Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Kalash: 205-214 ; Gatha: 345-365.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 27 of 34

 

Page 488 of 642
PDF/HTML Page 521 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
માઽકર્તારમમી સ્પૃશન્તુ પુરુષં સાંખ્યા ઇવાપ્યાર્હતાઃ
કર્તારં કલયન્તુ તં કિલ સદા ભેદાવબોધાદધઃ .
ઊર્ધ્વં તૂદ્ધતબોધધામનિયતં પ્રત્યક્ષમેનં સ્વયં
પશ્યન્તુ ચ્યુતકર્તૃભાવમચલં જ્ઞાતારમેકં પરમ્ ..૨૦૫..
કુછ પ્રકૃતિકા કાર્ય માનતે હૈં ઔર પુરુષકો અકર્તા માનતે હૈં ઉસીપ્રકાર, અપની બુદ્ધિકે દોષસે
ઇન મુનિયોંકી ભી ઐસી હી ઐકાન્તિક માન્યતા હુઈ . ઇસલિયે જિનવાણી તો સ્યાદ્વાદરૂપ હોનેસે
સર્વથા એકાન્તકો માનનેવાલે ઉન મુનિયોં પર જિનવાણીકા કોપ અવશ્ય હોતા હૈ . જિનવાણીકે
કોપકે ભયસે યદિ વે વિવક્ષાકો બદલકર યહ કહેં કિ — ‘‘ભાવકર્મકા કર્તા કર્મ હૈ ઔર
અપને આત્માકા (અર્થાત્ અપનેકો) કર્તા આત્મા હૈ; ઇસપ્રકાર હમ આત્માકો કંથચિત્ કર્તા
કહતે હૈં, ઇસલિયે વાણીકા કોપ નહીં હોતા;’’ તો ઉનકા યહ કથન ભી મિથ્યા હી હૈ . આત્મા
દ્રવ્યસે નિત્ય હૈ, અસંખ્યાતપ્રદેશી હૈ, લોકપરિમાણ હૈ, ઇસલિયે ઉસમેં તો કુછ નવીન કરના નહીં
હૈ; ઔર જો ભાવકર્મરૂપ પર્યાયેં હૈં ઉનકા કર્તા તો વે મુનિ કર્મકો હી કહતે હૈં; ઇસલિયે આત્મા
તો અકર્તા હી રહા ! તબ ફિ ર વાણીકા કોપ કૈસે મિટ ગયા ? ઇસલિયે આત્માકે કર્તૃત્વ-
અકર્તૃત્વકી વિવક્ષાકો યથાર્થ માનના હી સ્યાદ્વાદકો યથાર્થ માનના હૈ . આત્માકે કર્તૃત્વ-
અકર્તૃત્વકે સમ્બન્ધમેં સત્યાર્થ સ્યાદ્વાદ-પ્રરૂપણ ઇસપ્રકાર હૈ : —
આત્મા સામાન્ય અપેક્ષાસે તો જ્ઞાનસ્વભાવમેં હી સ્થિત હૈ; પરન્તુ મિથ્યાત્વાદિ ભાવોંકો જાનતે
સમય, અનાદિકાલસે જ્ઞેય ઔર જ્ઞાનકે ભેદવિજ્ઞાનકે અભાવકે કારણ, જ્ઞેયરૂપ મિથ્યાત્વાદિ ભાવોંકો
આત્માકે રૂપમેં જાનતા હૈ, ઇસલિયે ઇસપ્રકાર વિશેષ અપેક્ષાસે અજ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનપરિણામકો કરનેસે
કર્તા હૈ; ઔર જબ ભેદવિજ્ઞાન હોનેસે આત્માકો હી આત્માકે રૂપમેં જાનતા હૈ, તબ વિશેષ અપેક્ષાસે
ભી જ્ઞાનરૂપ જ્ઞાનપરિણામમેં હી પરિણમિત હોતા હુઆ માત્ર જ્ઞાતા રહનેસે સાક્ષાત્ અકર્તા
હૈ ..૩૩૨ સે ૩૪૪..
અબ, ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [અમી આર્હતાઃ અપિ ] ઇસ આર્હત્ મતકે અનુયાયી અર્થાત્ જૈન ભી
[પુરુષં ] આત્માકો, [સાંખ્યાઃ ઇવ ] સાંખ્યમતિયોંકી ભાઁતિ, [અકર્તારમ્ મા સ્પૃશન્તુ ] (સર્વથા)
અક ર્તા મત માનો; [ભેદ-અવબોધાત્ અધઃ ] ભેદજ્ઞાન હોનેસે પૂર્વ [તં કિલ ] ઉસે [સદા ]
નિરન્તર [કર્તારં કલયન્તુ ] ક ર્તા માનો, [તુ ] ઔર [ઊ ર્ધ્વં ] ભેદજ્ઞાન હોનેકે બાદ [ઉદ્ધત-બોધ-
ધામ-નિયતં સ્વયં પ્રત્યક્ષમ્ એનમ્ ] ઉદ્ધત ૧જ્ઞાનધામમેં નિશ્ચિત ઇસ સ્વયં પ્રત્યક્ષ આત્માકો
૧જ્ઞાનધામ = જ્ઞાનમન્દિર; જ્ઞાનપ્રકાશ .

