસસે મુક્ત નહીં હોતા [તુ ] ઔર [બન્ધનવશઃ સન્ ] બન્ધનવશ રહતા હુઆ
[બહુકેન અપિ કાલેન ] બહુત કાલમેં ભી [સઃ નરઃ ] વહ પુરુષ [વિમોક્ષમ્ ન પ્રાપ્નોતિ ] બન્ધનસે
છૂટનેરૂપ મુક્તિકો પ્રાપ્ત નહીં કરતા; [ઇતિ ] ઇસીપ્રકાર જીવ [કર્મબન્ધનાનાં ] ક ર્મ-બન્ધનોંકે
[પ્રદેશસ્થિતિપ્રકૃતિમ્ એવમ્ અનુભાગમ્ ] પ્રદેશ, સ્થિતિ, પ્રકૃ તિ ઔર અનુભાગકો [જાનન્ અપિ ]
જાનતા હુઆ ભી [ન મુચ્યતે ] (ક ર્મબન્ધસે) નહીં છૂટતા, [ચ યદિ સઃ એવ શુદ્ધઃ ] કિન્તુ યદિ
વહ સ્વયં (રાગાદિકો દૂર ક રકે) શુદ્ધ હોતા હૈ [મુચ્યતે ] તભી છૂટતા હૈ-મુક્ત હોતા હૈ .
ટીકા : — આત્મા ઔર બન્ધકા દ્વિધાકરણ (અર્થાત્ આત્મા ઔર બન્ધકો અલગ અલગ
કર દેના) સો મોક્ષ હૈ . કિતને હી લોગ કહતે હૈં કિ ‘બન્ધકે સ્વરૂપકા જ્ઞાનમાત્ર મોક્ષકા કારણ
હૈ (અર્થાત્ બન્ધકે સ્વરૂપકો જાનનેમાત્રસે હી મોક્ષ હોતા હૈ)’, કિન્તુ યહ અસત્ હૈ; કર્મસે બઁધે
હુએ (જીવ)કો બન્ધકે સ્વરૂપકા જ્ઞાનમાત્ર મોક્ષકા કારણ નહીં હૈ, ક્યોંકિ જૈસે બેડી આદિસે બઁધે
હુએ (જીવ)કો બન્ધકે સ્વરૂપકા જ્ઞાનમાત્ર બન્ધસે મુક્ત હોનેકા કારણ નહીં હૈ . ઉસીપ્રકાર કર્મસે
બઁધે હુએ (જીવ)કો કર્મબન્ધકે સ્વરૂપકા જ્ઞાનમાત્ર કર્મબન્ધસે મુક્ત હોનેકા કારણ નહીં હૈ . ઇસ
કથનસે ઉનકા ઉત્થાપન (ખણ્ડન) કિયા ગયા હૈ જો કર્મબન્ધકે પ્રપંચકી (-વિસ્તારકી) રચનાકે
જ્ઞાનમાત્રસે સન્તુષ્ટ હો રહે હૈં .
ભાવાર્થ : — કોઈ અન્યમતી યહ માનતે હૈં કિ બન્ધકે સ્વરૂપકો જાન લેનેસે હી મોક્ષ હો
જાતા હૈ . ઉનકી ઇસ માન્યતાકા ઇસ કથનસે નિરાકરણ કર દિયા ગયા હૈ . જાનનેમાત્રસે હી બન્ધ
નહીં કટ જાતા, કિન્તુ વહ કાટનેસે હી કટતા હૈ ..૨૮૮ સે ૨૯૦..
અબ યહ કહતે હૈં કિ બન્ધકે વિચાર કરતે રહનેસે ભી બન્ધ નહીં કટતા : —
જો બન્ધનોંસે બદ્ધ વહ નહિં બન્ધચિન્તાસે છુટે .
ત્યોં જીવ ભી ઇન બન્ધકો ચિન્તા કરે સે નહિં છુટે ..૨૯૧..

Page 427 of 642
PDF/HTML Page 460 of 675
single page version

યથા બન્ધાંશ્ચિન્તયન્ બન્ધનબદ્ધો ન પ્રાપ્નોતિ વિમોક્ષમ્ .
તથા બન્ધાંશ્ચિન્તયન્ જીવોઽપિ ન પ્રાપ્નોતિ વિમોક્ષમ્ ..૨૯૧..
