Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 293-305 ; Kalash: 181-187.

Page 428 of 642
PDF/HTML Page 461 of 675
single page version

યથા બન્ધાંશ્છિત્વા ચ બન્ધનબદ્ધસ્તુ પ્રાપ્નોતિ વિમોક્ષમ્ .

તથા બન્ધાંશ્છિત્વા ચ જીવઃ સમ્પ્રાપ્નોતિ વિમોક્ષમ્ ..૨૯૨..

કર્મબદ્ધસ્ય બન્ધચ્છેદો મોક્ષહેતુઃ, હેતુત્વાત્, નિગડાદિબદ્ધસ્ય બન્ધચ્છેદવત્ . એતેન

ઉભયેઽપિ પૂર્વે આત્મબન્ધયોર્દ્વિધાકરણે વ્યાપાર્યેતે .

કિમયમેવ મોક્ષહેતુરિતિ ચેત્ —

બંધાણં ચ સહાવં વિયાણિદું અપ્પણો સહાવં ચ .

બંધેસુ જો વિરજ્જદિ સો કમ્મવિમોક્ખણં કુણદિ ..૨૯૩..

બન્ધાનાં ચ સ્વભાવં વિજ્ઞાયાત્મનઃ સ્વભાવં ચ .

બન્ધેષુ યો વિરજ્યતે સ કર્મવિમોક્ષણં કરોતિ ..૨૯૩..

ગાથાર્થ : — [યથા ચ ] જૈસે [બન્ધનબદ્ધઃ તુ ] બન્ધનબદ્ધ પુરુષ [બન્ધાન્ છિત્વા ]

બન્ધનોંકો છેદ કર [વિમોક્ષમ્ પ્રાપ્નોતિ ] મુક્તિકો પ્રાપ્ત હો જાતા હૈ, [તથા ચ ] ઇસીપ્રકાર [જીવઃ ]
જીવ [બન્ધાન્ છિત્વા ] બન્ધોંકો છેદકર [વિમોક્ષમ્ સમ્પ્રાપ્નોતિ ] મોક્ષકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ .

ટીકા : — કર્મસે બઁધે હુએ (પુરુષ) કો બન્ધકા છેદ મોક્ષકા કારણ હૈ, ક્યોંકિ જૈસે બેડી

આદિસે બન્ધકા છેદ બન્ધસે છૂટનેકા કારણ હૈ, ઉસીપ્રકાર કર્મસે બઁધે હુએકો કર્મબન્ધકા છેદ
કર્મબન્ધસે છૂટનેકા કારણ હૈ . ઇસ(કથન)સે, પૂર્વકથિત દોનોંકો ( – જો બન્ધકે સ્વરૂપકે

જ્ઞાનમાત્રસે સન્તુષ્ટ હૈં તથા જો બન્ધકે વિચાર કિયા કરતે હૈં ઉનકો – ) આત્મા ઔર બન્ધકે

દ્વિધાકરણમેં વ્યાપાર કરાયા જાતા હૈ (અર્થાત્ આત્મા ઔર બન્ધકો ભિન્ન-ભિન્ન કરનેકે પ્રતિ લગાયા
જાતા હૈ — ઉદ્યમ કરાયા જાતા હૈ) ..૨૯૨..

‘માત્ર યહી (બન્ધચ્છેદ હી) મોક્ષકા કારણ ક્યોં હૈ ?’ ઐસા પ્રશ્ન હોને પર અબ ઉસકા

ઉત્તર દેતે હૈં : —

રે જાનકર બન્ધન-સ્વભાવ, સ્વભાવ જાન જુ આત્મકા .

જો બન્ધમેં વિરક્ત હોવે, કર્મમોક્ષ કરે અહા ! ..૨૯૩..

ગાથાર્થ : — [બન્ધાનાં સ્વભાવં ચ ] બન્ધોંકે સ્વભાવકો [આત્મનઃ સ્વભાવં ચ ] ઔર

આત્માકે સ્વભાવકો [વિજ્ઞાય ] જાનકર [બન્ધેષુ ] બન્ધોંકે પ્રતિ [યઃ ] જો [વિરજ્યતે ] વિરક્ત
હોતા હૈ, [સઃ ] વહ [કર્મવિમોક્ષણં કરોતિ ] ક ર્મોંસે મુક્ત હોતા હૈ .

Page 429 of 642
PDF/HTML Page 462 of 675
single page version

ય એવ નિર્વિકારચૈતન્યચમત્કારમાત્રમાત્મસ્વભાવં તદ્વિકારકારકં બન્ધાનાં ચ સ્વભાવં વિજ્ઞાય

બન્ધેભ્યો વિરમતિ, સ એવ સકલકર્મમોક્ષં કુર્યાત્ . એતેનાત્મબન્ધયોર્દ્વિધાકરણસ્ય મોક્ષહેતુત્વં

નિયમ્યતે .

કેનાત્મબન્ધૌ દ્વિધા ક્રિયેતે ઇતિ ચેત્ —

જીવો બંધો ય તહા છિજ્જંતિ સલક્ખણેહિં ણિયએહિં .

પણ્ણાછેદણએણ દુ છિણ્ણા ણાણત્તમાવણ્ણા ..૨૯૪..

જીવો બન્ધશ્ચ તથા છિદ્યેતે સ્વલક્ષણાભ્યાં નિયતાભ્યામ્ .

પ્રજ્ઞાછેદનકેન તુ છિન્નૌ નાનાત્વમાપન્નૌ ..૨૯૪..

આત્મબન્ધયોર્દ્વિધાકરણે કાર્યે કર્તુરાત્મનઃ કરણમીમાંસાયાં, નિશ્ચયતઃ સ્વતો

૧કરણ = સાધન; કરણ નામકા કારક . ૨મીમાંસા = ગહરી વિચારણા; તપાસ; સમાલોચના .

ટીકા : — જો, નિર્વિકારચૈતન્યચમત્કારમાત્ર આત્મસ્વભાવકો ઔર ઉસ (આત્મા) કે

વિકાર કરનેવાલે બન્ધોંકે સ્વભાવકો જાનકર, બન્ધોંસે વિરક્ત હોતા હૈ, વહી સમસ્ત કર્મોંસે મુક્ત
હોતા હૈ . ઇસ(કથન)સે ઐસા નિયમ કિયા જાતા હૈ કિ આત્મા ઔર બન્ધકા દ્વિધાકરણ

(પૃથક્કરણ) હી મોક્ષકા કારણ હૈ (અર્થાત્ આત્મા ઔર બન્ધકો ભિન્ન-ભિન્ન કરના હી મોક્ષકા
કારણ હૈ ઐસા નિર્ણીત કિયા જાતા હૈ) ..૨૯૩..

‘આત્મા ઔર બન્ધ કિસ(સાધન)કે દ્વારા દ્વિધા (અલગ) કિયે જાતે હૈં ?’ ઐસા પ્રશ્ન હોને

પર ઉત્તર દેતે હૈં : —

છેદન કરો જીવ-બન્ધકા તુમ નિયત નિજ-નિજ ચિહ્નસે .

પ્રજ્ઞાછેનીસે છેદતે દોનોં પૃથક હો જાત હૈં ..૨૯૪..

ગાથાર્થ : — [જીવઃ ચ તથા બન્ધઃ ] જીવ તથા બન્ધ [નિયતાભ્યામ્ સ્વલક્ષણાભ્યાં ]

નિયત સ્વલક્ષણોંસે (અપને-અપને નિશ્ચિત લક્ષણોંસે) [છિદ્યેતે ] છેદે જાતે હૈં; [પ્રજ્ઞાછેદનકેન ]
પ્રજ્ઞારૂપ છેનીકે દ્વારા [છિન્નૌ તુ ] છેદે જાને પર [નાનાત્વમ્ આપન્નૌ ] વે નાનાપનકો પ્રાપ્ત હોતે
હૈં અર્થાત્ અલગ હો જાતે હૈં .

ટીકા : — આત્મા ઔર બન્ધકો દ્વિધા કરનેરૂપ કાર્યમેં કર્તા જો આત્મા ઉસકે ૧કરણ

સમ્બન્ધી ૨મીસાંસા કરને પર, નિશ્ચયતઃ (નિશ્ચયનયસે) અપનેસે ભિન્ન કરણકા અભાવ હોનેસે

Page 430 of 642
PDF/HTML Page 463 of 675
single page version

૧આત્મા ચેતક હૈ ઔર બન્ધ ચૈત્ય હૈ; વે દોનોં અજ્ઞાનદશામેં એકસે અનુભવમેં આતે હૈં .

ભિન્નકરણાસમ્ભવાત્, ભગવતી પ્રજ્ઞૈવ છેદનાત્મકં કરણમ્ . તયા હિ તૌ છિન્નૌ નાનાત્વમ-

વશ્યમેવાપદ્યેતે; તતઃ પ્રજ્ઞયૈવાત્મબન્ધયોર્દ્વિધાકરણમ્ . નનુ કથમાત્મબન્ધૌ ચેત્યચેતકભાવેનાત્યન્ત-

પ્રત્યાસત્તેરેકીભૂતૌ ભેદવિજ્ઞાનાભાવાદેકચેતકવદ્વયવહ્રિયમાણૌ પ્રજ્ઞયા છેત્તું શક્યેતે ? નિયતસ્વ-
લક્ષણસૂક્ષ્માન્તઃસન્ધિસાવધાનનિપાતનાદિતિ બુધ્યેમહિ . આત્મનો હિ સમસ્તશેષદ્રવ્યાસાધારણત્વા-

ચ્ચૈતન્યં સ્વલક્ષણમ્ . તત્તુ પ્રવર્તમાનં યદ્યદભિવ્યાપ્ય પ્રવર્તતે નિવર્તમાનં ચ યદ્યદુપાદાય નિવર્તતે

તત્તત્સમસ્તમપિ સહપ્રવૃત્તં ક્રમપ્રવૃત્તં વા પર્યાયજાતમાત્મેતિ લક્ષણીયઃ, તદેકલક્ષણલક્ષ્યત્વાત્;
સમસ્તસહક્રમપ્રવૃત્તાનન્તપર્યાયાવિનાભાવિત્વાચ્ચૈતન્યસ્ય ચિન્માત્ર એવાત્મા નિશ્ચેતવ્યઃ, ઇતિ યાવત્ .

ભગવતી પ્રજ્ઞા હી ( – જ્ઞાનસ્વરૂપ બુદ્ધિ હી) છેદનાત્મક ( – છેદનકે સ્વભાવવાલા) કરણ હૈ . ઉસ

પ્રજ્ઞાકે દ્વારા ઉનકા છેદ કરને પર વે અવશ્ય હી નાનાત્વકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં; ઇસલિયે પ્રજ્ઞા દ્વારા હી
આત્મા ઔર બન્ધકો દ્વિધા કિયા જાતા હૈ (અર્થાત્ પ્રજ્ઞારૂપ કરણ દ્વારા હી આત્મા ઔર બન્ધ જુદે
કિયે જાતે હૈં) .

(યહાઁ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ – ) આત્મા ઔર બન્ધ જો કિ ૧ચેત્યચેતકભાવકે દ્વારા અત્યન્ત

નિકટતાકે કારણ એક ( – એક જૈસે – ) હો રહે હૈં, ઔર ભેદવિજ્ઞાનકે અભાવકે કારણ, માનો વે

એક ચેતક હી હોં ઐસા જિનકા વ્યવહાર કિયા જાતા હૈ (અર્થાત્ જિન્હેં એક આત્માકે રૂપમેં હી
વ્યવહારમેં માના જાતા હૈ) ઉન્હેં પ્રજ્ઞાકે દ્વારા વાસ્તવમેં કૈસે છેદા જા સકતા હૈ ?