Page 489 of 642
PDF/HTML Page 522 of 675
single page version

(માલિની)
ક્ષણિકમિદમિહૈકઃ કલ્પયિત્વાત્મતત્ત્વં
નિજમનસિ વિધત્તે કર્તૃભોક્ત્રોર્વિભેદમ્ .
અપહરતિ વિમોહં તસ્ય નિત્યામૃતૌઘૈઃ
સ્વયમયમભિષિંચંશ્ચિચ્ચમત્કાર એવ ..૨૦૬..
62
[ચ્યુત-કર્તૃભાવમ્ અચલં એકં પરમ્ જ્ઞાતારમ્ ] ક ર્તૃત્વ રહિત, અચલ, એક પરમ જ્ઞાતા હી
[પશ્યન્તુ ] દેખો .
ભાવાર્થ : — સાંખ્યમતાવલમ્બી પુરુષકો સર્વથા એકાન્તસે અકર્તા, શુદ્ધ ઉદાસીન ચૈતન્યમાત્ર
માનતે હૈં . ઐસા માનનેસે પુરુષકો સંસારકે અભાવકા પ્રસંગ આતા હૈ; ઔર યદિ પ્રકૃતિકો સંસાર
માના જાયે તો વહ ભી ઘટિત નહીં હોતા, ક્યોંકિ પ્રકૃતિ તો જડ હૈ, ઉસે સુખદુઃખાદિકા સંવેદન
નહીં હૈ, તો ઉસે સંસાર કૈસા ? ઐસે અનેક દોષ એકાન્ત માન્યતામેં આતે હૈં . સર્વથા એકાન્ત વસ્તુકા
સ્વરૂપ હી નહીં હૈ . ઇસિલયે સાંખ્યમતી મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈં; ઔર યદિ જૈન ભી ઐસા માનેં તો વે ભી
મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈં . ઇસલિયે આચાર્યદેવ ઉપદેશ દેતે હૈં કિ — સાંખ્યમતિયોંકી ભાઁતિ જૈન આત્માકો
સર્વથા અકર્તા ન માનેં; જબ તક સ્વ-પરકા ભેદવિજ્ઞાન ન હો તબ તક તો ઉસે રાગાદિકા — અપને
ચેતનરૂપ ભાવકર્મોંકા — કર્તા માનો, ઔર ભેદવિજ્ઞાન હોનેકે બાદ શુદ્ધ વિજ્ઞાનઘન, સમસ્ત કર્તૃત્વકે
ભાવસે રહિત, એક જ્ઞાતા હી માનો . ઇસપ્રકાર એક હી આત્મામેં કર્તૃત્વ તથા અકર્તૃત્વ — યે દોનોં
ભાવ વિવક્ષાવશ સિદ્ધ હોતે હૈં . ઐસા સ્યાદ્વાદ મત જૈનોંકા હૈ; ઔર વસ્તુસ્વભાવ ભી ઐસા હી હૈ,
કલ્પના નહીં હૈ . ઐસા (સ્યાદ્વાદાનુસાર) માનનેસે પુરુષકો સંસાર-મોક્ષ આદિકી સિદ્ધિ હોતી હૈ;
ઔર સર્વથા એકાન્ત માનનેસે સર્વ નિશ્ચય-વ્યવહારકા લોપ હોતા હૈ .૨૦૫.
આગેકી ગાથાઓંમેં, ‘કર્તા અન્ય હૈ ઔર ભોક્તા અન્ય હૈ’ ઐસા માનનેવાલે ક્ષણિકવાદી
બૌદ્ધમતિયોંકો ઉનકી સર્વથા એકાન્ત માન્યતામેં દૂષણ બતાયેંગે ઔર સ્યાદ્વાદ અનુસાર જિસપ્રકાર
વસ્તુસ્વરૂપ અર્થાત્ કર્તાભોક્તાપન હૈ ઉસપ્રકાર કહેંગે . ઉન ગાથાઓંકા સૂચક કાવ્ય પ્રથમ
કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇહ ] ઇસ જગતમેં [એકઃ ] કોઈ એક તો (અર્થાત્ ક્ષણિક વાદી
બૌદ્ધમતી તો) [ઇદમ્ આત્મતત્ત્વં ક્ષણિકમ્ કલ્પયિત્વા ] ઇસ આત્મતત્ત્વકો ક્ષણિક ક લ્પિત
કરકે [નિજ-મનસિ ] અપને મનમેં [કર્તૃ-ભોક્ત્રોઃ વિભેદમ્ વિધત્તે ] ક ર્તા ઔર ભોક્તાકા ભેદ
ક રતે હૈં ( – ક ર્તા અન્ય હૈ ઔર ભોક્તા અન્ય હૈ, ઐસા માનતે હૈં); [તસ્ય વિમોહં ] ઉનકે
મોહકો (અજ્ઞાનકો) [અયમ્ ચિત્-ચમત્કારઃ એવ સ્વયમ્ ] યહ ચૈતન્યચમત્કાર હી સ્વયં
[નિત્ય-અમૃત-ઓઘૈઃ ] નિત્યતારૂપ અમૃતકે ઓઘ( – સમૂહ)કે દ્વારા [અભિષિંચં ] અભિસિંચન

Page 490 of 642
PDF/HTML Page 523 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
વૃત્ત્યંશભેદતોઽત્યન્તં વૃત્તિમન્નાશકલ્પનાત્ .
અન્યઃ કરોતિ ભુંક્તે ઽન્ય ઇત્યેકાન્તશ્ચકાસ્તુ મા ..૨૦૭..
ક રતા હુઆ, [અપહરતિ ] દૂર ક રતા હૈ .
ભાવાર્થ : — ક્ષણિકવાદી કર્તા-ભોક્તામેં ભેદ માનતે હૈં, અર્થાત્ વે યહ માનતે હૈં કિ —
પ્રથમ ક્ષણમેં જો આત્મા થા, વહ દૂસરે ક્ષણમેં નહીં હૈ . આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ — હમ ઉસે ક્યા
સમઝાયેં ? યહ ચૈતન્ય હી ઉસકા અજ્ઞાન દૂર કર દેગા — કિ જો (ચૈતન્ય) અનુભવગોચર નિત્ય હૈ .
પ્રથમ ક્ષણમેં જો આત્મા થા, વહી દ્વિતીય ક્ષણમેં કહતા હૈ કિ ‘મૈં જો પહલે થા વહી હૂઁ’; ઇસપ્રકારકા
સ્મરણપૂર્વક પ્રત્યભિજ્ઞાન આત્માકી નિત્યતા બતલાતા હૈ . યહાઁ બૌદ્ધમતી કહતા હૈ કિ — ‘જો પ્રથમ
ક્ષણમેં થા, વહી મૈં દૂસરે ક્ષણમેં હૂઁ’ ઐસા માનના વહ તો અનાદિકાલીન અવિદ્યાસે ભ્રમ હૈ; યહ ભ્રમ
દૂર હો તો તત્ત્વ સિદ્ધ હો, ઔર સમસ્ત ક્લેશ મિટે . ઉસકા ઉત્તર દેતે હુયે કહતે હૈં કિ — ‘‘હે
બૌદ્ધ ! તૂ યહ જો તર્ક ( – દલીલ) કરતા હૈ, ઉસ સંપૂર્ણ તર્કકો કરનેવાલા એક હી આત્મા હૈ
યા અનેક આત્મા હૈં ? ઔર તેરે સંપૂર્ણ તર્કકો એક હી આત્મા સુનતા હૈ ઐસા માનકર તૂ તર્ક કરતા
હૈ યા સંપૂર્ણ તર્ક પૂર્ણ હોને તક અનેક આત્મા બદલ જાતે હૈં, ઐસા માનકર તર્ક કરતા હૈ ? યદિ
અનેક આત્મા બદલ જાતે હૈં, તો તેરે સંપૂર્ણ તર્કકો તો કોઈ આત્મા સુનતા નહીં હૈ; તબ ફિ ર તર્ક
કરનેકા ક્યા પ્રયોજન હૈ ? ૧યોં અનેક પ્રકારસે વિચાર કરને પર તુઝે જ્ઞાત હોગા કિ આત્માકો
ક્ષણિક માનકર પ્રત્યભિજ્ઞાનકો ભ્રમ કહ દેના વહ યથાર્થ નહીં હૈ . ઇસલિયે યહ સમઝના ચાહિયે
કિ — આત્માકો એકાન્તતઃ નિત્ય યા એકાન્તતઃ અનિત્ય માનના વહ દોનોં ભ્રમ હૈં, વસ્તુસ્વરૂપ નહીં;
હમ (જૈન) કથંચિત્ નિત્યાનિત્યાત્મક વસ્તુસ્વરૂપ કહતે હૈં વહી સત્યાર્થ હૈ .’’ .૨૦૬.
પુનઃ, ક્ષણિકવાદકા યુક્તિ દ્વારા નિષેધ કરતા હુઆ, ઔર આગેકી ગાથાઓંકા સૂચક કાવ્ય
કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [વૃત્તિ-અંશ-ભેદતઃ ] વૃત્ત્યંશોંકે અર્થાત્ પર્યાયોંકે ભેદકે કારણ [અત્યન્તં
વૃત્તિમત્-નાશ-કલ્પનાત્ ] ‘વૃત્તિમાન્ અર્થાત્ દ્રવ્ય અત્યન્ત (સર્વથા) નષ્ટ હો જાતા હૈ’ ઐસી
ક લ્પનાકે દ્વારા [અન્યઃ કરોતિ ] ‘અન્ય ક રતા હૈ ઔર [અન્યઃ ભુંક્તે ] અન્ય ભોગતા હૈ’ [ઇતિ
એકાન્તઃ મા ચકાસ્તુ ] ઐસા એકાન્ત પ્રકાશિત મત ક રો .
૧યદિ યહ કહા જાયે કિ ‘આત્મા નષ્ટ હો જાતા હૈ, કિન્તુ સંસ્કાર છોડતા જાતા હૈ’ તો યહ ભી યથાર્થ
નહીં હૈ; યદિ આત્મા નષ્ટ હો જાયે તો આધારકે બિના સંસ્કાર કૈસે રહ સકતા હૈ ? ઔર યદિ કદાચિત્
એક આત્મા સંસ્કાર છોડતા જાયે, તો ભી ઉસ આત્માકે સંસ્કાર દૂસરે આત્મામેં પ્રવિષ્ટ હો જાયેં, ઐસા
નિયમ ન્યાયસંગત નહીં હૈ .