બન્ધચિન્તાપ્રબન્ધો મોક્ષહેતુરિત્યન્યે, તદપ્યસત્; ન કર્મબદ્ધસ્ય બન્ધચિન્તાપ્રબન્ધો મોક્ષહેતુઃ,
અહેતુત્વાત્, નિગડાદિબદ્ધસ્ય બન્ધચિન્તાપ્રબન્ધવત્ . એતેન કર્મબન્ધવિષયચિન્તાપ્રબન્ધાત્મક-
વિશુદ્ધધર્મધ્યાનાન્ધબુદ્ધયો બોધ્યન્તે .
કસ્તર્હિ મોક્ષહેતુરિતિ ચેત્ —
જહ બંધે છેત્તૂણ ય બંધણબદ્ધો દુ પાવદિ વિમોક્ખં .
તહ બંધે છેત્તૂણ ય જીવો સંપાવદિ વિમોક્ખં ..૨૯૨..
ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [બન્ધનબદ્ધઃ ] બન્ધનોંસે બઁધા હુઆ પુરુષ [બન્ધાન્ ચિન્તયન્ ]
બન્ધોંકે વિચાર ક રનેસે [વિમોક્ષમ્ ન પ્રાપ્નોતિ ] મુક્તિકો પ્રાપ્ત નહીં કરતા (અર્થાત્ બન્ધસે નહીં
છૂટતા), [તથા ] ઇસીપ્રકાર [જીવઃ અપિ ] જીવ ભી [બન્ધાન્ ચિન્તયન્ ] બન્ધોંકે વિચાર ક રનેસે
[વિમોક્ષમ્ ન પ્રાપ્નોતિ ] મોક્ષકો પ્રાપ્ત નહીં કરતા .
ટીકા : — અન્ય કિતને હી લોગ યહ કહતે હૈં કિ ‘બન્ધ સમ્બન્ધી વિચાર શ્રૃઙ્ખલા મોક્ષકા
કારણ હૈ’, કિન્તુ યહ ભી અસત્ હૈ; કર્મસે બઁધે હુએ (જીવ) કો બન્ધ સમ્બન્ધી વિચારકી શ્રૃઙ્ખલા
મોક્ષકા કારણ નહીં હૈ, ક્યોંકિ જૈસે બેડી આદિસે બઁધે હુએ (પુરુષ)કો ઉસ બન્ધ સમ્બન્ધી
વિચારશ્રૃઙ્ખલા ( – વિચારકી પરંપરા) બન્ધસે છૂટનેકા કારણ નહીં હૈ, ઉસીપ્રકાર કર્મસે બઁધે હુએ
(પુરુષ)કો કર્મબન્ધ સમ્બન્ધી વિચારશ્રૃઙ્ખલા કર્મબન્ધસે મુક્ત હોનેકા કારણ નહીં હૈ . ઇસ
(કથન)સે, કર્મબન્ધ સમ્બન્ધી વિચારશ્રૃઙ્ખલાત્મક વિશુદ્ધ ( – શુભ) ધર્મધ્યાનસે જિનકી બુદ્ધિ અન્ધ
હૈ, ઉન્હેં સમઝાયા જાતા હૈ .
ભાવાર્થ : — કર્મબન્ધકી ચિન્તામેં મન લગા રહે તો ભી મોક્ષ નહીં હોતા . યહ તો
ધર્મધ્યાનરૂપ શુભ પરિણામ હૈ . જો કેવલ (માત્ર) શુભ પરિણામસે હી મોક્ષ માનતે હૈં, ઉન્હેં યહાઁ
ઉપદેશ દિયા ગયા હૈ કિ — શુભ પરિણામસે મોક્ષ નહીં હોતા ..૨૯૧..
‘‘(યદિ બન્ધકે સ્વરૂપકે જ્ઞાનમાત્રસે ભી મોક્ષ નહીં હોતા ઔર બન્ધકે વિચાર કરનેસે ભી
મોક્ષ નહીં હોતા) તબ ફિ ર મોક્ષકા કારણ ક્યા હૈ ?’’ ઐસા પ્રશ્ન હોને પર અબ મોક્ષકા ઉપાય
બતાતે હૈં : —
જો બન્ધનોંસે બદ્ધ વહ નર બન્ધછેદનસે છુટે .
ત્યોં જીવ ભી ઇન બન્ધનોંકા છેદ કર મુક્તી વરે ..૨૯૨..