(ઇસકા સમાધાન કરતે હુએ આચાર્યદેવ કહતે હૈં : — ) આત્મા ઔર બન્ધકે નિયત

સ્વલક્ષણોંકી સૂક્ષ્મ અન્તઃસંધિમેં (અન્તરંગકી સંધિમેં) પ્રજ્ઞાછેનીકો સાવધાન હોકર પટકનેસે
( – ડાલનેસે, મારનેસે) ઉનકો છેદા જા સકતા હૈ અર્થાત્ ઉન્હેં અલગ કિયા જા સકતા હૈ, ઐસા

હમ જાનતે હૈં .

આત્માકા સ્વલક્ષણ ચૈતન્ય હૈ, ક્યોંકિ વહ સમસ્ત શેષ દ્રવ્યોંસે અસાધારણ હૈ ( – વહ અન્ય

દ્રવ્યોંમેં નહીં હૈ) . વહ (ચૈતન્ય) પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ જિસ-જિસ પર્યાયકો વ્યાપ્ત હોકર પ્રવર્તતા

હૈ ઔર નિવર્તમાન હોતા હુઆ જિસ-જિસ પર્યાયકો ગ્રહણ કરકે નિવર્તતા હૈ વે સમસ્ત સહવર્તી યા
ક્રમવર્તી પર્યાયેં આત્મા હૈં, ઇસપ્રકાર લક્ષિત કરના ( – લક્ષણસે પહચાનના) ચાહિયે, (અર્થાત્ જિન

-જિન ગુણપર્યાયોંમેં ચૈતન્યલક્ષણ વ્યાપ્ત હોતા હૈ; વે સબ ગુણપર્યાયેં આત્મા હૈં ઐસા જાનના ચાહિએ)
ક્યોંકિ આત્મા ઉસી એક લક્ષણસે લક્ષ્ય હૈ (અર્થાત્ ચૈતન્યલક્ષણસે હી પહિચાના જાતા હૈ) . ઔર

સમસ્ત સહવર્તી તથા ક્રમવર્તી અનન્ત પર્યાયોંકે સાથ ચૈતન્યકા અવિનાભાવીપના હોનેસે ચિન્માત્ર હી
આત્મા હૈ ઐસા નિશ્ચય કરના ચાહિએ . ઇતના આત્માકે સ્વલક્ષણકે સમ્બન્ધમેં હૈ .

Page 431 of 642
PDF/HTML Page 464 of 675
single page version

બન્ધસ્ય તુ આત્મદ્રવ્યાસાધારણા રાગાદયઃ સ્વલક્ષણમ્ . ન ચ રાગાદય આત્મદ્રવ્યસાધારણતાં

બિભ્રાણાઃ પ્રતિભાસન્તે, નિત્યમેવ ચૈતન્યચમત્કારાદતિરિક્તત્વેન પ્રતિભાસમાનત્વાત્ . ન ચ યાવદેવ

સમસ્તસ્વપર્યાયવ્યાપિ ચૈતન્યં પ્રતિભાતિ તાવન્ત એવ રાગાદયઃ પ્રતિભાન્તિ, રાગાદીનન્તરેણાપિ
ચૈતન્યસ્યાત્મલાભસમ્ભાવનાત્ . યત્તુ રાગાદીનાં ચૈતન્યેન સહૈવોત્પ્લવનં તચ્ચેત્યચેતકભાવપ્રત્યાસત્તેરેવ,

નૈકદ્રવ્યત્વાત્; ચેત્યમાનસ્તુ રાગાદિરાત્મનઃ, પ્રદીપ્યમાનો ઘટાદિઃ પ્રદીપસ્ય પ્રદીપકતામિવ,
ચેતકતામેવ પ્રથયેત્, ન પુના રાગાદિતામ્ . એવમપિ તયોરત્યન્તપ્રત્યાસત્ત્યા ભેદસમ્ભાવના-

ભાવાદનાદિરસ્ત્યેકત્વવ્યામોહઃ, સ તુ પ્રજ્ઞયૈવ છિદ્યત એવ .

(અબ બન્ધકે સ્વલક્ષણકે સમ્બન્ધમેં કહતે હૈં : — ) બન્ધકા સ્વલક્ષણ તો આત્મદ્રવ્યસે

અસાધારણ ઐસે રાગાદિક હૈં . યહ રાગાદિક આત્મદ્રવ્યકે સાથ સાધારણતા ધારણ કરતે હુએ

પ્રતિભાસિત નહીં હોતે, ક્યોંકિ વે સદા ચૈતન્યચમત્કારસે ભિન્નરૂપ પ્રતિભાસિત હોતે હૈં . ઔર જિતના,

ચૈતન્ય આત્માકી સમસ્ત પર્યાયોંમેં વ્યાપ્ત હોતા હુઆ પ્રતિભાસિત હોતા હૈ, ઉતને હી, રાગાદિક
પ્રતિભાસિત નહીં હોતે, ક્યોંકિ રાગાદિકે બિના ભી ચૈતન્યકા આત્મલાભ સંભવ હૈ (અર્થાત્ જહાઁ
રાગાદિ ન હોં વહાઁ ભી ચૈતન્ય હોતા હૈ) . ઔર જો, રાગાદિકી ચૈતન્યકે સાથ હી ઉત્પત્તિ હોતી હૈ

વહ ચૈત્યચેતકભાવ (-જ્ઞેયજ્ઞાયકભાવ)કી અતિ નિકટતાકે કારણ હી હૈ, એકદ્રવ્યત્વકે કારણ
નહીં; જૈસે (દીપકકે દ્વારા) પ્રકાશિત કિયે જાનેવાલે ઘટાદિક (પદાર્થ) દીપકકે પ્રકાશકત્વકો
હી પ્રસિદ્ધ કરતે હૈં — ઘટાદિત્વકો નહીં, ઇસપ્રકાર (આત્માકે દ્વારા) ચેતિત હોનેવાલે રાગાદિક

(અર્થાત્ જ્ઞાનમેં જ્ઞેયરૂપસે જ્ઞાત હોનેવાલે રાગાદિક ભાવ) આત્માકે ચેતકત્વકો હી પ્રસિદ્ધ કરતે
હૈં — રાગાદિકત્વકો નહીં .

ઐસા હોને પર ભી ઉન દોનોં (-આત્મા ઔર બન્ધ)કી અત્યન્ત નિકટતાકે કારણ

ભેદસંભાવનાકા અભાવ હોનેસે અર્થાત્ ભેદ દિખાઈ ન દેનેસે (અજ્ઞાનીકો) અનાદિકાલસે એકત્વકા
વ્યામોહ (ભ્રમ) હૈ; વહ વ્યામોહ પ્રજ્ઞા દ્વારા હી અવશ્ય છેદા જાતા હૈ .

ભાવાર્થ : — આત્મા ઔર બન્ધ દોનોંકો લક્ષણભેદસે પહચાન કર બુદ્ધિરૂપ છેનીસે છેદકર

ભિન્ન-ભિન્ન કરના ચાહિએ .

આત્મા તો અમૂર્તિક હૈ ઔર બન્ધ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલપરમાણુઓંકા સ્કન્ધ હૈ, ઇસલિયે છદ્મસ્થકે

જ્ઞાનમેં દોનોં ભિન્ન પ્રતીત નહીં હોતે, માત્ર એક સ્કન્ધ હી દિખાઈ દેતા હૈ; (અર્થાત્ દોનોં એક
પિણ્ડરૂપ દિખાઈ દેતે હૈં ) ઇસલિયે અનાદિ અજ્ઞાન હૈ . શ્રી ગુરુઓંકા ઉપદેશ પ્રાપ્ત કરકે ઉનકે

લક્ષણ ભિન્ન-ભિન્ન અનુભવ કરકે જાનના ચાહિએ કિ ચૈતન્યમાત્ર તો આત્માકા લક્ષણ હૈ ઔર
રાગાદિક બન્ધકા લક્ષણ હૈ, તથાપિ માત્ર જ્ઞેયજ્ઞાયકભાવકી અતિ નિકટતાસે વે એક જૈસે હી

Page 432 of 642
PDF/HTML Page 465 of 675
single page version

(સ્રગ્ધરા)

પ્રજ્ઞાછેત્રી શિતેયં કથમપિ નિપુણૈઃ પાતિતા સાવધાનૈઃ
સૂક્ષ્મેઽન્તઃસન્ધિબન્ધે નિપતતિ રભસાદાત્મકર્મોભયસ્ય .

આત્માનં મગ્નમન્તઃસ્થિરવિશદલસદ્ધામ્નિ ચૈતન્યપૂરે
બન્ધં ચાજ્ઞાનભાવે નિયમિતમભિતઃ કુર્વતી ભિન્નભિન્નૌ ..૧૮૧..

દિખાઈ દેતે હૈં . ઇસલિયે તીક્ષ્ણ બુદ્ધિરૂપ છેનીકો — જો કિ ઉન્હેં ભેદકર ભિન્ન-ભિન્ન કરનેકા

શસ્ત્ર હૈ ઉસે — ઉનકી સૂક્ષ્મ સંધિકો ઢૂઁઢકર ઉસમેં સાવધાન (નિષ્પ્રમાદ) હોકર પટકના ચાહિએ .

ઉસકે પડતે હી દોનોં ભિન્ન-ભિન્ન દિખાઈ દેને લગતે હૈં . ઔર ઐસા હોને પર, આત્માકો જ્ઞાનભાવમેં

હી ઔર બન્ધકો અજ્ઞાનભાવમેં રખના ચાહિએ . ઇસપ્રકાર દોનોંકો ભિન્ન કરના ચાહિએ ..૨૯૪..

અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ઇયં શિતા પ્રજ્ઞાછેત્રી ] યહ પ્રજ્ઞારૂપ તીક્ષ્ણ છૈની [નિપુણૈઃ ] પ્રવીણ

પુરુષોંકે દ્વારા [કથમ્ અપિ ] કિસી ભી પ્રકારસે ( – યત્નપૂર્વક ) [સાવધાનૈઃ ] સાવધાનતયા

(નિષ્પ્રમાદતયા) [પાતિતા ] પટક ને પર, [આત્મ-કર્મ-ઉભયસ્ય સૂક્ષ્મે અન્તઃસન્ધિબન્ધે ] આત્મા
ઔર ક ર્મ — દોનોંકે સૂક્ષ્મ અન્તરંગમેં સન્ધિકે બન્ધમેં [રભસાત્ ] શીઘ્ર [નિપતતિ ] પડતી હૈ .

કિસ પ્રકાર પડતી હૈ? [આત્માનમ્ અન્તઃ-સ્થિર-વિશદ-લસદ્-ધામ્નિ ચૈતન્યપૂરે મગ્નમ્ ] વહ
આત્માકો તો જિસકા તેજ અન્તરંગમેં સ્થિર ઔર નિર્મલતયા દેદીપ્યમાન હૈ, ઐસે ચૈતન્યપ્રવાહમેં
મગ્ન ક રતી હુઈ [ચ ] ઔર [બન્ધમ્ અજ્ઞાનભાવે નિયમિતમ્ ] બન્ધકો અજ્ઞાનભાવમેં નિશ્ચલ
(નિયત) ક રતી હુઈ — [અભિતઃ ભિન્નભિન્નૌ કુર્વતી ] ઇસપ્રકાર આત્મા ઔર બન્ધકો સર્વતઃ

ભિન્ન-ભિન્ન ક રતી હુઈ પડતી હૈ .

ભાવાર્થ : — યહાઁ આત્મા ઔર બન્ધકો ભિન્ન-ભિન્ન કરનેરૂપ કાર્ય હૈ . ઉસકા કર્તા

આત્મા હૈ . વહાઁ કરણકે બિના કર્તા કિસકે દ્વારા કાર્ય કરેગા ? ઇસલિયે કરણ ભી આવશ્યક

હૈ . નિશ્ચયનયસે કર્તાસે કરણ ભિન્ન નહીં હોતા; ઇસલિયે આત્માસે અભિન્ન ઐસી યહ બુદ્ધિ હી

ઇસ કાર્યમેં કરણ હૈ . આત્માકે અનાદિ બન્ધ જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ હૈ, ઇસકા કાર્ય ભાવબન્ધ તો

રાગાદિક હૈ તથા નોકર્મ શરીરાદિક હૈ . ઇસલિયે બુદ્ધિકે દ્વારા આત્માકો શરીરસે, જ્ઞાનાવરણાદિક

દ્રવ્યકર્મસે તથા રાગાદિક ભાવકર્મસે ભિન્ન એક ચૈતન્યભાવમાત્ર અનુભવ કર જ્ઞાનમેં હી લીન
રખના સો યહી (આત્મા ઔર બન્ધકો) ભિન્ન કરના હૈ . ઇસીસે સર્વ કર્મોંકા નાશ હોતા હૈ,

સિદ્ધપદકી પ્રાપ્તિ હોતી હૈ, ઐસા જાનના ચાહિએ .૧૮૧.

Page 433 of 642
PDF/HTML Page 466 of 675
single page version

આત્મબન્ધૌ દ્વિધા કૃત્વા કિં કર્તવ્યમિતિ ચેત્ —

જીવો બંધો ય તહા છિજ્જંતિ સલક્ખણેહિં ણિયએહિં .

બંધો છેદેદવ્વો સુદ્ધો અપ્પા ય ઘેત્તવ્વો ..૨૯૫..

જીવો બન્ધશ્ચ તથા છિદ્યેતે સ્વલક્ષણાભ્યાં નિયતાભ્યામ્ .

બન્ધશ્છેત્તવ્યઃ શુદ્ધ આત્મા ચ ગૃહીતવ્યઃ ..૨૯૫..

આત્મબન્ધૌ હિ તાવન્નિયતસ્વલક્ષણવિજ્ઞાનેન સર્વથૈવ છેત્તવ્યૌ; તતો રાગાદિલક્ષણઃ સમસ્ત

એવ બન્ધો નિર્મોક્ત વ્યઃ, ઉપયોગલક્ષણઃ શુદ્ધ આત્મૈવ ગૃહીતવ્યઃ . એતદેવ કિલાત્મ-

બન્ધયોર્દ્વિધાકરણસ્ય પ્રયોજનં યદ્બન્ધત્યાગેન શુદ્ધાત્મોપાદાનમ્ .

⁵⁵

‘આત્મા ઔર બન્ધકો દ્વિધા કરકે ક્યા કરના ચાહિએ’ ઐસા પ્રશ્ન હોને પર ઉત્તર

દેતે હૈં : —

છેદન હોવે જીવ-બન્ધકા જહઁ નિયત નિજ-નિજ ચિહ્નસે .

વહાઁ છોડના ઇસ બન્ધકો, જીવ ગ્રહણ કરના શુદ્ધકો ..૨૯૫..

ગાથાર્થ : — [તથા ] ઇસપ્રકાર [જીવઃ બન્ધઃ ચ ] જીવ ઔર બન્ધ [નિયતાભ્યામ્

સ્વલક્ષણાભ્યાં ] અપને નિશ્ચિત સ્વલક્ષણોંસે [છિદ્યેતે ] છેદે જાતે હૈં . [બન્ધઃ ] વહાઁ, બન્ધકો

[છેત્તવ્યઃ ] છેદના ચાહિએ અર્થાત્ છોડના ચાહિએ [ચ ] ઔર [શુદ્ધઃ આત્મા ] શુદ્ધ આત્માકો
[ગૃહીતવ્યઃ ] ગ્રહણ ક રના ચાહિએ .

ટીકા : — આત્મા ઔર બન્ધકો પ્રથમ તો ઉનકે નિયત સ્વલક્ષણોંકે વિજ્ઞાનસે સર્વથા હી

છેદ અર્થાત્ ભિન્ન કરના ચાહિએ; તત્પશ્ચાત્, રાગાદિક જિસકા લક્ષણ હૈં ઐસે સમસ્ત બન્ધકો તો
છોડના ચાહિએ તથા ઉપયોગ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે શુદ્ધ આત્માકો હી ગ્રહણ કરના ચાહિએ .

વાસ્તવમેં યહી આત્મા ઔર બન્ધકો દ્વિધા કરનેકા પ્રયોજન હૈ કિ બન્ધકે ત્યાગસે ( – અર્થાત્ બન્ધકા

ત્યાગ કરકે) શુદ્ધ આત્માકો ગ્રહણ કરના ..૨૯૫..

ભાવાર્થ : — શિષ્યને પ્રશ્ન કિયા થા કિ આત્મા ઔર બન્ધકો દ્વિધા કરકે ક્યા કરના

ચાહિએ ? ઉસકા યહ ઉત્તર દિયા હૈ કિ બન્ધકા તો ત્યાગ કરના ઔર શુદ્ધ આત્માકા ગ્રહણ કરના .

(‘આત્મા ઔર બન્ધકો પ્રજ્ઞાકે દ્વારા ભિન્ન તો કિયા, પરન્તુ આત્માકો કિસકે દ્વારા ગ્રહણ

કિયા જાયે ?’ — ઇસ પ્રશ્નકી તથા ઉસકે ઉત્તરકી ગાથા કહતે હૈં : — )

Page 434 of 642
PDF/HTML Page 467 of 675
single page version

કહ સો ઘિપ્પદિ અપ્પા પણ્ણાએ સો દુ ઘિપ્પદે અપ્પા .

જહ પણ્ણાઇ વિભત્તો તહ પણ્ણાએવ ઘેત્તવ્વો ..૨૯૬..

કથં સ ગૃહ્યતે આત્મા પ્રજ્ઞયા સ તુ ગૃહ્યતે આત્મા .

યથા પ્રજ્ઞયા વિભક્તસ્તથા પ્રજ્ઞયૈવ ગૃહીતવ્યઃ ..૨૯૬..

નનુ કેન શુદ્ધોઽયમાત્મા ગૃહીતવ્યઃ ? પ્રજ્ઞયૈવ શુદ્ધોઽયમાત્મા ગૃહીતવ્યઃ, શુદ્ધસ્યાત્મનઃ સ્વય-

માત્માનં ગૃહ્ણતો, વિભજત ઇવ, પ્રજ્ઞૈકકરણત્વાત્ . અતો યથા પ્રજ્ઞયા વિભક્ત સ્તથા પ્રજ્ઞયૈવ ગૃહીતવ્યઃ .

કથમયમાત્મા પ્રજ્ઞયા ગૃહીતવ્ય ઇતિ ચેત્ —

પણ્ણાએ ઘિત્તવ્વો જો ચેદા સો અહં તુ ણિચ્છયદો .

અવસેસા જે ભાવા તે મજ્ઝ પરે ત્તિ ણાદવ્વા ..૨૯૭..

યહ જીવ કૈસે ગ્રહણ હો ? જીવકા ગ્રહણ પ્રજ્ઞાહિ સે .

જ્યોં અલગ પ્રજ્ઞાસે કિયા, ત્યોં ગ્રહણ ભી પ્રજ્ઞાહિ સે ..૨૯૬..

ગાથાર્થ : — (શિષ્ય પૂછતા હૈ કિ — ) [સઃ આત્મા ] વહ (શુદ્ધ) આત્મા [કથં ] કૈસે

[ગૃહ્યતે ] ગ્રહણ કિયા જાય ? (આચાર્ય ઉત્તર દેતે હૈં કિ – ) [પ્રજ્ઞયા તુ ] પ્રજ્ઞાકે દ્વારા [સઃ

આત્મા ] વહ (શુદ્ધ) આત્મા [ગૃહ્યતે ] ગ્રહણ કિયા જાતા હૈ . [યથા ] જૈસે [પ્રજ્ઞયા ] પ્રજ્ઞા

દ્વારા [વિભક્તઃ ] ભિન્ન કિયા, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [પ્રજ્ઞયા એવ ] પ્રજ્ઞાકે દ્વારા હી [ગૃહીતવ્યઃ ]
ગ્રહણ કરના ચાહિએ .

ટીકા : — યહ શુદ્ધ આત્મા કિસકે દ્વારા ગ્રહણ કરના ચાહિએ ? પ્રજ્ઞાકે દ્વારા હી યહ

શુદ્ધ આત્મા ગ્રહણ કરના ચાહિએ; ક્યોંકિ શુદ્ધ આત્માકો, સ્વયં નિજકો ગ્રહણ કરનેમેં પ્રજ્ઞા હી
એક કરણ હૈ — જૈસે ભિન્ન કરનેમેં પ્રજ્ઞા હી એક કરણ થા . ઇસલિયે જૈસે પ્રજ્ઞાકે દ્વારા ભિન્ન

કિયા થા, ઉસીપ્રકાર પ્રજ્ઞાકે દ્વારા હી ગ્રહણ કરના ચાહિએ .

ભાવાર્થ : — ભિન્ન કરનેમેં ઔર ગ્રહણ કરનેમેં કરણ અલગ-અલગ નહીં હૈં; ઇસલિયે

પ્રજ્ઞાકે દ્વારા હી આત્માકો ભિન્ન કિયા ઔર પ્રજ્ઞાકે દ્વારા હી ગ્રહણ કરના ચાહિએ ..૨૯૬..

અબ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ — ઇસ આત્માકો પ્રજ્ઞાકે દ્વારા કૈસે ગ્રહણ કરના ચાહિએ ? ઇસકા

ઉત્તર કહતે હૈં : —

કર ગ્રહણ પ્રજ્ઞાસે નિયત, ચેતક હૈ સો હી મૈં હિ હૂઁ .

અવશેષ જો સબ ભાવ હૈં, મેરેસે પર હૈં — જાનના ..૨૯૭..

Page 435 of 642
PDF/HTML Page 468 of 675
single page version

પ્રજ્ઞયા ગૃહીતવ્યો યશ્ચેતયિતા સોઽહં તુ નિશ્ચયતઃ .

અવશેષા યે ભાવાઃ તે મમ પરા ઇતિ જ્ઞાતવ્યાઃ ..૨૯૭..

યો હિ નિયતસ્વલક્ષણાવલમ્બિન્યા પ્રજ્ઞયા પ્રવિભક્ત શ્ચેતયિતા, સોઽયમહં; યે

ત્વમી અવશિષ્ટા અન્યસ્વલક્ષણલક્ષ્યા વ્યવહ્રિયમાણા ભાવાઃ, તે સર્વેઽપિ ચેતયિતૃત્વસ્ય
વ્યાપકસ્ય વ્યાપ્યત્વમનાયાન્તોઽત્યંતં મત્તો ભિન્નાઃ . તતોઽહમેવ મયૈવ મહ્યમેવ મત્ત એવ મય્યેવ

મામેવ ગૃહ્ણામિ . યત્કિલ ગૃહ્ણામિ તચ્ચેતનૈકક્રિયત્વાદાત્મનશ્ચેતય એવ; ચેતયમાન એવ ચેતયે,

ચેતયમાનેનૈવ ચેતયે, ચેતયમાનાયૈવ ચેતયે, ચેતયમાનાદેવ ચેતયે, ચેતયમાને એવ ચેતયે,
ચેતયમાનમેવ ચેતયે . અથવા — ન ચેતયે; ન ચેતયમાનશ્ચેતયે, ન ચેતયમાનેન ચેતયે, ન

ચેતયમાનાય ચેતયે, ન ચેતયમાનાચ્ચેતયે, ન ચેતયમાને ચેતયે, ન ચેતયમાનં ચેતયે; કિન્તુ
સર્વવિશુદ્ધચિન્માત્રો ભાવોઽસ્મિ .

ગાથાર્થ : — [પ્રજ્ઞયા ] પ્રજ્ઞાકે દ્વારા [ગૃહીતવ્યઃ ] (આત્માકો) ઇસપ્રકાર ગ્રહણ ક રના

ચાહિએ કિ — [યઃ ચેતયિતા ] જો ચેતનેવાલા હૈ [સઃ તુ ] વહ [નિશ્ચયતઃ ] નિશ્ચયસે [અહં ] મૈં

હૂઁ, [અવશેષાઃ ] શેષ [યે ભાવાઃ ] જો ભાવ હૈં [તે ] વે [મમ પરાઃ ] મુઝસે પર હૈં, [ઇતિ જ્ઞાતવ્યઃ ]
ઐસા જાનના ચાહિએ .

ટીકા : — નિયત સ્વલક્ષણકા અવલમ્બન કરનેવાલી પ્રજ્ઞાકે દ્વારા ભિન્ન કિયા ગયા જો

ચેતક (-ચેતનેવાલા) હૈ સો યહ મૈં હૂઁ; ઔર અન્ય સ્વલક્ષણોંસે લક્ષ્ય (અર્થાત્ ચૈતન્યલક્ષણકે
અતિરિક્ત અન્ય લક્ષણોંસે જાનને યોગ્ય) જો યહ શેષ વ્યવહારરૂપ ભાવ હૈં, વે સભી, ચેતકત્વરૂપ
વ્યાપકકે વ્યાપ્ય નહીં હોતે ઇસલિયે, મુઝસે અત્યન્ત ભિન્ન હૈં . ઇસલિયે મૈં હી, અપને દ્વારા હી, અપને

લિયે હી, અપનેમેંસે હી, અપનેમેં હી, અપનેકો હી ગ્રહણ કરતા હૂઁ . આત્માકી, ચેતના હી એક ક્રિયા

હૈ ઇસલિયે, ‘મૈં ગ્રહણ કરતા હૂઁ’ અર્થાત્ ‘મૈં ચેતતા હી હૂઁ’; ચેતતા હુઆ હી ચેતતા હૂઁ, ચેતતે દ્વારા
હી ચેતતા હૂઁ, ચેતતે હુએકે લિએ હી ચેતતા હૂઁ, ચેતતે હુયેસે ચેતતા હૂઁ, ચેતતેમેં હી ચેતતા હૂઁ, ચેતતેકો
હી ચેતતા હૂઁ . અથવા — નહીં ચેતતા, ન ચેતતા હુઆ ચેતતા હૂઁ, ન ચેતતે હુયેકે દ્વારા ચેતતા હૂઁ, ન

ચેતતે હુએકે લિએ ચેતતા હૂઁ, ન ચેતતે હુએસે ચેતતા હૂઁ, ન ચેતતે હુએમેં ચેતતા હૂઁ, ન ચેતતે હુએકો
ચેતતા હૂઁ; કિન્તુ સર્વવિશુદ્ધ ચિન્માત્ર ( – ચૈતન્યમાત્ર) ભાવ હૂઁ .

ભાવાર્થ : — પ્રજ્ઞાકે દ્વારા ભિન્ન કિયા ગયા જો ચેતક વહ મૈં હૂઁ ઔર શેષ ભાવ મુઝસે પર

હૈં; ઇસલિયે (અભિન્ન છહ કારકોંસે) મૈં હી, મેરે દ્વારા હી, મેરે લિયે હી, મુઝસે હી, મુઝમેં હી,
મુઝે હી ગ્રહણ કરતા હૂઁ . ‘ગ્રહણ કરતા હૂઁ’ અર્થાત્ ‘ચેતતા હૂઁ’, ક્યોંકિ ચેતના હી આત્માકી એક

Page 436 of 642
PDF/HTML Page 469 of 675
single page version

૧વિભુ = દૃઢ; અચલ; નિત્ય; સમર્થ; સર્વ ગુણપર્યાયોંમેં વ્યાપક .

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

ભિત્ત્વા સર્વમપિ સ્વલક્ષણબલાદ્ભેત્તું હિ યચ્છક્યતે
ચિન્મુદ્રાંકિ તનિર્વિભાગમહિમા શુદ્ધશ્ચિદેવાસ્મ્યહમ્ .

ભિદ્યન્તે યદિ કારકાણિ યદિ વા ધર્મા ગુણા વા યદિ
ભિદ્યન્તાં ન ભિદાસ્તિ કાચન વિભૌ ભાવે વિશુદ્ધે ચિતિ ..૧૮૨..

ક્રિયા હૈ . ઇસલિયે મૈં ચેતતા હી હૂઁ; ચેતનેવાલા હી, ચેતનેવાલેકે દ્વારા હી, ચેતનેવાલેકે લિએ હી,

ચેતનેવાલેસે હી, ચેતનેવાલેમેં હી, ચેતનેવાલેકો હી ચેતતા હૂઁ . અથવા દ્રવ્યદૃષ્ટિસે તો — મુઝમેં છહ

કારકોંકે ભેદ ભી નહીં હૈં, મૈં તો શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર ભાવ હૂઁ . — ઇસપ્રકાર પ્રજ્ઞાકે દ્વારા આત્માકો ગ્રહણ

કરના ચાહિએ અર્થાત્ અપનેકો ચેતયિતાકે રૂપમેં અનુભવ કરના ચાહિએ ..૨૯૭..

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [યત્ ભેત્તું હિ શક્યતે સર્વમ્ અપિ સ્વલક્ષણબલાત્ ભિત્ત્વા ] જો કુછ ભી

ભેદા જા સકતા હૈ ઉસ સબકો સ્વલક્ષણકે બલસે ભેદકર, [ચિન્મુદ્રા-અંકિ ત-નિર્વિભાગ-મહિમા
શુદ્ધઃ ચિદ્ એવ અહમ્ અસ્મિ ] જિસકી ચિન્મુદ્રાસે અંકિ ત નિર્વિભાગ મહિમા હૈ (અર્થાત્
ચૈતન્યકી મુદ્રાસે અંકિત વિભાગ રહિત જિસકી મહિમા હૈ) ઐસા શુદ્ધ ચૈતન્ય હી મૈં હૂઁ . [યદિ

કારકાણિ વા યદિ ધર્માઃ વા યદિ ગુણાઃ ભિદ્યન્તે, ભિદ્યન્તામ્ ] યદિ ક ારક ોંકે, અથવા ધર્મોંકે,
યા ગુણોંકે ભેદ હોં તો ભલે હોં; [વિભૌ વિશુદ્ધે ચિતિ ભાવે કાચન ભિદા ન અસ્તિ ] કિન્તુ

૧વિભુ ઐસે શુદ્ધ ( – સમસ્ત વિભાવોંસે રહિત – ) ચૈતન્યભાવમેં તો કોઈ ભેદ નહીં હૈ . (ઇસપ્રકાર

પ્રજ્ઞાકે દ્વારા આત્માકો ગ્રહણ કિયા જાતા હૈ .)

ભાવાર્થ : — જિનકા સ્વલક્ષણ ચૈતન્ય નહીં હૈ ઐસે પરભાવ તો મુઝસે ભિન્ન હૈં, મૈં તો

માત્ર શુદ્ધ ચૈતન્ય હી હૂઁ . કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન ઔર અધિકરણરૂપ કારકભેદ,

સત્ત્વ, અસત્ત્વ, નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ, એકત્વ, અનેકત્વ આદિ ધર્મભેદ ઔર જ્ઞાન, દર્શન આદિ
ગુણભેદ યદિ કથંચિત્ હોં તો ભલે હોં, પરન્તુ શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર ભાવમેં તો કોઈ ભેદ નહીં હૈ . —

ઇસપ્રકાર શુદ્ધનયસે આત્માકો અભેદરૂપ ગ્રહણ કરના ચાહિએ .૧૮૨.

(આત્માકો શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર તો ગ્રહણ કરાયા; અબ સામાન્ય ચેતના દર્શનજ્ઞાનસામાન્યમય

હૈ, ઇસલિયે અનુભવમેં દર્શનજ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માકો ઇસપ્રકાર અનુભવ કરના ચાહિએ — સો કહતે

હૈં : — )

Page 437 of 642
PDF/HTML Page 470 of 675
single page version

પણ્ણાએ ઘિત્તવ્વો જો દટ્ઠા સો અહં તુ ણિચ્છયદો .

અવસેસા જે ભાવા તે મજ્ઝ પરે ત્તિ ણાદવ્વા ..૨૯૮..

પણ્ણાએ ઘિત્તવ્વો જો ણાદા સો અહં તુ ણિચ્છયદો .

અવસેસા જે ભાવા તે મજ્ઝ પરે ત્તિ ણાદવ્વા ..૨૯૯..

પ્રજ્ઞયા ગૃહીતવ્યો યો દ્રષ્ટા સોઽહં તુ નિશ્ચયતઃ .

અવશેષા યે ભાવાઃ તે મમ પરા ઇતિ જ્ઞાતવ્યાઃ ..૨૯૮..

પ્રજ્ઞયા ગૃહીતવ્યો યો જ્ઞાતા સોઽહં તુ નિશ્ચયતઃ .

અવશેષા યે ભાવાઃ તે મમ પરા ઇતિ જ્ઞાતવ્યાઃ ..૨૯૯..

ચેતનાયા દર્શનજ્ઞાનવિકલ્પાનતિક્રમણાચ્ચેતયિતૃત્વમિવ દ્રષ્ટૃત્વં જ્ઞાતૃત્વં ચાત્મનઃ

સ્વલક્ષણમેવ . તતોઽહં દ્રષ્ટારમાત્માનં ગૃહ્ણામિ . યત્કિલ ગૃહ્ણામિ તત્પશ્યામ્યેવ; પશ્યન્નેવ પશ્યામિ,

કર ગ્રહણ પ્રજ્ઞાસે નિયત, દ્રષ્ટા હૈ સો હી મૈં હી હૂઁ .

અવશેષ જો સબ ભાવ હૈં, મેરેસે પર હૈં — જાનના ..૨૯૮..

કર ગ્રહણ પ્રજ્ઞાસે નિયત, જ્ઞાતા હૈ સો હી મૈં હિ હૂઁ .

અવશેષ જો સબ ભાવ હૈં, મેરેસે પર હૈં — જાનના ..૨૯૯..

ગાથાર્થ : — [પ્રજ્ઞયા ] પ્રજ્ઞાકે દ્વારા [ગૃહીતવ્યઃ ] ઇસપ્રકાર ગ્રહણ કરના ચાહિએ કિ —

[યઃ દ્રષ્ટા ] જો દેખનેવાલા હૈ [સઃ તુ ] વહ [નિશ્ચયતઃ ] નિશ્ચયસે [અહમ્ ] મૈં હૂઁ, [અવશેષાઃ ]
શેષ [યે ભાવાઃ ] જો ભાવ હૈં [તે ] વે [મમ પરાઃ ] મુઝસે પર હૈં, [ઇતિ જ્ઞાતવ્યાઃ ] ઐસા જાનના
ચાહિએ .

[પ્રજ્ઞયા ] પ્રજ્ઞાકે દ્વારા [ગૃહીતવ્યઃ ] ઇસપ્રકાર ગ્રહણ કરના ચાહિએ કિ — [યઃ જ્ઞાતા ] જો

જાનનેવાલા હૈ [સઃ તુ ] વહ [નિશ્ચયતઃ ] નિશ્ચયસે [અહમ્ ] મૈં હૂઁ, [અવશેષાઃ ] શેષ [યે ભાવાઃ ]
જો ભાવ હૈં [તે ] વે [મમ પરાઃ ] મુઝસે પર હૈં, [ઇતિ જ્ઞાતવ્યાઃ ] ઐસા જાનના ચાહિએ .

ટીકા : — ચેતના દર્શનજ્ઞાનરૂપ ભેદોંકા ઉલ્લંઘન નહીં કરતી હૈ ઇસલિયે, ચેતકત્વકી

ભાઁતિ દર્શકત્વ ઔર જ્ઞાતૃત્વ આત્માકા સ્વલક્ષણ હી હૈ . ઇસલિયે મૈં દેખનેવાલે આત્માકો ગ્રહણ

કરતા હૂઁ . ‘ગ્રહણ કરતા હૂઁ’ અર્થાત્ ‘દેખતા હી હૂઁ’; દેખતા હુઆ હી દેખતા હૂઁ, દેખતે હુએકે દ્વારા

Page 438 of 642
PDF/HTML Page 471 of 675
single page version

પશ્યતૈવ પશ્યામિ, પશ્યતે એવ પશ્યામિ, પશ્યત એવ પશ્યામિ, પશ્યત્યેવ પશ્યામિ, પશ્યન્તમેવ
પશ્યામિ . અથવા — ન પશ્યામિ; ન પશ્યન્ પશ્યામિ, ન પશ્યતા પશ્યામિ, ન પશ્યતે પશ્યામિ,

ન પશ્યતઃ પશ્યામિ, ન પશ્યતિ પશ્યામિ, ન પશ્યન્તં પશ્યામિ; કિન્તુ સર્વવિશુદ્ધો દ્રઙ્માત્રો

ભાવોઽસ્મિ . અપિ ચ — જ્ઞાતારમાત્માનં ગૃહ્ણામિ . યત્કિલ ગૃહ્ણામિ તજ્જાનામ્યેવ; જાનન્નેવ જાનામિ,

જાનતૈવ જાનામિ, જાનતે એવ જાનામિ, જાનત એવ જાનામિ, જાનત્યેવ જાનામિ, જાનન્તમેવ
જાનામિ . અથવા — ન જાનામિ; ન જાનન્ જાનામિ, ન જાનતા જાનામિ, ન જાનતે જાનામિ,

ન જાનતો જાનામિ, ન જાનતિ જાનામિ, ન જાનન્તં જાનામિ; કિન્તુ સર્વવિશુદ્ધો જ્ઞપ્તિમાત્રો
ભાવોઽસ્મિ .

હી દેખતા હૂઁ, દેખતે હુએકે લિએ હી દેખતા હૂઁ, દેખતે હુએસે હી દેખતા હૂઁ, દેખતે હુએમેં હી દેખતા
હૂઁ, દેખતે હુયેકો હી દેખતા હૂઁ . અથવા — નહીં દેખતા; ન દેખતા હુઆ દેખતા હૂઁ, ન દેખતે હુએકે

દ્વારા દેખતા હૂઁ, ન દેખતે હુએકે લિએ દેખતા હૂઁ, ન દેખતે હુએસે દેખતા હૂઁ, ન દેખતે હુએમેં દેખતા
હૂઁ, ન દેખતે હુએકો દેખતા હૂઁ; કિન્તુ મૈં સર્વવિશુદ્ધ દર્શનમાત્ર ભાવ હૂઁ . ઔર ઇસીપ્રકાર — મૈં

જાનનેવાલે આત્માકો ગ્રહણ કરતા હૂઁ . ‘ગ્રહણ કરતા હૂઁ’ અર્થાત્ ‘જાનતા હી હૂઁ’; જાનતા હુઆ હી

જાનતા હૂઁ, જાનતે હુએકે દ્વારા હી જાનતા હૂઁ, જાનતે હુએકે લિએ હી જાનતા હૂઁ, જાનતે હુએસે હી
જાનતા હૂઁ, જાનતે હુએમેં હી જાનતા હૂઁ, જાનતે હુએકો હી જાનતા હૂઁ . અથવા — નહીં જાનતા; ન

જાનતા હુઆ જાનતા હૂઁ, નહીં જાનતે હુએકે દ્વારા જાનતા હૂઁ, ન જાનતે હુએકે લિયે જાનતા હૂઁ, ન
જાનતે હુએસે જાનતા હૂઁ, ન જાનતે હુએમેં જાનતા હૂઁ, ન જાનતે હુએકો જાનતા હૂઁ; કિન્તુ મૈં સર્વવિશુદ્ધ
જ્ઞપ્તિ ( – જાનનક્રિયા) – માત્ર ભાવ હૂઁ . (ઇસપ્રકાર દેખનેવાલે આત્માકો તથા જાનનેવાલે આત્માકો

કર્તા, કર્મ, કરણ, સમ્પ્રદાન, અપાદાન ઔર અધિકરણરૂપ કારકોંકે ભેદપૂર્વક ગ્રહણ કરકે,
તત્પશ્ચાત્ કારકભેદોંકા નિષેધ કરકે આત્માકો અર્થાત્ અપનેકો દર્શનમાત્ર ભાવરૂપ તથા જ્ઞાનમાત્ર
ભાવરૂપ કરના ચાહિયે અર્થાત્ અભેદરૂપસે અનુભવ કરના ચાહિયે .)..૨૯૮-૨૯૯..

(ભાવાર્થ : — ઇન તીન ગાથાઓંમેં, પ્રજ્ઞાકે દ્વારા આત્માકો ગ્રહણ કરનેકો કહા ગયા હૈ .

‘ગ્રહણ કરના’ અર્થાત્ કિસી અન્ય વસ્તુકો ગ્રહણ કરના અથવા લેના નહીં હૈ; કિન્તુ ચેતનાકા
અનુભવ કરના હી આત્માકા ‘ગ્રહણ કરના’ હૈ .

પહલી ગાથામેં સામાન્ય ચેતનાકા અનુભવ કરાયા ગયા હૈ . વહાઁ, અનુભવ કરનેવાલા,

જિસકા અનુભવ કિયા જાતા હૈ વહ, ઔર જિસકે દ્વારા અનુભવ કિયા જાતા હૈ વહ — ઇત્યાદિ

કારકભેદરૂપસે આત્માકો કહકર, અભેદવિવક્ષામેં કારકભેદકા નિષેધ કરકે, આત્માકો એક શુદ્ધ
ચૈતન્યમાત્ર કહા ગયા હૈ .

Page 439 of 642
PDF/HTML Page 472 of 675
single page version

નનુ કથં ચેતના દર્શનજ્ઞાનવિકલ્પૌ નાતિક્રામતિ યેન ચેતયિતા દ્રષ્ટા જ્ઞાતા ચ સ્યાત્ ?

ઉચ્યતે — ચેતના તાવત્પ્રતિભાસરૂપા; સા તુ, સર્વેષામેવ વસ્તૂનાં સામાન્યવિશેષાત્મકત્વાત્, દ્વૈરૂપ્યં

નાતિક્રામતિ . યે તુ તસ્યા દ્વે રૂપે તે દર્શનજ્ઞાને . તતઃ સા તે નાતિક્રામતિ . યદ્યતિક્રામતિ,

સામાન્યવિશેષાતિક્રાન્તત્વાચ્ચેતનૈવ ન ભવતિ . તદભાવે દ્વૌ દોષૌ — સ્વગુણોચ્છેદાચ્ચેતનસ્યા-

ચેતનતાપત્તિઃ, વ્યાપકાભાવે વ્યાપ્યસ્ય ચેતનસ્યાભાવો વા . તતસ્તદ્દોષભયાદ્દર્શનજ્ઞાનાત્મિકૈવ

ચેતનાભ્યુપગન્તવ્યા .

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

અદ્વૈતાપિ હિ ચેતના જગતિ ચેદ્ દ્રગ્જ્ઞપ્તિરૂપં ત્યજેત્

તત્સામાન્યવિશેષરૂપવિરહાત્સાઽસ્તિત્વમેવ ત્યજેત્ .

તત્ત્યાગે જડતા ચિતોઽપિ ભવતિ વ્યાપ્યો બિના વ્યાપકા-
દાત્મા ચાન્તમુપૈતિ તેન નિયતં દ્રગ્જ્ઞપ્તિરૂપાઽસ્તુ ચિત્ ..૧૮૩..

અબ ઇન દો ગાથાઓંમેં દ્રષ્ટા તથા જ્ઞાતાકા અનુભવ કરાયા હૈ, ક્યોંકિ ચેતનાસામાન્ય દર્શન-

જ્ઞાનવિશેષોંકા ઉલ્લંઘન નહીં કરતી . યહાઁ ભી, છહ કારકરૂપ ભેદ-અનુભવન કરાકે, ઔર તત્પશ્ચાત્

અભેદ-અનુભવનકી અપેક્ષાસે કારકભેદકો દૂર કરાકે, દ્રષ્ટાજ્ઞાતામાત્રકા અનુભવ કરાયા હૈ .)

ટીકા : — યહાઁ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ — ચેતના દર્શનજ્ઞાનભેદોંકા ઉલ્લંઘન ક્યોં નહીં કરતી કિ

જિસસે ચેતયિતા દ્રષ્ટ તથા જ્ઞાતા હોતા હૈ ? ઇસકા ઉત્તર કહતે હૈં : — પ્રથમ તો ચેતના પ્રતિભાસરૂપ

હૈ . વહ ચેતના દ્વિરૂપતાકા ઉલ્લંઘન નહીં કરતી, ક્યોંકિ સમસ્ત વસ્તુઐં સામાન્યવિશેષાત્મક હૈં .

(સભી વસ્તુઐં સામાન્યવિશેષસ્વરૂપ હૈં, ઇસલિયે ઉન્હેં પ્રતિભાસનેવાલી ચેતના ભી દ્વિરૂપતાકા
ઉલ્લંઘન નહીં કરતી .) ઉસકે જો દો રૂપ હૈં વે દર્શન ઔર જ્ઞાન હૈં . ઇસલિયે વહ ઉનકા

( – દર્શનજ્ઞાનકા) ઉલ્લંઘન નહીં કરતી . યદિ ચેતના દર્શનજ્ઞાનકા ઉલ્લંઘન કરે તો સામાન્ય

વિશેષકા ઉલ્લંઘન કરનેસે ચેતના હી ન રહે (અર્થાત્ ચેતનાકા અભાવ હો જાયેગા) . ઉસકે

અભાવમેં દો દોષ આતે હૈં — (૧) અપને ગુણકા નાશ હોનેસે ચેતનકો અચેતનત્વ આ જાયેગા, અથવા

(૨) વ્યાપક(-ચેતના-)કે અભાવમેં વ્યાપ્ય ઐસે ચેતન(આત્મા)કા અભાવ હો જાયેગા . ઇસલિયે

ઉન દોષોંકે ભયસે ચેતનાકો દર્શનજ્ઞાનસ્વરૂપ હી અંગીકાર કરના ચાહિએ .

અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [જગતિ હિ ચેતના અદ્વૈતા ] જગતમેં નિશ્ચયતઃ ચેતના અદ્વૈત હૈ [અપિ ચેત્

સા દૃગ્જ્ઞપ્તિરૂપં ત્યજેત્ ] તથાપિ યદિ વહ દર્શનજ્ઞાનરૂપકો છોડ દે [તત્સામાન્યવિશેષરૂપવિરહાત્ ]

Page 440 of 642
PDF/HTML Page 473 of 675
single page version

(ઇન્દ્રવજ્રા)

એકશ્ચિતશ્ચિન્મય એવ ભાવો
ભાવાઃ પરે યે કિલ તે પરેષામ્ .

ગ્રાહ્યસ્તતશ્ચિન્મય એવ ભાવો
ભાવાઃ પરે સર્વત એવ હેયાઃ ..૧૮૪..

તો સામાન્યવિશેષરૂપકે અભાવસે (વહ ચેતના) [અસ્તિત્વમ્ એવ ત્યજેત્ ] અપને અસ્તિત્વકો
છોડ દેગી; ઔર [તત્-ત્યાગે ] ઇસપ્રકાર ચેતના અપને અસ્તિત્વકો છોડને પર, (૧) [ચિતઃ અપિ
જડતા ભવતિ ] ચેતનકે જડત્વ આ જાયેગા અર્થાત્ આત્મા જડ હો જાય, [ચ ] ઔર (૨)
[વ્યાપકાત્ વિના વ્યાપ્યઃ આત્મા અન્તમ્ ઉપૈતિ ] વ્યાપક (ચેતાના)કે બિના વ્યાપ્ય જો આત્મા
વહ નષ્ટ હો જાયેગા ( – ઇસપ્રકાર દો દોષ આતે હૈં)

. [તેન ચિત્ નિયતં દૃગ્જ્ઞપ્તિરૂપા અસ્તુ ]

ઇસલિયે ચેતના નિયમસે દર્શનજ્ઞાનરૂપ હી હો .

ભાવાર્થ : — સમસ્ત વસ્તુઐં સામાન્યવિશેષાત્મક હૈં . ઇસલિએ ઉન્હેં પ્રતિભાસનેવાલી ચેતના

ભી સામાન્યપ્રતિભાસરૂપ ( – દર્શનરૂપ) ઔર વિશેષપ્રતિભાસરૂપ ( – જ્ઞાનરૂપ) હોની ચાહિએ . યદિ

ચેતના અપની દર્શનજ્ઞાનરૂપતાકો છોડ દે તો ચેતનાકા હી અભાવ હોને પર, યા ચેતન આત્માકો
(અપને ચેતના ગુણકા અભાવ હોને પર) જડત્વ આ જાયગા, અથવા તો વ્યાપકકે અભાવસે
વ્યાપ્ય ઐસે આત્માકા અભાવ હો જાયેગા . (ચેતના આત્માકી સર્વ અવસ્થાઓંમેં વ્યાપ્ત હોનેસે

વ્યાપક હૈ ઔર આત્મા ચેતન હોનેસે ચેતનાકા વ્યાપ્ય હૈ . ઇસલિએ ચેતનાકા અભાવ હોને પર

આત્માકા ભી અભાવ હો જાયેગા .) ઇસલિયે ચેતનાકો દર્શનજ્ઞાનસ્વરૂપ હી માનના ચાહિએ .

યહાઁ તાત્પર્ય યહ હૈ કિ — સાંખ્યમતાવલમ્બી આદિ કિતને હી લોગ સામાન્ય ચેતનાકો હી

માનકર એકાન્ત કથન કરતે હૈં, ઉનકા નિષેધ કરનેકે લિએ યહાઁ યહ બતાયા ગયા હૈ કિ
‘વસ્તુકા સ્વરૂપ સામાન્યવિશેષરૂપ હૈ, ઇસલિએ ચેતનાકો સામાન્યવિશેષરૂપ અંગીકાર કરના
ચાહિએ’ .૧૮૩.

અબ આગામી કથનકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [ચિતઃ ] ચૈતન્યકા (આત્માકા) તો [એકઃ ચિન્મયઃ એવ ભાવઃ ] એક

ચિન્મય હી ભાવ હૈ, ઔર [યે પરે ભાવાઃ ] જો અન્ય ભાવ હૈં [તે કિલ પરેષામ્ ] વે વાસ્તવમેં
દૂસરોંકે ભાવ હૈં; [તત : ] ઇસલિએ [ચિન્મયઃ ભાવઃ એવ ગ્રાહ્યઃ ] (એક) ચિન્મય ભાવ હી ગ્રહણ
ક રને યોગ્ય હૈ, [પરે ભાવાઃ સર્વતઃ એવ હેયાઃ ] અન્ય ભાવ સર્વથા ત્યાજ્ય હૈં .૧૮૪.

અબ ઇસ ઉપદેશકી ગાથા કહતે હૈં : —

Page 441 of 642
PDF/HTML Page 474 of 675
single page version

કો ણામ ભણિજ્જ બુહો ણાદું સવ્વે પરાઇએ ભાવે .

મજ્ઝમિણં તિ ય વયણં જાણંતો અપ્પયં સુદ્ધં ..૩૦૦..

કો નામ ભણેદ્બુધઃ જ્ઞાત્વા સર્વાન્ પરકીયાન્ ભાવાન્ .

મમેદમિતિ ચ વચનં જાનન્નાત્માનં શુદ્ધમ્ ..૩૦૦..

યો હિ પરાત્મનોર્નિયતસ્વલક્ષણવિભાગપાતિન્યા પ્રજ્ઞયા જ્ઞાની સ્યાત્, સ ખલ્વેકં

ચિન્માત્રં ભાવમાત્મીયં જાનાતિ, શેષાંશ્ચ સર્વાનેવ ભાવાન્ પરકીયાન્ જાનાતિ . એવં ચ

જાનન્ કથં પરભાવાન્મમામી ઇતિ બ્રૂયાત્ ? પરાત્મનોર્નિશ્ચયેન સ્વસ્વામિસમ્બન્ધસ્યાસમ્ભવાત્ .

અતઃ સર્વથા ચિદ્ભાવ એવ ગૃહીતવ્યઃ, શેષાઃ સર્વે એવ ભાવાઃ પ્રહાતવ્યા ઇતિ સિદ્ધાન્તઃ .

⁵⁶

સબ ભાવ જો પરકીય જાને, શુદ્ધ જાને આત્મકો .

વહ કૌન જ્ઞાની ‘મેરા હૈ યહ’ યોં વચન બોલે અહો ? ૩૦૦..

ગાથાર્થ : — [સર્વાન્ ભાવાન્ ] સર્વ ભાવોંકો [પરકીયાન્ ] દૂસરોંકે [જ્ઞાત્વા ] જાનકર

[કઃ નામ બુધઃ ] કૌન જ્ઞાની, [આત્માનમ્ ] અપનેકો [શુદ્ધમ્ ] શુદ્ધ [જાનન્ ] જાનતા હુઆ,
[ઇદમ્ મમ ] ‘યહ મેરા હૈ’ ( – ‘યહ ભાવ મેરે હૈં’) [ઇતિ ચ વચનમ્ ] ઐસા વચન

[ભણેત્ ] બોલેગા ?

ટીકા : — જો (પુરુષ) પરકે ઔર આત્માકે નિયત સ્વલક્ષણોંકે વિભાગમેં પડનેવાલી

પ્રજ્ઞાકે દ્વારા જ્ઞાની હોતા હૈ, વહ વાસ્તવમેં એક ચિન્માત્ર ભાવકો અપના જાનતા હૈ ઔર શેષ સર્વ
ભાવોંકો દૂસરોંકે જાનતા હૈ . ઐસા જાનતા હુઆ (વહ પુરુષ) પરભાવોંકો ‘યહ મેરે હૈં’ ઐસા ક્યોં

કહેગા ? (નહીં કહેગા;) ક્યોંકિ પરમેં ઔર અપનેમેં નિશ્ચયસે સ્વસ્વામિસમ્બન્ધકા અસમ્ભવ હૈ .

ઇસલિયે, સર્વથા ચિદ્ભાવ હી (એકમાત્ર) ગ્રહણ કરને યોગ્ય હૈ, શેષ સમસ્ત ભાવ છોડને યોગ્ય
હૈં — ઐસા સિદ્ધાન્ત હૈ .

ભાવાર્થ : — લોકમેં ભી યહ ન્યાય હૈ કિ — જો સુબુદ્ધિ ઔર ન્યાયવાન હોતા હૈ વહ દૂસરેકે

ધનાદિકો અપના નહીં કહતા . ઇસીપ્રકાર જો સમ્યગ્જ્ઞાની હૈ, વહ સમસ્ત પરદ્રવ્યોંકો અપના નહીં

માનતા . કિન્તુ અપને નિજભાવકો હી અપના જાનકર ગ્રહણ કરતા હૈ ..૩૦૦..

અબ ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

Page 442 of 642
PDF/HTML Page 475 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)

સિદ્ધાન્તોઽયમુદાત્તચિત્તચરિતૈર્મોક્ષાર્થિભિઃ સેવ્યતાં
શુદ્ધં ચિન્મયમેકમેવ પરમં જ્યોતિઃ સદૈવાસ્મ્યહમ્ .

એતે યે તુ સમુલ્લસન્તિ વિવિધા ભાવાઃ પૃથગ્લક્ષણા-
સ્તેઽહં નાસ્મિ યતોઽત્ર તે મમ પરદ્રવ્યં સમગ્રા અપિ ..૧૮૫..

(અનુષ્ટુભ્)

પરદ્રવ્યગ્રહં કુર્વન્ બધ્યેતૈવાપરાધવાન્ .

બધ્યેતાનપરાધો ન સ્વદ્રવ્યે સંવૃતો યતિઃ ..૧૮૬..

થેયાદી અવરાહે જો કુવ્વદિ સો ઉ સંકિદો ભમદિ .

મા બજ્ઝેજ્જં કેણ વિ ચોરો ત્તિ જણમ્હિ વિયરંતો ..૩૦૧..

શ્લોકાર્થ : — [ઉદાત્તચિત્તચરિતૈઃ મોક્ષાર્થિભિઃ ] જિનકે ચિત્તકા ચરિત્ર ઉદાત્ત ( – ઉદાર,

ઉચ્ચ, ઉજ્જ્વલ) હૈ ઐસે મોક્ષાર્થી [અયમ્ સિદ્ધાન્તઃ ] ઇસ સિદ્ધાંતકા [સેવ્યતામ્ ] સેવન કરેં કિ —

‘[અહમ્ શુદ્ધં ચિન્મયમ્ એકમ્ પરમં જ્યોતિઃ એવ સદા એવ અસ્મિ ] મૈં તો સદા હી શુદ્ધ ચૈતન્યમય
એક પરમ જ્યોતિ હી હૂઁ; [તુ] ઔર [એતે યે પૃથગ્લક્ષણાઃ વિવિધાઃ ભાવાઃ સમુલ્લસન્તિ તે અહં ન અસ્મિ ]
જો યહ ભિન્ન લક્ષણવાલે વિવિધ પ્રકારકે ભાવ પ્રગટ હોતે હૈં વે મૈં નહીં હૂઁ, [યતઃ અત્ર તે સમગ્રાઃ
અપિ મમ પરદ્રવ્યમ્ ] ક્યોંકિ વે સભી મેરે લિએ પરદ્રવ્ય હૈં ’ .૧૮૫.

અબ આગામી કથનકા સૂચક શ્લોક કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [પરદ્રવ્યગ્રહં કુર્વન્ ] જો પરદ્રવ્યકો ગ્રહણ ક રતા હૈ [અપરાધવાન્ ] વહ

અપરાધી હૈ, [બધ્યેત એવ] ઇસલિયે બન્ધમેં પડતા હૈ, ઔર [સ્વદ્રવ્યે સંવૃતઃ યતિઃ ] જો સ્વદ્રવ્યમેં હી
સંવૃત હૈ (અર્થાત્ જો અપને દ્રવ્યમેં હી ગુપ્ત હૈ — મગ્ન હૈ — સંતુષ્ટ હૈ, પરદ્રવ્યકા ગ્રહણ નહીં કરતા)

ઐસા યતિ [અનપરાધઃ ] નિરપરાધી હૈ, [ન બધ્યેત ] ઇસલિયે બઁધતા નહીં હૈ .૧૮૬.

અબ ઇસ કથનકો દૃષ્ટાન્તપૂર્વક ગાથા દ્વારા કહતે હૈં : —

અપરાધ ચૌર્યાદિક કરે જો પુરુષ વહ શંકિત ફિ રે .

કો લોકમેં ફિ રતે હુએકો, ચોર જાન જુ બાંધ લે ..૩૦૧..

Page 443 of 642
PDF/HTML Page 476 of 675
single page version

જો ણ કુ ણદિ અવરાહે સો ણિસ્સંકો દુ જણવદે ભમદિ .

ણ વિ તસ્સ બજ્ઝિદું જે ચિંતા ઉપ્પજ્જદિ કયાઇ ..૩૦૨..

એવમ્હિ સાવરાહો બજ્ઝામિ અહં તુ સંકિદો ચેદા .

જઇ પુણ ણિરાવરાહો ણિસ્સંકોહં ણ બજ્ઝામિ ..૩૦૩..

સ્તેયાદીનપરાધાન્ યઃ કરોતિ સ તુ શઙ્કિતો ભ્રમતિ .

મા બધ્યે કેનાપિ ચૌર ઇતિ જને વિચરન્ ..૩૦૧..

યો ન કરોત્યપરાધાન્ સ નિશ્શઙ્કસ્તુ જનપદે ભ્રમતિ .

નાપિ તસ્ય બદ્ધું યચ્ચિન્તોત્પદ્યતે કદાચિત્ ..૩૦૨..

એવમસ્મિ સાપરાધો બધ્યેઽહં તુ શઙ્કિતશ્ચેતયિતા .

યદિ પુનર્નિરપરાધો નિશ્શઙ્કોઽહં ન બધ્યે ..૩૦૩..

યથાત્ર લોકે ય એવ પરદ્રવ્યગ્રહણલક્ષણમપરાધં કરોતિ તસ્યૈવ બન્ધશંકા સમ્ભવતિ, યસ્તુ

અપરાધ જો કરતા નહીં, નિઃશંક લોકવિષૈ ફિ રે .

‘બઁધ જાઉઁગા’ ઐસી કભી, ચિંતા ન ઉસકો હોય હૈ ..૩૦૨..

ત્યોં આતમા અપરાધી ‘મૈં બઁધતા હૂઁ’ યોં હિ સશંક હૈ .

અરુ નિરપરાધી આતમા, ‘નાહી બઁધૂઁ’ નિઃશંક હૈ ..૩૦૩..

ગાથાર્થ : — [યઃ ] જો પુરુષ [સ્તેયાદીન્ અપરાધાન્ ] ચોરી આદિકે અપરાધ [કરોતિ ]

કરતા હૈ, [સઃ તુ ] વહ ‘[જને વિચરન્ ] લોક મેં ઘૂમતા હુઆ [કેન અપિ ] મુઝે કોઈ [ચૌરઃ ઇતિ ]
ચોર સમઝકર [મા બધ્યે ] પકડ ન લે’, ઇસપ્રકાર [શઙ્કિતઃ ભ્રમતિ ] શંકિ ત હોતા હુઆ ઘૂમતા
હૈ; [યઃ ] જો પુરુષ [અપરાધાન્ ] અપરાધ [ન કરોતિ ] નહીં ક રતા [સઃ તુ ] વહ [જનપદે ]
લોક મેં [નિશ્શઙ્કઃ ભ્રમતિ ] નિઃશંક ઘૂમતા હૈ, [યદ્ ] ક્યોંકિ [તસ્ય ] ઉસે [બદ્ધું ચિન્તા ]
બઁધનેકી ચિન્તા [કદાચિત્ અપિ ] ક ભી ભી [ન ઉત્પદ્યતે ] ઉત્પન્ન નહીં હોતી . [એવમ્ ] ઇસીપ્રકાર

[ચેતયિતા ] અપરાધી આત્મા ‘[સાપરાધઃ અસ્મિ ] મૈં અપરાધી હૂઁ, [બધ્યે તુ અહમ્ ] ઇસલિયે મૈં
બઁધૂઁગા’ ઇસપ્રકાર [શઙ્કિતઃ ] શંકિ ત હોતા હૈ, [યદિ પુનઃ ] ઔર યદિ [નિરપરાધઃ ] અપરાધ રહિત
(આત્મા) હો તો ‘[અહં ન બધ્યે ] મૈં નહીં બઁધૂઁગા’ ઇસપ્રકાર [નિશ્શંઙ્કઃ ] નિઃશંક હોતા હૈ .

ટીકા : — જૈસે ઇસ જગતમેં જો પુરુષ, પરદ્રવ્યકા ગ્રહણ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા અપરાધ

કરતા હૈ ઉસીકો બન્ધકી શંકા હોતી હૈ, ઔર જો અપરાધ નહીં કરતા ઉસે બન્ધકી શંકા નહીં હોતી;

Page 444 of 642
PDF/HTML Page 477 of 675
single page version

તં ન કરોતિ તસ્ય સા ન સમ્ભવતિ; તથાત્માપિ ય એવાશુદ્ધઃ સન્ પરદ્રવ્યગ્રહણલક્ષણમપરાધં
કરોતિ તસ્યૈવ બન્ધશંકા સમ્ભવતિ, યસ્તુ શુદ્ધઃ સંસ્તં ન કરોતિ તસ્ય સા ન સમ્ભવતીતિ
નિયમઃ . અતઃ સર્વથા સર્વપરકીયભાવપરિહારેણ શુદ્ધ આત્મા ગૃહીતવ્યઃ, તથા સત્યેવ

નિરપરાધત્વાત્ .

કો હિ નામાયમપરાધઃ ? —

સંસિદ્ધિરાધસિદ્ધં સાધિયમારાધિયં ચ એયટ્ઠં .

અવગદરાધો જો ખલુ ચેદા સો હોદિ અવરાધો ..૩૦૪..

જો પુણ ણિરાવરાધો ચેદા ણિસ્સંકિઓ ઉ સો હોઇ .

આરાહણાઇ ણિચ્ચં વટ્ટેઇ અહં તિ જાણંતો ..૩૦૫..

ઇસીપ્રકાર આત્મા ભી જો અશુદ્ધ વર્તતા હુઆ, પરદ્રવ્યકા ગ્રહણ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા અપરાધ
કરતા હૈ ઉસીકો બન્ધકી શઁકા હોતી હૈ, તથા જો શુદ્ધ વર્તતા હુઆ અપરાધ નહીં કરતા ઉસે બન્ધકી
શઁકા નહીં હોતી — ઐસા નિયમ હૈ . ઇસલિએ સર્વથા સમસ્ત પરકીય ભાવોંકે પરિહાર દ્વારા (અર્થાત્

પરદ્રવ્યકે સર્વ ભાવોંકો છોડકર) શુદ્ધ આત્માકો ગ્રહણ કરના ચાહિએ, ક્યોંકિ ઐસા હોને પર હી
નિરપરાધતા હોતી હૈ ..૩૦૦ સે ૩૦૩..

ભાવાર્થ : — યદિ મનુષ્ય ચોરી આદિ અપરાધ કરે તો ઉસે બન્ધનકી શઁકા હો; નિરપરાધકો

શઁકા ક્યોં હોગી ? ઇસીપ્રકાર યદિ આત્મા પરદ્રવ્યકે ગ્રહણરૂપ અપરાધ કરે તો ઉસે બન્ધકી શઁકા
અવશ્ય હોગી; યદિ અપનેકો શુદ્ધ અનુભવ કરે, પરકા ગ્રહણ ન કરે, તો બન્ધકી શઁકા ક્યોં હોગી ?
ઇસલિએ પરદ્રવ્યકો છોડકર શુદ્ધ આત્માકા ગ્રહણ કરના ચાહિએ . તભી નિરપરાધ હુઆ જાતા હૈ .

અબ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ યહ ‘અપરાધ’ ક્યા હૈ ? ઉસકે ઉત્તરમેં અપરાધકા સ્વરૂપ કહતે

હૈં : —

સંસિદ્ધિ, સિદ્ધિ જુ રાધ, અરુ સાધિત, અરાધિત — એક હૈ .

ઉસ રાધસે જો રહિત હૈ, વહ આતમા અપરાધ હૈ ..૩૦૪..

અરુ આતમા જો નિરપરાધી, હોય હૈ નિઃશઙ્ક સો .

વર્તે સદા આરાધનાસે, જાનતા ‘મૈં’ આત્મકો ..૩૦૫..

Page 445 of 642
PDF/HTML Page 478 of 675
single page version

સંસિદ્ધિરાધસિદ્ધં સાધિતમારાધિતં ચૈકાર્થમ્ .

અપગતરાધો યઃ ખલુ ચેતયિતા સ ભવત્યપરાધઃ ..૩૦૪..

યઃ પુનર્નિરપરાધશ્ચેતયિતા નિશ્શઙ્કિતસ્તુ સ ભવતિ .

આરાધનયા નિત્યં વર્તતે અહમિતિ જાનન્ ..૩૦૫..

પરદ્રવ્યપરિહારેણ શુદ્ધસ્યાત્મનઃ સિદ્ધિઃ સાધનં વા રાધઃ . અપગતો રાધો યસ્ય

ચેતયિતુઃ સોઽપરાધઃ . અથવા અપગતો રાધો યસ્ય ભાવસ્ય સોઽપરાધઃ, તેન સહ યશ્ચેતયિતા

વર્તતે સ સાપરાધઃ . સ તુ પરદ્રવ્યગ્રહણસદ્ભાવેન શુદ્ધાત્મસિદ્ધયભાવાદ્બન્ધશંકાસમ્ભવે

સતિ સ્વયમશુદ્ધત્વાદનારાધક એવ સ્યાત્ . યસ્તુ નિરપરાધઃ સ સમગ્રપરદ્રવ્યપરિહારેણ

શુદ્ધાત્મસિદ્ધિસદ્ભાવાદ્બન્ધશંકાયા અસમ્ભવે સતિ ઉપયોગૈકલક્ષણશુદ્ધ આત્મૈક એવાહમિતિ

૧રાધ = આરાધના; પ્રસન્નતા; કૃપા; સિદ્ધિ; પૂર્ણતા; સિદ્ધિ કરના; પૂર્ણ કરના .

ગાથાર્થ : — [સંસિદ્ધિરાધસિદ્ધમ્ ] સંસિદ્ધિ, ૧રાધ, સિદ્ધ, [સાધિતમ્ આરાધિતં ચ ]

સાધિત ઔર આરાધિત — [એકાર્થમ્ ] યે એકાર્થવાચી શબ્દ હૈં; [યઃ ખલુ ચેતયિતા ] જો

આત્મા [અપગતરાધઃ ] ‘અપગતરાધ’ અર્થાત્ રાધસે રહિત હૈ, [સઃ ] વહ આત્મા [અપરાધઃ ]
અપરાધ [ભવતિ ] હૈ .

[પુનઃ ] ઔર [યઃ ચેતયિતા ] જો આત્મા [નિરપરાધઃ ] નિરપરાધ હૈ [સઃ તુ ] વહ

[નિશ્શઙ્કિતઃ ભવતિ ] નિઃશંક હોતા હૈ; [અહમ્ ઇતિ જાનન્ ] ‘જો શુદ્ધ આત્મા હૈ સો હી મૈં
હૂઁ ’ ઐસા જાનતા હુઆ [આરાધનયા ] આરાધનાસે [નિત્યં વર્તતે ] સદા વર્તતા હૈ .

ટીકા : — પરદ્રવ્યકે પરિહારસે શુદ્ધ આત્માકી સિદ્ધિ અથવા સાધન સો રાધ હૈ . જો

આત્મા ‘અપગતરાધ’ અર્થાત્ રાધ રહિત હો વહ આત્મા અપરાધ હૈ . અથવા (દૂસરા સમાસવિગ્રહ

ઇસપ્રકાર હૈ :) જો ભાવ રાધ રહિત હો વહ ભાવ અપરાધ હૈ; ઉસ અપરાધસે યુક્ત જો આત્મા
વર્તતા હો વહ આત્મા સાપરાધ હૈ . વહ આત્મા, પરદ્રવ્યકે ગ્રહણકે સદ્ભાવ દ્વારા શુદ્ધ

આત્માકી સિદ્ધિકે અભાવકે કારણ બન્ધકી શંકા હોતી હૈ, ઇસલિયે સ્વયં અશુદ્ધ હોનેસે,
અનારાધક હી હૈ . ઔર જો આત્મા નિરપરાધ હૈ વહ, સમગ્ર પરદ્રવ્યકે પરિહારસે શુદ્ધ આત્માકી

સિદ્ધિકે સદ્ભાવકે કારણ બન્ધકી શંકા નહીં હોતી, ઇસલિયે ‘ઉપયોગ હી જિસકા એક
લક્ષણ હૈ ઐસા એક શુદ્ધ આત્મા હી મૈં હૂઁ’ ઇસપ્રકાર નિશ્ચય કરતા હુઆ શુદ્ધ આત્માકી સિદ્ધિ

Page 446 of 642
PDF/HTML Page 479 of 675
single page version

નિશ્ચિન્વન્ નિત્યમેવ શુદ્ધાત્મસિદ્ધિલક્ષણયારાધનયા વર્તમાનત્વાદારાધક એવ સ્યાત્ .

(માલિની)

અનવરતમનન્તૈર્બધ્યતે સાપરાધઃ
સ્પૃશતિ નિરપરાધો બન્ધનં નૈવ જાતુ .

નિયતમયમશુદ્ધં સ્વં ભજન્સાપરાધો
ભવતિ નિરપરાધઃ સાધુ શુદ્ધાત્મસેવી ..૧૮૭..

નનુ કિમનેન શુદ્ધાત્મોપાસનપ્રયાસેન ? યતઃ પ્રતિક્રમણાદિનૈવ નિરપરાધો

ભવત્યાત્મા; સાપરાધસ્યાપ્રતિક્રમણાદેસ્તદનપોહકત્વેન વિષકુમ્ભત્વે સતિ પ્રતિક્રમણા-

જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસી આરાધના પૂર્વક સદા હી વર્તતા હૈ ઇસલિયે, આરાધક હી હૈ .

ભાવાર્થ : — સંસિદ્ધિ, રાધ, સિદ્ધિ, સાધિત ઔર આરાધિત — ઇન શબ્દોંકા એક હી અર્થ

હૈ . યહાઁ શુદ્ધ આત્માકી સિદ્ધિ અથવા સાધનકા નામ ‘રાધ’ હૈ . જિનકે વહ રાધ નહીં હૈ વહ

આત્મા સાપરાધ હૈ ઔર જિસકે વહ રાધ હૈ વહ આત્મા નિરપરાધ હૈ . જો સાપરાધ હૈ ઉસે બન્ધકી

શંકા હોતી હૈ, ઇસલિયે વહ સ્વયં અશુદ્ધ હોનેસે અનારાધક હૈ; ઔર જો નિરપરાધ હૈ વહ નિઃશંક
હોતા હુઆ અપને ઉપયોગમેં લીન હોતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે બન્ધકી શંકા નહીં હોતી, ઇસલિયે ‘જો
શુદ્ધ આત્મા હૈ વહી મૈં હૂઁ’ ઐસે નિશ્ચયપૂર્વક વર્તતા હુઆ સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર ઔર તપકે
એક ભાવરૂપ નિશ્ચય આરાધનાકા આરાધક હી હૈ ..૩૦૪-૩૦૫..

અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

શ્લોકાર્થ : — [સાપરાધઃ ] સાપરાધ આત્મા [અનવરતમ્ ] નિરન્તર [અનન્તૈઃ ] અનંત

પુદ્ગલપરમાણુરૂપ ક ર્મોંસે [બધ્યતે ] બઁધતા હૈ; [નિરપરાધઃ ] નિરપરાધ આત્મા [બન્ધનમ્ ]
બન્ધનકો [જાતુ ] ક દાપિ [સ્પૃશતિ ન એવ ] સ્પર્શ નહીં કરતા . [અયમ્ ] જો સાપરાધ આત્મા

હૈ વહ તો [નિયતમ્ ] નિયમસે [સ્વમ્ અશુદ્ધં ભજન્ ] અપનેકો અશુદ્ધ સેવન કરતા હુઆ
[સાપરાધઃ ] સાપરાધ હૈ; [નિરપરાધઃ ] નિરપરાધ આત્મા તો [સાધુ ] ભલીભાઁતિ [શુદ્ધાત્મસેવી
ભવતિ ] શુદ્ધ આત્માકા સેવન કરનેવાલા હોતા હૈ .૧૮૭.

(યહાઁ વ્યવહારનયાવલમ્બી અર્થાત્ વ્યવહારનયકો અવલમ્બન કરનેવાલા તર્ક કરતા હૈ

કિ : — ) ‘‘શુદ્ધ આત્માકી ઉપાસનાકા યહ પ્રયાસ કરનેકા ક્યા કામ હૈ ? ક્યોંકિ

પ્રતિક્રમણ આદિસે હી આત્મા નિરપરાધ હોતા હૈ; ક્યોંકિ સાપરાધકે, જો અપ્રતિક્રમણ આદિ
હૈં વે, અપરાધકો દૂર કરનેવાલે ન હોનેસે, વિષકુમ્ભ હૈં, ઇસલિયે જો પ્રતિક્રમણાદિ હૈં વે,

Page 447 of 642
PDF/HTML Page 480 of 675
single page version

દેસ્તદપોહકત્વેનામૃતકુમ્ભત્વાત્ . ઉક્તં ચ વ્યવહારાચારસૂત્રે — ‘‘અપ્પડિકમણમપ્પડિસરણં

અપ્પરિહારો અધારણા ચેવ . અણિયત્તી ય અણિંદાગરહાસોહી ય વિસકુંભો ..૧..

પડિકમણં પડિસરણં પરિહારો ધારણા ણિયત્તી ય . ણિંદા ગરહા સોહી અટ્ઠવિહો

અમયકુંભો દુ ..૨..’’

અત્રોચ્યતે —

૧. પ્રતિક્રમણ = કૃત દોષોંકા નિરાકરણ .

૨. પ્રતિસરણ = સમ્યક્ત્વાદિ ગુણોંમેં પ્રેરણા .

૩. પરિહાર = મિથ્યાત્વાદિ દોષોંકા નિવારણ .

૪. ધારણા = પંચનમસ્કારાદિ મંત્ર, પ્રતિમા ઇત્યાદિ બાહ્ય દ્રવ્યોંકે આલમ્બન દ્વારા ચિત્તકો સ્થિર કરના .

૫. નિવૃત્તિ = બાહ્ય વિષયકષાયાદિ ઇચ્છામેં પ્રવર્તમાન ચિત્તકો હટા લેના .

૬. નિન્દા = આત્મસાક્ષીપૂર્વક દોષોંકા પ્રગટ કરના .

૭. ગર્હા = ગુરુસાક્ષીસે દોષોંકા પ્રગટ કરના .

૮. શુદ્ધિ = દોષ હોને પર પ્રાયશ્ચિત્ત લેકર વિશુદ્ધિ કરના .

અપરાધકો દૂર કરનેવાલે હોનેસે, અમૃતકુમ્ભ હૈં . વ્યવહારકા કથન કરનેવાલે આચારસૂત્રમેં ભી

કહા હૈ કિ : —

અપ્પડિકમણમપડિસરણં અપ્પડિહારો અધારણા ચેવ .

અણિયત્તી ય અણિંદાગરહાસોહી ય વિસકુમ્ભો ..૧..

પડિકમણં પડિસરણં પરિહારો ધારણા ણિયત્તી ય .

ણિંદા ગરહા સોહી અટ્ઠવિહો અમયકુમ્ભો દુ ..૨..

[અર્થ : — અપ્રતિક્રમણ, અપ્રતિસરણ, અપરિહાર, અધારણા, અનિવૃત્તિ, અનિન્દા, અગર્હા ઔર

અશુદ્ધિ — યહ (આઠ પ્રકારકા) વિષકુમ્ભ હૈ .૧.

૧પ્રતિક્રમણ, ૨પ્રતિસરણ, ૩પરિહાર, ૪ધારણા, ૫નિવૃત્તિ, ૬નિન્દા, ૭ગર્હા ઔર ૮શુદ્ધિ — યહ

આઠ પ્રકારકા અમૃતકુમ્ભ હૈ .૨.]

ઉપરોક્ત તર્કકા સમાધાન કરતે હુએ આચાર્યદેવ (નિશ્ચયનયકી પ્રધાનતાસે) ગાથા દ્વારા

કહતે હૈં : —

< Previous Page Next Page >