Page 491 of 642
PDF/HTML Page 524 of 675
single page version

કેહિંચિ દુ પજ્જએહિં વિણસ્સએ ણેવ કેહિંચિ દુ જીવો .
જમ્હા તમ્હા કુવ્વદિ સો વા અણ્ણો વ ણેયંતો ..૩૪૫..
કેહિંચિ દુ પજ્જએહિં વિણસ્સએ ણેવ કેહિંચિ દુ જીવો .
જમ્હા તમ્હા વેદદિ સો વા અણ્ણો વ ણેયંતો ..૩૪૬..
જો ચેવ કુણદિ સો ચિય ણ વેદએ જસ્સ એસ સિદ્ધંતો .
સો જીવો ણાદવ્વો મિચ્છાદિટ્ઠી અણારિહદો ..૩૪૭..
અણ્ણો કરેદિ અણ્ણો પરિભુંજદિ જસ્સ એસ સિદ્ધંતો .
સો જીવો ણાદવ્વો મિચ્છાદિટ્ઠી અણારિહદો ..૩૪૮..
કૈશ્ચિત્તુ પર્યાયૈર્વિનશ્યતિ નૈવ કૈશ્ચિત્તુ જીવઃ .
યસ્માત્તસ્માત્કરોતિ સ વા અન્યો વા નૈકાન્તઃ ..૩૪૫..
ભાવાર્થ : — દ્રવ્યકી પર્યાયેં પ્રતિક્ષણ નષ્ટ હોતી હૈં, ઇસલિયે બૌદ્ધ યહ માનતે હૈં કિ
‘દ્રવ્ય હી સર્વથા નષ્ટ હોતા હૈ’ . ઐસી એકાન્ત માન્યતા મિથ્યા હૈ . યદિ પર્યાયવાન પદાર્થકા
હી નાશ હો જાયે તો પર્યાય કિસકે આશ્રયસે હોગી ? ઇસપ્રકાર દોનોંકે નાશકા પ્રસંગ આનેસે
શૂન્યકા પ્રસંગ આતા હૈ .૨૦૭.
અબ, નિમ્નલિખિત ગાથાઓંમેં અનેકાન્તકો પ્રગટ કરકે ક્ષણિકવાદકા સ્પષ્ટતયા નિષેધ
કરતે હૈં : —
પર્યાય કુછસે નષ્ટ જીવ, કુછસે ન જીવ વિનષ્ટ હૈ .
ઇસસે કરૈ હૈ સો હિ યા કો અન્ય — નહિં એકાન્ત હૈ ..૩૪૫..
પર્યાય કુછસે નષ્ટ જીવ, કુછસે ન જીવ વિનષ્ટ હૈ .
યોં જીવ વેદૈ સો હિ યા કો અન્ય — નહિં એકાન્ત હૈ ..૩૪૬..
જીવ જો કરૈ વહ ભોગતા નહિં — જિસકા યહ સિદ્ધાન્ત હૈ .
અર્હન્તકે મતકા નહીં સો જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ ..૩૪૭..
જીવ અન્ય કરતા, અન્ય વેદે — જિસકા યહ સિદ્ધાન્ત હૈ .
અર્હન્તકે મતકા નહીં, સો જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ ..૩૪૮..
ગાથાર્થ : — [યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [જીવઃ ] જીવ [કૈશ્ચિત્ પર્યાયૈઃ તુ ] કિતની હી

Page 492 of 642
PDF/HTML Page 525 of 675
single page version

કૈશ્ચિત્તુ પર્યાયૈર્વિનશ્યતિ નૈવ કૈશ્ચિત્તુ જીવઃ .
યસ્માત્તસ્માદ્વેદયતે સ વા અન્યો વા નૈકાન્તઃ ..૩૪૬..
યશ્ચૈવ કરોતિ સ ચૈવ ન વેદયતે યસ્ય એષ સિદ્ધાન્તઃ .
સ જીવો જ્ઞાતવ્યો મિથ્યાદ્રષ્ટિરનાર્હતઃ ..૩૪૭..
અન્યઃ કરોત્યન્યઃ પરિભુંક્તે યસ્ય એષ સિદ્ધાન્તઃ .
સ જીવો જ્ઞાતવ્યો મિથ્યાદ્રષ્ટિરનાર્હતઃ ..૩૪૮..
યતો હિ પ્રતિસમયં સમ્ભવદગુરુલઘુગુણપરિણામદ્વારેણ ક્ષણિકત્વાદચલિતચૈતન્યાન્વય-
ગુણદ્વારેણ નિત્યત્વાચ્ચ જીવઃ કૈશ્ચિત્પર્યાયૈર્વિનશ્યતિ, કૈશ્ચિત્તુ ન વિનશ્યતીતિ દ્વિસ્વભાવો
જીવસ્વભાવઃ . તતો ય એવ કરોતિ સ એવાન્યો વા વેદયતે ય એવ વેદયતે, સ એવાન્યો વા
પર્યાયોંસે [વિનશ્યતિ ] નષ્ટ હોતા હૈ [તુ ] ઔર [કૈશ્ચિત્ ] કિતની હી પર્યાયોંસે [ન એવ ] નષ્ટ
નહીં હોતા, [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [સઃ વા કરોતિ ] ‘(જો ભોગતા હૈ) વહી ક રતા હૈ’ [અન્યઃ વા ]
અથવા ‘દૂસરા હી ક રતા હૈ’ [ન એકાન્તઃ ] ઐસા એકાન્ત નહીં હૈ ( – સ્યાદ્વાદ હૈ) .
[યસ્માત્ ] ક્યોંકિ [જીવઃ ] જીવ [કૈશ્ચિત્ પર્યાયૈઃ તુ ] કિતની હી પર્યાયોંસે
[વિનશ્યતિ ] નષ્ટ હોતા હૈ [તુ ] ઔર [કૈશ્ચિત્ ] કિતની હી પર્યાયોંસે [ન એવ ] નષ્ટ નહીં હોતા,
[તસ્માત્ ] ઇસલિયે [સઃ વા વેદયતે ] ‘(જો ક રતા હૈ) વહી ભોગતા હૈ’ [અન્યઃ વા ] અથવા
‘દૂસરા હી ભોગતા હૈ’ [ન એકાન્તઃ ] ઐસા એકાન્ત નહીં હૈ ( – સ્યાદ્વાદ હૈ) .
‘[યઃ ચ એવ કરોતિ ] જો ક રતા હૈ [સઃ ચ એવ ન વેદયતે ] વહી નહીં ભોગતા’ [એષઃ
યસ્ય સિદ્ધાન્તઃ ] ઐસા જિસકા સિદ્ધાંત હૈ, [સઃ જીવઃ ] વહ જીવ [મિથ્યાદૃષ્ટિઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ,
[અનાર્હતઃ ] અનાર્હત ( – અર્હન્તકે મતકો ન માનનેવાલા) [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિએ .
‘[અન્યઃ કરોતિ ] દૂસરા ક રતા હૈ [અન્યઃ પરિભુંક્તે ] ઔર દૂસરા ભોગતા હૈ’ [એષઃ યસ્ય
સિદ્ધાન્તઃ ] ઐસા જિસકા સિદ્ધાંત હૈ, [સઃ જીવઃ ] વહ જીવ [મિથ્યાદૃષ્ટિઃ ] મિથ્યાદૃષ્ટિ,
[અનાર્હતઃ ] અનાર્હત ( – અજૈન) [જ્ઞાતવ્યઃ ] જાનના ચાહિયે .
ટીકા : — જીવ, પ્રતિસમય સમ્ભવતે ( – હોનેવાલે) અગુરુલઘુગુણકે પરિણામ દ્વારા ક્ષણિક
હોનસે ઔર અચલિત ચૈતન્યકે અન્વયરૂપ ગુણ દ્વારા નિત્ય હોનેસે, કિતની હી પર્યાયોંસે વિનાશકો
પ્રાપ્ત હોતા હૈ ઔર કિતની હી પર્યાયોંસે વિનાશકો નહીં પ્રાપ્ત હોતા હૈ — ઇસપ્રકાર દો સ્વભાવવાલા
જીવસ્વભાવ હૈ; ઇસલિયે ‘જો કરતા હૈ વહી ભોગતા હૈ ’ અથવા ‘દૂસરા હી ભોગતા હૈ’, ‘જો ભોગતા

Page 493 of 642
PDF/HTML Page 526 of 675
single page version

કરોતીતિ નાસ્ત્યેકાન્તઃ . એવમનેકાન્તેઽપિ યસ્તત્ક્ષણવર્તમાનસ્યૈવ પરમાર્થસત્ત્વેન વસ્તુત્વમિતિ
વસ્ત્વંશેઽપિ વસ્તુત્વમધ્યાસ્ય શુદ્ધનયલોભાદ્ઋજુસૂત્રૈકાન્તે સ્થિત્વા ય એવ કરોતિ સ એવ ન વેદયતે,
અન્યઃ કરોતિ અન્યો વેદયતે ઇતિ પશ્યતિ સ મિથ્યાદ્રષ્ટિરેવ દ્રષ્ટવ્યઃ, ક્ષણિકત્વેઽપિ વૃત્ત્યંશાનાં
વૃત્તિમતશ્ચૈતન્યચમત્કારસ્ય ટંકોત્કીર્ણસ્યૈવાન્તઃપ્રતિભાસમાનત્વાત્ .
હૈ વહી કરતા હૈ’ અથવા ‘દૂસરા હી કરતા હૈ’ — ઐસા એકાન્ત નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર અનેકાન્ત હોને
પર ભી, ‘જો (પર્યાય) ઉસ સમય હોતી હૈ, ઉસીકો પરમાર્થ સત્ત્વ હૈ, ઇસલિયે વહી વસ્તુ હૈ’
ઇસપ્રકાર વસ્તુકે અંશમેં વસ્તુત્વકા અધ્યાસ કરકે શુદ્ધનયકે લોભસે ઋજુસૂત્રનયકે એકાન્તમેં
રહકર જો યહ દેખતા – માનતા હૈ કિ ‘‘જો કરતા હૈ વહી નહીં ભોગતા, દૂસરા કરતા હૈ ઔર દૂસરા
ભોગતા હૈ’’, ઉસ જીવકો મિથ્યાદૃષ્ટિ હી દેખના-માનના ચાહિયે; ક્યોંકિ, વૃત્ત્યંશોં(પર્યાયોં)કા
ક્ષણિકત્વ હોને પર ભી, વૃત્તિમાન (પર્યાયમાન) જો ચૈતન્યચમત્કાર (આત્મા) હૈ, વહ તો ટંકોત્કીર્ણ
(નિત્ય) હી અન્તરંગમેં પ્રતિભાસિત હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — વસ્તુકા સ્વભાવ જિનવાણીમેં દ્રવ્યપર્યાયસ્વરૂપ કહા હૈ; ઇસલિયે સ્યાદ્વાદસે
ઐસા અનેકાન્ત સિદ્ધ હોતા હૈ કિ પર્યાય-અપેક્ષાસે તો વસ્તુ ક્ષણિક હૈ ઔર દ્રવ્ય-અપેક્ષાસે નિત્ય
હૈ . જીવ ભી વસ્તુ હોનેસે દ્રવ્યપર્યાયસ્વરૂપ હૈ . ઇસલિયે, પર્યાયદૃષ્ટિસે દેખા જાય તો કાર્યકો કરતી
હૈ એક પર્યાય, ઔર ભોગતી હૈ દૂસરી પર્યાય; જૈસે કિ — મનુષ્યપર્યાયને શુભાશુભ કર્મ કિયે ઔર
ઉનકા ફલ દેવાદિપર્યાયને ભોગા . યદિ દ્રવ્યદૃષ્ટિસે દેખા જાય તો, જો કરતા હૈ વહી ભોગતા હૈ;
જૈસે કિ — મનુષ્યપર્યાયમેં જિસ જીવદ્રવ્યને શુભાશુભ કર્મ કિયે, ઉસી જીવદ્રવ્યને દેવાદિ પર્યાયમેં
સ્વયં કિયે ગયે કર્મકે ફલકો ભોગા .
ઇસપ્રકાર વસ્તુકા સ્વરૂપ અનેકાન્તરૂપ સિદ્ધ હોને પર ભી, જો જીવ શુદ્ધનયકો સમઝે બિના
શુદ્ધનયકે લોભસે વસ્તુકે એક અંશકો ( — વર્તમાન કાલમેં વર્તતી પર્યાયકો) હી વસ્તુ માનકર
ઋજુસૂત્રનયકે વિષયકા એકાન્ત પકડકર યહ માનતા હૈ કિ ‘જો કરતા હૈ વહી નહીં ભોગતા —
અન્ય ભોગતા હૈ, ઔર જો ભોગતા હૈ વહી નહીં કરતા — અન્ય કરતા હૈ, ’ વહ જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ,
અરહન્તકે મતકા નહીં હૈ; ક્યોંકિ, પર્યાયોંકા ક્ષણિકત્વ હોને પર ભી, દ્રવ્યરૂપ ચૈતન્યચમત્કાર તો
અનુભવગોચર નિત્ય હૈ; પ્રત્યભિજ્ઞાનસે જ્ઞાત હોતા હૈ કિ ‘જો મૈં બાલક અવસ્થામેં થા, વહીં મૈં તરુણ
અવસ્થામેં થા ઔર વહી મૈં વૃદ્ધ અવસ્થામેં હૂઁ .’ ઇસપ્રકાર જો કથંચિત્ નિત્યરૂપસે અનુભવગોચર
હૈ — સ્વસંવેદનમેં આતા હૈ ઔર જિસે જિનવાણી ભી ઐસા હી કહતી હૈ, ઉસે જો નહીં માનતા વહ
મિથ્યાદૃષ્ટિ હૈ, ઐસા સમઝના ચાહિયે ..૩૪૫ સે ૩૪૮..
અબ, ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —

Page 494 of 642
PDF/HTML Page 527 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
આત્માનં પરિશુદ્ધમીપ્સુભિરતિવ્યાપ્તિં પ્રપદ્યાન્ધકૈઃ
કાલોપાધિબલાદશુદ્ધિમધિકાં તત્રાપિ મત્વા પરૈઃ .
ચૈતન્યં ક્ષણિકં પ્રકલ્પ્ય પૃથુકૈઃ શુદ્ધર્જુસૂત્રે રતૈ-
રાત્મા વ્યુજ્ઝિત એષ હારવદહો નિઃસૂત્રમુક્તે ક્ષિભિઃ ..૨૦૮..
શ્લોકાર્થ : — [આત્માનં પરિશુદ્ધમ્ ઈપ્સુભિઃ પરૈઃ અન્ધકૈઃ ] આત્માકો સમ્પૂર્ણતયા શુદ્ધ
ચાહનેવાલે અન્ય કિન્હીં અન્ધોંને — [પૃથુકૈઃ ] બાલિશજનોંને (બૌદ્ધોંને) — [કાલ-ઉપાધિ-બલાત્
અપિ તત્ર અધિકામ્ અશુદ્ધિમ્ મત્વા ] કાલકી ઉપાધિકે કારણ ભી આત્મામેં અધિક અશુદ્ધિ
માનકર [અતિવ્યાપ્તિં પ્રપદ્ય ] અતિવ્યાપ્તિકો પ્રાપ્ત હોકર, [શુદ્ધ-ઋજુસૂત્રે રતૈઃ ] શુદ્ધ ઋજુસૂત્રનયમેં
રત હોતે હુએ [ચૈતન્યં ક્ષણિકં પ્રકલ્પ્ય ] ચૈતન્યકો ક્ષણિક ક લ્પિત કરકે, [અહો એષઃ આત્મા
વ્યુજ્ઝિતઃ ] ઇસ આત્માકો છોડ દિયા; [નિઃસૂત્ર-મુક્તા-ઈક્ષિભિઃ હારવત્ ] જૈસે હારકે સૂત્ર(ડોરે)કો
ન દેખકર મોતિયોંકો હી દેખનેવાલે હારકો છોડ દેતે હૈં
.
ભાવાર્થ : — આત્માકો સમ્પૂર્ણતયા શુદ્ધ માનનેકે ઇચ્છુક બૌદ્ધોંને વિચાર કિયા કિ — ‘‘યદિ
આત્માકો નિત્ય માના જાય તો નિત્યમેં કાલકી અપેક્ષા હોતી હૈ, ઇસલિયે ઉપાધિ લગ જાયેગી; ઇસપ્રકાર
કાલકી ઉપાધિ લગનેસે આત્માકો બહુત બડી અશુદ્ધિ લગ જાયેગી ઔર ઇસસે અતિવ્યાપ્તિ દોષ
લગેગા .’’ ઇસ દોષકે ભયસે ઉન્હોંને શુદ્ધ ઋજુસૂત્રનયકા વિષય જો વર્તમાન સમય હૈ, ઉતના માત્ર ( –
ક્ષણિક હી – ) આત્માકો માના ઔર ઉસે (આત્માકો) નિત્યનિત્યાસ્વરૂપ નહીં માના . ઇસપ્રકાર
આત્માકો સર્વથા ક્ષણિક માનનેસે ઉન્હેં નિત્યાનિત્યસ્વરૂપ — દ્રવ્યપર્યાયસ્વરૂપ સત્યાર્થ આત્માકી
પ્રાપ્તિ નહીં હુઈ; માત્ર ક્ષણિક પર્યાયમેં આત્માકી કલ્પના હુઈ; કિન્તુ વહ આત્મા સત્યાર્થ નહીં હૈ .
મોતિયોંકે હારમેં, ડોરેમેં અનેક મોતી પિરોયે હોતે હૈં; જો મનુષ્ય ઉસ હાર નામક વસ્તુકો
મોતિયોં તથા ડોરે સહિત નહીં દેખતા — માત્ર મોતિયોંકો હી દેખતા હૈ, વહ પૃથક્ પૃથક્ મોતિયોંકો
હી ગ્રહણ કરતા હૈ, હારકો છોડ દેતા હૈ; અર્થાત્ ઉસે હારકી પ્રાપ્તિ નહીં હોતી . ઇસીપ્રકાર જો જીવ
આત્માકે એક ચૈતન્યભાવકો ગ્રહણ નહીં કરતે ઔર સમય સમય પર વર્તનાપરિણામરૂપ ઉપયોગકી
પ્રવૃત્તિકો દેખકર આત્માકો અનિત્ય કલ્પિત કરકે, ઋજુસૂત્રનયકા વિષય જો વર્તમાન-સમયમાત્ર
ક્ષણિકત્વ હૈ, ઉતના માત્ર હી આત્માકો માનતે હૈં (અર્થાત્ જો જીવ આત્માકો દ્રવ્યપર્યાયસ્વરૂપ નહીં
માનતે — માત્ર ક્ષણિક પર્યાયરૂપ હી માનતે હૈં ), વે આત્માકો છોડ દેતે હૈં; અર્થાત્ ઉન્હેં આત્માકી
પ્રાપ્તિ નહીં હોતી .૨૦૮.
અબ, ઇસ કાવ્યમેં આત્માનુભવ કરનેકો કહતે હૈં : —

Page 495 of 642
PDF/HTML Page 528 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
કર્તૃર્વેદયિતુશ્ચ યુક્તિ વશતો ભેદોઽસ્ત્વભેદોઽપિ વા
કર્તા વેદયિતા ચ મા ભવતુ વા વસ્ત્વેવ સંચિન્ત્યતામ્ .
પ્રોતા સૂત્ર ઇવાત્મનીહ નિપુણૈર્ભેત્તું ન શક્યા ક્વચિ-
ચ્ચિચ્ચિન્તામણિમાલિકેયમભિતોઽપ્યેકા ચકાસ્ત્વેવ નઃ ..૨૦૯..
(રથોદ્ધતા)
વ્યાવહારિકદ્રશૈવ કેવલં
કર્તૃ કર્મ ચ વિભિન્નમિષ્યતે .
નિશ્ચયેન યદિ વસ્તુ ચિન્ત્યતે
કર્તૃ કર્મ ચ સદૈકમિષ્યતે ..૨૧૦..
શ્લોકાર્થ : — [કર્તુઃ ચ વેદયિતુઃ યુક્તિ વશતઃ ભેદઃ અસ્તુ વા અભેદઃ અપિ ] ક ર્તાકા
ઔર ભોક્તાકા યુક્તિ કે વશસે ભેદ હો યા અભેદ હો, [વા કર્તા ચ વેદયિતા મા ભવતુ ] અથવા
ક ર્તા ઔર ભોક્તા દોનોં ન હોં; [વસ્તુ એવ સંચિન્ત્યતામ્ ] વસ્તુકા હી અનુભવ કરો . [નિપુણૈઃ સૂત્રે
ઇવ ઇહ આત્મનિ પ્રોતા ચિત્-ચિન્તામણિ-માલિકા ક્વચિત્ ભેત્તું ન શક્યા ] જૈસે ચતુર પુરુષોંકે દ્વારા
ડોરેમેં પિરોઈ ગઈ મણિયોંકી માલા ભેદી નહીં જા સકતી, ઉસીપ્રકાર આત્મામેં પિરોઈ ગઈ ચૈતન્યરૂપ
ચિન્તામણિકી માલા ભી કભી કિસીસે ભેદી નહીં જા સકતી; [ઇયમ્ એકા ] ઐસી યહ આત્મારૂપ
માલા એક હી, [નઃ અભિતઃ અપિ ચકાસ્તુ એવ ] હમેં સમસ્તતયા પ્રકાશમાન હો (અર્થાત્ નિત્યત્વ,
અનિત્યત્વ આદિકે વિક લ્પ છૂટકર હમેં આત્માકા નિર્વિક લ્પ અનુભવ હો)
.
ભાવાર્થ : — આત્મા વસ્તુ હોનેસે દ્રવ્યપર્યાયાત્મક હૈ . ઇસલિયે ઉસમેં ચૈતન્યકે
પરિણમનરૂપ પર્યાયકે ભેદોંકી અપેક્ષાસે તો કર્તા-ભોક્તાકા ભેદ હૈ ઔર ચિન્માત્રદ્રવ્યકી અપેક્ષાસે
ભેદ નહીં હૈ; ઇસપ્રકાર ભેદ-અભેદ હો . અથવા ચિન્માત્ર અનુભવનમેં ભેદ-અભેદ ક્યોં કહના
ચાહિયે ? (આત્માકો) કર્તા-ભોક્તા હી ન કહના ચાહિયે, વસ્તુમાત્રકા અનુભવ કરના ચાહિયે . જૈસે
મણિયોંકી માલામેં મણિયોંકી ઔર ડોરેકી વિવક્ષાસે ભેદ-અભેદ હૈ, પરન્તુ માલામાત્રકે ગ્રહણ કરને
પર ભેદાભેદ-વિકલ્પ નહીં હૈ, ઇસીપ્રકાર આત્મામેં પર્યાયોંકી ઔર દ્રવ્યકી વિવક્ષાસે ભેદ-અભેદ
હૈ, પરન્તુ આત્મવસ્તુમાત્રકા અનુભવ કરને પર વિકલ્પ નહીં હૈ . આચાર્યદેવ કહતે હૈં કિ — ઐસા
નિર્વિકલ્પ આત્માકા અનુભવ હમેં પ્રકાશમાન હો .૨૦૯.
અબ, આગેકી ગાથાઓંકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [કેવલં વ્યાવહારિકદૃશા એવ કર્તૃ ચ કર્મ વિભિન્નમ્ ઇષ્યતે ] કેવલ
વ્યાવહારિક દૃષ્ટિસે હી ક ર્તા ઔર ક ર્મ ભિન્ન માને જાતે હૈં; [નિશ્ચયેન યદિ વસ્તુ ચિન્ત્યતે ] યદિ

Page 496 of 642
PDF/HTML Page 529 of 675
single page version

જહ સિપ્પિઓ દુ કમ્મં કુવ્વદિ ણ ય સો દુ તમ્મઓ હોદિ .
તહ જીવો વિ ય કમ્મં કુવ્વદિ ણ ય તમ્મઓ હોદિ ..૩૪૯..
જહ સિપ્પિઓ દુ કરણેહિં કુવ્વદિ ણ સો દુ તમ્મઓ હોદિ .
તહ જીવો કરણેહિં કુવ્વદિ ણ ય તમ્મઓ હોદિ ..૩૫૦..
જહ સિપ્પિઓ દુ કરણાણિ ગિણ્હદિ ણ સો દુ તમ્મઓ હોદિ .
તહ જીવો કરણાણિ દુ ગિણ્હદિ ણ ય તમ્મઓ હોદિ ..૩૫૧..
જહ સિપ્પિ દુ કમ્મફલં ભુંજદિ ણ ય સો દુ તમ્મઓ હોદિ .
તહ જીવો કમ્મફલં ભુંજદિ ણ ય તમ્મઓ હોદિ ..૩૫૨..
એવં વવહારસ્સ દુ વત્તવ્વં દરિસણં સમાસેણ .
સુણુ ણિચ્છયસ્સ વયણં પરિણામક દં તુ જં હોદિ ..૩૫૩..
નિશ્ચયસે વસ્તુકા વિચાર કિયા જાયે, [કર્તૃ ચ કર્મ સદા એકમ્ ઇષ્યતે ] તો ક ર્તા ઔર ક ર્મ સદા
એક માના જાતા હૈ .
ભાવાર્થ : — માત્ર વ્યવહાર-દૃષ્ટિસે હી ભિન્ન દ્રવ્યોંમેં કર્તૃત્વ-કર્મત્વ માના જાતા હૈ; નિશ્ચય-
દૃષ્ટિસે તો એક હી દ્રવ્યમેં કર્તૃત્વ-કર્મત્વ ઘટિત હોતા હૈ .૨૧૦.
અબ, ઇસ કથનકો દૃષ્ટાન્ત દ્વારા ગાથામેં કહતે હૈં : —
જ્યોં શિલ્પિ કર્મ કરે પરન્તુ વહ નહીં તન્મય બને .
ત્યોં કર્મકો આત્મા કરે પર વહ નહીં તન્મય બને ..૩૪૯..
જ્યોં શિલ્પિ કરણોંસે કરે પર વહ નહીં તન્મય બને .
ત્યોં જીવ કરણોંસે કરે પર વહ નહીં તન્મય બને ..૩૫૦..
જ્યોં શિલ્પિ કરણ ગ્રહે પરન્તુ વહ નહીં તન્મય બને .
ત્યોં જીવ કરણોંકો ગ્રહે પર વહ નહીં તન્મય બને ..૩૫૧..
શિલ્પી કરમફલ ભોગતા, પર વહ નહીં તન્મય બને .
ત્યોં જીવ કરમફલ ભોગતા, પર વહ નહીં તન્મય બને ..૩૫૨..
— ઇસ ભાઁતિ મત વ્યવહારકા સંક્ષેપસે વક્તવ્ય હૈ .
સુન લો વચન પરમાર્થકા, પરિણામવિષયક જો હિ હૈ ..૩૫૩..

Page 497 of 642
PDF/HTML Page 530 of 675
single page version

જહ સિપ્પિઓ દુ ચેટ્ઠં કુવ્વદિ હવદિ ય તહા અણણ્ણો સે .
તહ જીવો વિ ય કમ્મં કુવદિ હવદિ ય અણણ્ણો સે ..૩૫૪..
જહ ચેટ્ઠં કુવ્વંતો દુ સિપ્પિઓ ણિચ્ચદુક્ખિઓ હોદિ .
તત્તો સિયા અણણ્ણો તહ ચેટ્ઠંતો દુહી જીવો ..૩૫૫..
યથા શિલ્પિકસ્તુ કર્મ કરોતિ ન ચ સ તુ તન્મયો ભવતિ .
તથા જીવોઽપિ ચ કર્મ કરોતિ ન ચ તન્મયો ભવતિ ..૩૪૯..
યથા શિલ્પિકસ્તુ કરણૈઃ કરોતિ ન ચ સ તુ તન્મયો ભવતિ .
તથા જીવઃ કરણૈઃ કરોતિ ન ચ તન્મયો ભવતિ ..૩૫૦..
યથા શિલ્પિકસ્તુ કરણાનિ ગૃહ્ણાતિ ન સ તુ તન્મયો ભવતિ .
તથા જીવઃ કરણાનિ તુ ગૃહ્ણાતિ ન ચ તન્મયો ભવતિ ..૩૫૧..
63
શિલ્પી કરે ચેષ્ટા અવરુ, ઉસ હી સે શિલ્પી અનન્ય હૈ .
ત્યોં જીવ કર્મ કરે અવરુ, ઉસ હી સે જીવ અનન્ય હૈ ..૩૫૪..
ચેષ્ટિત હુઆ શિલ્પી નિરન્તર દુખિત જૈસે હોય હૈ .
અરુ દુખસે શિલ્પિ અનન્ય, ત્યોં જીવ ચેષ્ટમાન દુખી બને ..૩૫૫..
ગાથાર્થ : — [યથા ] જૈસે [શિલ્પિકઃ તુ ] શિલ્પી ( – સ્વર્ણકાર – સોની આદિ ક લાકાર)
[કર્મ ] કુણ્ડલ આદિ ક ર્મ (કાર્ય) [કરોતિ ] ક રતા હૈ, [સઃ તુ ] પરન્તુ વહ [તન્મયઃ ન ચ ભવતિ ]
તન્મય (ઉસ-મય, કુણ્ડલાદિમય) નહીં હોતા, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જીવઃ અપિ ચ ] જીવ ભી [કર્મ ]
પુણ્યપાપાદિ પુદ્ગલક ર્મ [કરોતિ ] ક રતા હૈ, [ન ચ તન્મયઃ ભવતિ ] પરન્તુ તન્મય (પુદ્ગલક ર્મમય)
નહીં હોતા . [યથા ] જૈસે [શિલ્પિકઃ તુ ] શિલ્પી [કરણૈઃ ] હથૌડા આદિ ક રણોં(સાધનોં)કે દ્વારા
[કરોતિ ] (ક ર્મ) ક રતા હૈ, [સઃ તુ ] પરન્તુ વહ [તન્મયઃ ન ભવતિ ] તન્મય (હથૌડા આદિ
ક રણમય) નહીં હોતા, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જીવઃ ] જીવ [કરણૈઃ ] (મન-વચન-કાયરૂપ)
ક રણોંકે દ્વારા [કરોતિ ] (ક ર્મ) ક રતા હૈ, [ન ચ તન્મયઃ ભવતિ ] પરંતુ તન્મય (મન-વચન-
કાયરૂપ ક રણમય) નહીં હોતા . [યથા ] જૈસે [શિલ્પિકઃ તુ ] શિલ્પી [કરણાનિ ] ક રણોંકો
[ગૃહ્ણાતિ ] ગ્રહણ ક રતા હૈ, [સઃ તુ ] પરન્તુ વહ [તન્મયઃ ન ભવતિ ] તન્મય નહીં હોતા, [તથા ]
ઉસીપ્રકાર [જીવઃ ] જીવ [કરણાનિ તુ ] ક રણોંકો [ગૃહ્ણાતિ ] ગ્રહણ ક રતા હૈ, [ન ચ તન્મયઃ ભવતિ ]

Page 498 of 642
PDF/HTML Page 531 of 675
single page version

યથા શિલ્પી તુ કર્મફલં ભુંક્તે ન ચ સ તુ તન્મયો ભવતિ .
તથા જીવઃ કર્મફલં ભુંક્તે ન ચ તન્મયો ભવતિ ..૩૫૨..
એવં વ્યવહારસ્ય તુ વક્તવ્યં દર્શનં સમાસેન .
શૃણુ નિશ્ચયસ્ય વચનં પરિણામકૃતં તુ યદ્ભવતિ ..૩૫૩..
યથા શિલ્પિકસ્તુ ચેષ્ટાં કરોતિ ભવતિ ચ તથાનન્યસ્તસ્યાઃ .
તથા જીવોઽપિ ચ કર્મ કરોતિ ભવતિ ચાનન્યસ્તસ્માત્ ..૩૫૪..
યથા ચેષ્ટાં કુર્વાણસ્તુ શિલ્પિકો નિત્યદુઃખિતો ભવતિ .
તસ્માચ્ચ સ્યાદનન્યસ્તથા ચેષ્ટમાનો દુઃખી જીવઃ ..૩૫૫..
યથા ખલુ શિલ્પી સુવર્ણકારાદિઃ કુણ્ડલાદિ પરદ્રવ્યપરિણામાત્મકં કર્મ કરોતિ,
પરન્તુ તન્મય (ક રણમય) નહીં હોતા . [યથા ] જૈસે [શિલ્પી તુ ] શિલ્પી [કર્મફલં ] કુણ્ડલ આદિ
ક ર્મકે ફલકો (ખાન-પાનાદિકો) [ભુંક્તે ] ભોગતા હૈ, [સઃ તુ ] પરન્તુ વહ [તન્મયઃ ન ચ ભવતિ ]
તન્મય (ખાન-પાનાદિમય) નહીં હોતા, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જીવઃ ] જીવ [કર્મફલં ] પુણ્યપાપાદિ
પુદ્ગલક ર્મકે ફલકો (પુદ્ગલપરિણામરૂપ સુખદુઃખાદિકો) [ભુંક્તે ] ભોગતા હૈ, [ન ચ તન્મયઃ
ભવતિ ] પરન્તુ તન્મય (પુદ્ગલપરિણામરૂપ સુખદુઃખાદિમય) નહીં હોતા .
[એવં તુ ] ઇસપ્રકાર તો [વ્યવહારસ્ય દર્શનં ] વ્યવહારકા મત [સમાસેન ] સંક્ષેપસે
[વક્તવ્યં ] ક હને યોગ્ય હૈ . [નિશ્ચયસ્ય વચનં ] (અબ) નિશ્ચયકા વચન [શૃણુ ] સુનો [યત્ ]
જો કિ [પરિણામકૃતં તુ ભવતિ ] પરિણામવિષયક હૈ .
[યથા ] જૈસે [શિલ્પિકઃ તુ ] શિલ્પી [ચેષ્ટાં કરોતિ ] ચેષ્ટારૂપ ક ર્મ (અપને પરિણામરૂપ
ક ર્મ)કો ક રતા હૈ [તથા ચ ] ઔર [તસ્યાઃ અનન્યઃ ભવતિ ] ઉસસે અનન્ય હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર
[જીવઃ અપિ ચ ] જીવ ભી [ક ર્મ ક રોતિ ] (અપને પરિણામરૂપ) ક ર્મકો ક રતા હૈ [ચ ] ઔર
[તસ્માત્ અનન્યઃ ભવતિ ] ઉસસે અનન્ય હૈ . [યથા ] જૈસે [ચેષ્ટાં કુર્વાણઃ ] ચેષ્ટારૂપ ક ર્મ ક રતા
હુઆ [શિલ્પિકઃ તુ ] શિલ્પી [નિત્યદુઃખિતઃ ભવતિ ] નિત્ય દુઃખી હોતા હૈ [તસ્માત્ ચ ] ઔર
ઉસસે (દુઃખસે) [અનન્યઃ સ્યાત્ ] અનન્ય હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [ચેષ્ટમાનઃ ] ચેષ્ટા ક રતા હુઆ
(અપને પરિણામરૂપ ક ર્મકો ક રતા હુઆ) [જીવઃ ] જીવ [દુઃખી ] દુઃખી હોતા હૈ (ઔર દુઃખસે
અનન્ય હૈ) .
ટીકા : — જૈસે — શિલ્પી (સ્વર્ણકાર આદિ કલાકાર) કુણ્ડલ આદિ જો
પરદ્રવ્યપરિણામાત્મક કર્મ કરતા હૈ, હથૌડા આદિ પરદ્રવ્યપરિણામાત્મક કરણોંકે દ્વારા કરતા હૈ,

Page 499 of 642
PDF/HTML Page 532 of 675
single page version

હસ્તકુટ્ટકાદિભિઃ પરદ્રવ્યપરિણામાત્મકૈઃ કરણૈઃ કરોતિ, હસ્તકુટ્ટકાદીનિ પરદ્રવ્યપરિણામાત્મકાનિ
કરણાનિ ગૃહ્ણાતિ, ગ્રામાદિપરદ્રવ્યપરિણામાત્મકં કુણ્ડલાદિકર્મફલં ભુંક્તે ચ, નત્વનેકદ્રવ્યત્વેન
તતોઽન્યત્વે સતિ તન્મયો ભવતિ; તતો નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવમાત્રેણૈવ તત્ર કર્તૃકર્મભોક્તૃ-
ભોગ્યત્વવ્યવહારઃ; તથાત્માપિ પુણ્યપાપાદિ પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મકં કર્મ કરોતિ, કાયવાઙ્મનોભિઃ
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મકૈઃ કરણૈઃ કરોતિ, કાયવાઙ્મનાંસિ પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મકાનિ કરણાનિ
ગૃહ્ણાતિ, સુખદુઃખાદિ પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મકં પુણ્યપાપાદિકર્મફલં ભુંક્તે ચ, ન ત્વનેકદ્રવ્યત્વેન
તતોઽન્યત્વે સતિ તન્મયો ભવતિ; તતો નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવમાત્રેણૈવ તત્ર
કર્તૃકર્મભોક્તૃભોગ્યત્વવ્યવહારઃ . યથા ચ સ એવ શિલ્પી ચિકીર્ષુશ્ચેષ્ટારૂપમાત્મપરિણામાત્મકં કર્મ
કરોતિ, દુઃખલક્ષણમાત્મપરિણામાત્મકં ચેષ્ટારૂપકર્મફલં ભુંક્તે ચ, એકદ્રવ્યત્વેન તતોઽનન્યત્વે સતિ
તન્મયશ્ચ ભવતિ; તતઃ પરિણામપરિણામિભાવેન તત્રૈવ કર્તૃકર્મભોક્તