Page 468 of 642
PDF/HTML Page 501 of 675
single page version
ચ દુર્નિવારત્વાત્, કિન્તુ કેવલં દર્શનમાત્રસ્વભાવત્વાત્ તત્સર્વં કેવલમેવ પશ્યતિ; તથા જ્ઞાનમપિ સ્વયં
દ્રષ્ટૃત્વાત્ કર્મણોઽત્યન્તવિભક્ત ત્વેન નિશ્ચયતસ્તત્કરણવેદનયોરસમર્થત્વાત્કર્મ ન કરોતિ ન વેદયતે ચ,
કિન્તુ કેવલં જ્ઞાનમાત્રસ્વભાવત્વાત્કર્મબન્ધં મોક્ષં વા કર્મોદયં નિર્જરાં વા કેવલમેવ જાનાતિ
અવેદક હૈ, [ચ ] ઔર [બન્ધમોક્ષં ] બન્ધ, મોક્ષ, [કર્મોદયં ] ક ર્મોદય [નિર્જરાં ચ એવ ] તથા
નિર્જરાકો [જાનાતિ ] જાનતા હી હૈ
(અર્થાત્ યદિ નેત્ર દૃશ્ય પદાર્થકો કરતા ઔર ભોગતા હો તો નેત્રકે દ્વારા અગ્નિ જલની ચાહિએ ઔર
નેત્રકો અગ્નિકી ઉષ્ણતાકા અનુભવ હોના ચાહિએ; કિન્તુ ઐસા નહીં હોતા, ઇસલિયે નેત્ર દૃશ્ય પદાર્થકા
કર્તા-ભોક્તા નહીં હૈ)
કારણ નિશ્ચયસે ઉસકે કરને-વેદને-(ભોગને) મેં અસમર્થ હોનેસે, કર્મકો ન તો કરતા હૈ ઔર ન
વેદતા (ભોગતા) હૈ, કિન્તુ કેવલ જ્ઞાનમાત્રસ્વભાવવાલા (
Page 469 of 642
PDF/HTML Page 502 of 675
single page version
સકતા હૈ ?’’ ઉસકા સમાધાન :
સ્વતન્ત્રતયા તો કિસીકા કર્તા-ભોક્તા નહીં હોતા, તથા અપની નિર્બલતાસે કર્મકે ઉદયકી
બલવત્તાસે જો કાર્ય હોતા હૈ ઉસકા પરમાર્થદૃષ્ટિસે વહ કર્તા-ભોક્તા નહીં કહા જાતા
હી ભેદ હૈ
હોગા
અજ્ઞાનભાવ કહા હૈ
તથાપિ [સામાન્યજનવત્ ] સામાન્ય (લૌકિ ક ) જનોંકી ભાઁતિ [તેષાં મોક્ષઃ ન ] ઉનકી ભી મુક્તિ
નહીં હોતી
Page 470 of 642
PDF/HTML Page 503 of 675
single page version
કાયકે જીવોંકો [આત્મા ] આત્મા [કરોતિ ] ક રતા હો, [યદિ લોકશ્રમણાનામ્ ] તો લોક ઔર
શ્રમણોંકા [એકઃ સિદ્ધાન્તઃ ] એક સિદ્ધાંત હો ગયા, [વિશેષઃ ન દૃશ્યતે ] ઉનમેં કોઈ અન્તર દિખાઈ
નહીં દેતા; (ક્યોંકિ) [લોકસ્ય ] લોક કે મતમેં [વિષ્ણુઃ ] વિષ્ણુ [કરોતિ ] ક રતા હૈ ઔર
Page 471 of 642
PDF/HTML Page 504 of 675
single page version
સમત્વાત્
માન્યતામેં દોનોં સમાન હુએ)
પ્રવર્તમાન) ઐસે [લોકશ્રમણાનાં દ્વયેષામ્ અપિ ] ઉન લોક ઔર શ્રમણ
ઔર ઉન (
હૈ
ક ર્મત્વકે સમ્બન્ધકા અભાવ હોનેસે, [તત્કર્તૃતા કુતઃ ] આત્માકે પરદ્રવ્યકા ક ર્તૃત્વ ક હાઁસે હો
સકતા હૈ ?
Page 472 of 642
PDF/HTML Page 505 of 675
single page version
પરદ્રવ્યકા કર્તૃત્વ કૈસે હો સકતા હૈ ? ૨૦૦
ઇત્યાદિ અર્થકી સૂચક ગાથાયેં દૃષ્ટાન્ત સહિત કહતે હૈં :
Page 473 of 642
PDF/HTML Page 506 of 675
single page version
[ભણન્તિ ] ઐસા ક હતે હૈં, [તુ ] પરન્તુ જ્ઞાનીજન [નિશ્ચયેન જાનન્તિ ] નિશ્ચયસે જાનતેે હૈં કિ
‘[કિઞ્ચિત્ ] કોઈ [પરમાણુમાત્રમ્ અપિ ] પરમાણુમાત્ર ભી [ન ચ મમ ] મેરા નહીં હૈ’
ઉસકે [ન ચ ભવન્તિ ] નહીં હૈં, [મોહેન ચ ] મોહસે [સઃ આત્મા ] વહ આત્મા [ભણતિ ] ‘મેરે હૈં’
ઇસપ્રકાર ક હતા હૈ; [એવમ્ એવ ] ઇસીપ્રકાર [યઃ જ્ઞાની ] જો જ્ઞાની ભી [પરદ્રવ્યં મમ ] ‘પરદ્રવ્ય મેરા
હૈ’ [ઇતિ જાનન્ ] ઐસા જાનતા હુઆ [આત્માનં કરોતિ ] પરદ્રવ્યકો નિજરૂપ ક રતા હૈ, [એષઃ ] વહ
[નિઃસંશયં ] નિઃસંદેહ અર્થાત્ નિશ્ચયતઃ [મિથ્યાદૃષ્ટિઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ [ભવતિ ] હોતા હૈ
વ્યવસાય સમ્યગ્દર્શનસે રહિત પુરુષોંકા હૈ
Page 474 of 642
PDF/HTML Page 507 of 675
single page version
કુર્વાણો મિથ્યા
ઇતિ સુનિશ્ચિતં જાનીયાત્
સમ્બન્ધ એવ સકલોઽપિ યતો નિષિદ્ધઃ
પશ્યન્ત્વકર્તૃ મુનયશ્ચ જનાશ્ચ તત્ત્વમ્
કિયા ગયા હૈ, [તત્ ] ઇસલિયે [વસ્તુભેદે ] જહાઁ વસ્તુભેદ હૈ અર્થાત્ ભિન્ન વસ્તુએઁ હૈં વહાઁ
[કર્તૃકર્મઘટના અસ્તિ ન ] ક ર્તાક ર્મઘટના નહીં હોતી
Page 475 of 642
PDF/HTML Page 508 of 675
single page version
મજ્ઞાનમગ્નમહસો બત તે વરાકાઃ
કર્તા સ્વયં ભવતિ ચેતન એવ નાન્યઃ
[અજ્ઞાનમગ્નમહસઃ ] જિનકા (પુરુષાર્થરૂપ
ભાવક ર્મકા ક ર્તા ચેતન હી સ્વયં હોતા હૈ, [અન્યઃ ન ] અન્ય કોઈ નહીં
હૈં :
Page 476 of 642
PDF/HTML Page 509 of 675
single page version
[તસ્માત્ ] તો [તે ] તુમ્હારે મતમેં [અચેતના પ્રકૃતિઃ ] અચેતન પ્રકૃ તિ [નનુ કારકા પ્રાપ્તા ]
(મિથ્યાત્વભાવકી) ક ર્તા હો ગઈ ! (ઇસલિયે મિથ્યાત્વભાવ અચેતન સિદ્ધ હુઆ!)
દ્રવ્ય મિથ્યાદૃષ્ટિ સિદ્ધ હોગા!
Page 477 of 642
PDF/HTML Page 510 of 675
single page version
પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય ચેતનાનુષંગાત્
તો [દ્વાભ્યાં કૃતં તત્ ] જો દોનોંકે દ્વારા કિયા [તસ્ય ફલમ્ ] ઉસકા ફલ [દ્વૌ અપિ ભુઞ્જાતે ]
દોનોં ભોગેંગે !
મિથ્યાત્વભાવરૂપ સિદ્ધ હોગા ! [તત્ તુ ન ખલુ મિથ્યા ] ક્યા યહ વાસ્તવમેં મિથ્યા નહીં હૈ ?
કરે તો પુદ્ગલદ્રવ્યકો ચેતનત્વકા પ્રસંગ આ જાયેગા
પ્રકૃતિકો ભી ઉસ (-ભાવકર્મ)કા ફલ ભોગનેકા પ્રસંગ આ જાયેગા
સ્વભાવસે હી પુદ્ગલદ્રવ્યકો મિથ્યાત્વાદિ ભાવકા પ્રસંગ આ જાયેગા
અપના ભાવકર્મ અપના કાર્ય હૈ)
Page 478 of 642
PDF/HTML Page 511 of 675
single page version
રજ્ઞાયાઃ પ્રકૃતેઃ સ્વકાર્યફલભુગ્ભાવાનુષંગાત્કૃતિઃ
જીવસ્યૈવ ચ કર્મ તચ્ચિદનુગં જ્ઞાતા ન યત્પુદ્ગલઃ
હોતા હૈ
પરિણામીકી ભેદદૃષ્ટિમેં અપને અજ્ઞાનભાવરૂપ પરિણામોંકા કર્તા જીવ હી હૈ
દોનોંકી કૃ તિ હો, [અજ્ઞાયાઃ પ્રકૃતેઃ સ્વ-કાર્ય-ફલ-ભુગ્-ભાવ-અનુષંગાત્ ] ક્યોંકિ યદિ વહ
દોનોંકા કાર્ય હો તો જ્ઞાનરહિત (જડ) પ્રકૃ તિકો ભી અપને કાર્યકા ફલ ભોગનેકા પ્રસંગ આ
જાયેગા
અન્વયરૂપ (
પુદ્ગલકા ક ર્મ નહીં હો સકતા)
Page 479 of 642
PDF/HTML Page 512 of 675
single page version
કર્તાત્મૈષ કથંચિદિત્યચલિતા કૈશ્ચિચ્છ્રુતિઃ કોપિતા
સ્યાદ્વાદપ્રતિબન્ધલબ્ધવિજયા વસ્તુસ્થિતિઃ સ્તૂયતે
ક ર્તૃત્વકો ઉડાકર, ‘[એષઃ આત્મા કથંચિત્ ક ર્તા ] યહ આત્મા ક થંચિત્ ક ર્તા હૈ’ [ઇતિ
અચલિતા શ્રુતિઃ કોપિતા ] ઐસા ક હનેવાલી અચલિત શ્રુતિકો કોપિત ક રતે હૈં (
બુદ્ધિ તીવ્ર મોહસે મુદ્રિત હો ગઈ હૈ ઐસે ઉન આત્મઘાતકોંકે જ્ઞાનકી સંશુદ્ધિકે લિયે
(નિમ્નલિખિત ગાથાઓં દ્વારા) [વસ્તુસ્થિતિઃ સ્તૂયતે ] વસ્તુસ્થિતિ ક હી જાતી હૈ
જો વસ્તુસ્થિતિ સ્યાદ્વાદરૂપ નિયમસે નિર્બાધતયા સિદ્ધ હોતી હૈ)
કહતી હૈ
Page 480 of 642
PDF/HTML Page 513 of 675
single page version
Page 481 of 642
PDF/HTML Page 514 of 675
single page version
Page 482 of 642
PDF/HTML Page 515 of 675
single page version
હૈં [તથા એવ ] ઉસી તરહ [કર્મભિઃ જાગર્યતે ] ક ર્મ જગાતે હૈં, [કર્મભિઃ સુખી ક્રિયતે ] ક ર્મ સુખી
ક રતે હૈં [તથા એવ ] ઉસી તરહ [કર્મભિઃ દુઃખી ક્રિયતે ] ક ર્મ દુઃખી ક રતે હૈં, [કર્મભિઃ ચ
મિથ્યાત્વં નીયતે ] ક ર્મ મિથ્યાત્વકો પ્રાપ્ત કરાતે હૈં [ચ એવ ] ઔર [અસંયમં નીયતે ] ક ર્મ
અસંયમકો પ્રાપ્ત કરાતે હૈં, [કર્મભિઃ ] ક ર્મ [ઊ ર્ધ્વમ્ અધઃ ચ અપિ તિર્યગ્લોકં ચ ] ઊ ર્ધ્વલોક ,
અધોલોક ઔર તિર્યગ્લોક મેં [ભ્રામ્યતે ] ભ્રમણ કરાતે હૈં, [યત્કિઞ્ચિત્ યાવત્ શુભાશુભં ] જો કુછ
ભી જિતના શુભ ઔર અશુભ હૈ વહ સબ [કર્મભિઃ ચ એવ ક્રિયતે ] ક ર્મ હી ક રતે હૈં
[સર્વજીવાઃ ] સભી જીવ [અકારકાઃ આપન્નાઃ ભવન્તિ ] અકારક (અક ર્તા) સિદ્ધ હોતે હૈં
તુ ] હમારે ઉપદેશમેં [કઃ અપિ જીવઃ ] કોઈ ભી જીવ [અબ્રહ્મચારી ન ] અબ્રહ્મચારી નહીં હૈ,
Page 483 of 642
PDF/HTML Page 516 of 675
single page version
[ઇતિ ભણિતમ્ ] ઐસા કહા હૈ
[કઃ અપિ જીવઃ ] કોઈ ભી જીવ [ઉપઘાતકઃ ન અસ્તિ ] ઉપઘાતક (મારનેવાલા) નહીં હૈ,
[યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [કર્મ ચ એવ હિ ] ક ર્મ હી [કર્મ હન્તિ ] ક ર્મકો મારતા હૈ [ઇતિ ભણિતમ્ ]
ઐસા કહા હૈ
ઉનકે મતમેં [પ્રકૃતિઃ કરોતિ ] પ્રકૃ તિ હી ક રતી હૈ [આત્માનઃ ચ સર્વે ] ઔર આત્મા તો સબ
[અકારકાઃ ] અકારક હૈં ઐસા સિદ્ધ હોતા હૈ !
[કરોતિ ] ક રતા હૈ’, [એતત્ જાનતઃ તવ ] તો ઐસા જાનનેવાલેકા
તુ ] બતાયા ગયા હૈ, [તતઃ ] ઉસસે [સઃ ] વહ [હીનઃ અધિકઃ ચ ] હીન યા અધિક [કર્તું ન
Page 484 of 642
PDF/HTML Page 517 of 675
single page version
જીવરૂપ [ખલુ ] નિશ્ચયસે [લોકમાત્રં જાનીહિ ] લોક માત્ર જાનો; [તતઃ ] ઉસસે [કિં સઃ હીનઃ
અધિકઃ વા ] ક્યા વહ હીન અથવા અધિક હોતા હૈ ? [દ્રવ્યમ્ કથં કરોતિ ] તબ ફિ ર (આત્મા)
દ્રવ્યકો (અર્થાત્ દ્રવ્યરૂપ આત્માકો) કૈસે ક રતા હૈ ?
આત્મા સ્વયં [આત્મનઃ આત્માનં તુ ] અપને આત્માકો [ન કરોતિ ] નહીં કરતા યહ સિદ્ધ હોગા !
જિસસે સ્યાદ્વાદકે સાથ વિરોધ નહીં આતા
અનુપપત્તિ હૈ; કર્મ હી સુલાતા હૈ, ક્યોંકિ નિદ્રા નામક કર્મકે ઉદયકે બિના ઉસકી અનુપપત્તિ
હૈ; કર્મ હી જગાતા હૈ, ક્યોંકિ નિદ્રા નામક કર્મકે ક્ષયોપશમકે બિના ઉસકી અનુપપત્તિ હૈ; કર્મ
હી સુખી કરતા હૈ, ક્યોંકિ સાતાવેદનીય નામક કર્મકે ઉદયકે બિના ઉસકી અનુપપત્તિ હૈ; કર્મ
Page 485 of 642
PDF/HTML Page 518 of 675
single page version
નિશ્ચિનુમઃ
પ્રતિષેધાત્, તથા યત્પરં હન્તિ, યેન ચ પરેણ હન્યતે તત્પરઘાતકર્મેતિ વાક્યેન કર્મણ એવ
કર્મઘાતકર્તૃત્વસમર્થનેન જીવસ્ય ઘાતકર્તૃત્વપ્રતિષેધાચ્ચ સર્વથૈવાકર્તૃત્વજ્ઞાપનાત્
કર્મ હી મિથ્યાદૃષ્ટિ કરતા હૈ, ક્યોંકિ મિથ્યાત્વકર્મકે ઉદયકે બિના ઉસકી અનુપપત્તિ હૈ; કર્મ
હી અસંયમી કરતા હૈ, ક્યોંકિ ચારિત્રમોહ નામક કર્મકે ઉદયકે બિના ઉસકી અનુપપત્તિ હૈ;
કર્મ હી ઊ ર્ધ્વલોકમેં, અધોલોકમેં ઔર તિર્યગ્લોકમેં ભ્રમણ કરાતા હૈ, ક્યોંકિ આનુપૂર્વી નામક
કર્મકે ઉદયકે બિના ઉસકી અનુપપત્તિ હૈ; દૂસરા ભી જો કુછ જિતના શુભ
હૈ
કર્મ સ્ત્રીકી અભિલાષા કરતા હૈ ઔર સ્ત્રીવેદ નામક કર્મ પુરુષકી અભિલાષા કરતા હૈ’ ઇસ
વાક્યસે કર્મકો હી કર્મકી અભિલાષાકે કર્તૃત્વકે સમર્થન દ્વારા જીવકો અબ્રહ્મચર્યકે કર્તૃત્વકા
નિષેધ કરતી હૈ, તથા ‘જો પરકો હનતા હૈ ઔર જો પરકે દ્વારા હના જાતા હૈ વહ પરઘાતકર્મ
હૈ’ ઇસ વાક્યસે કર્મકો હી કર્મકે ઘાતકા કર્તૃત્વ હોનેકે સમર્થન દ્વારા જીવકો ઘાતકે
કર્તૃત્વકા નિષેધ કરતી હૈ, ઔર ઇસપ્રકાર (અબ્રહ્મચર્યકે તથા ઘાતકે કર્તૃત્વકે નિષેધ દ્વારા)
જીવકા સર્વથા અકર્તૃત્વ બતલાતી હૈ
Page 486 of 642
PDF/HTML Page 519 of 675
single page version
પરિહર્તુમ્
કાર્યત્વં, પ્રદેશસંકોચનવિકાશનયોરપિ શુષ્કાર્દ્રચર્મવત્પ્રતિનિયતનિજવિસ્તારાદ્ધીનાધિકસ્ય તસ્ય
કર્તુમશક્યત્વાત્
વાણીકી વિરાધના હોતી હૈ)
હૈ
આકર્ષણ દ્વારા ભી કાર્યત્વ નહીં બન સકતા, ક્યોંકિ પ્રદેશોંકા પ્રક્ષેપણ તથા આકર્ષણ હો તો
ઉસકે એકત્વકા વ્યાઘાત હો જાયેગા
પ્રદેશવાલા એક હી દ્રવ્ય હૈ, ઇસલિયે વહ અપને પ્રદેશોંકો નિકાલ નહીં સકતા તથા અધિક
પ્રદેશોંકો લે નહીં સકતા
સંકોચ-વિકાસ દ્વારા ભી કાર્યત્વ નહીં બન સકતા, ક્યોંકિ પ્રદેશોંકે સંકોચ-વિસ્તાર હોને પર ભી,
સૂખે-ગીલે ચમડેકી ભાઁતિ, નિશ્ચિત નિજ વિસ્તારકે કારણ ઉસે (
હૈ ઔર ઇસપ્રકાર સ્થિત રહતા હુઆ, જ્ઞાયકત્વ ઔર કર્તૃત્વકે અત્યન્ત વિરુદ્ધતા હોનેસે,
Page 487 of 642
PDF/HTML Page 520 of 675
single page version
ભવતિ, ભવન્તિ ચ મિથ્યાત્વાદિભાવાઃ, તતસ્તેષાં કર્મૈવ કર્તૃ પ્રરૂપ્યત ઇતિ વાસનોન્મેષઃ
સ તુ નિતરામાત્માત્માનં કરોતીત્યભ્યુપગમમુપહન્ત્યેવ
ત્વજ્ઞાનરૂપસ્ય જ્ઞાનપરિણામસ્ય કરણાત્કર્તૃત્વમનુમન્તવ્યં; તાવદ્યાવત્તદાદિજ્ઞેયજ્ઞાનભેદવિજ્ઞાન-
પૂર્ણત્વાદાત્માનમેવાત્મેતિ જાનતો વિશેષાપેક્ષયાપિ જ્ઞાનરૂપેણૈવ જ્ઞાનપરિણામેન પરિણમમાનસ્ય કેવલં
જ્ઞાતૃત્વાત્સાક્ષાદકર્તૃત્વં સ્યાત્
કર્મ હી હૈ, ઇસપ્રકાર પ્રરૂપિત કિયા જાતા હૈ’’
હી હૈ (ક્યોંકિ સદા હી જ્ઞાયક માનનેસે આત્મા અકર્તા હી સિદ્ધ હુઆ)
હોનેસે, પરકો આત્માકે રૂપમેં જાનતા હુઆ વહ (જ્ઞાયકભાવ) વિશેષ અપેક્ષાસે અજ્ઞાનરૂપ
જ્ઞાનપરિણામકો કરતા હૈ (
તક કી જબ તક ભેદવિજ્ઞાનકે પ્રારમ્ભસે જ્ઞેય ઔર જ્ઞાનકે ભેદવિજ્ઞાનસે પૂર્ણ (અર્થાત્ ભેદવિજ્ઞાન
સહિત) હોનેકે કારણ આત્માકો હી આત્માકે રૂપમેં જાનતા હુઆ વહ (જ્ઞાયકભાવ), વિશેષ
અપેક્ષાસે ભી જ્ઞાનરૂપ હી જ્ઞાનપરિણામસે પરિણમિત હોતા હુઆ (
જાગના, સુખ, દુઃખ, મિથ્યાત્વ, અસંયમ, ચાર ગતિયોંમેં ભ્રમણ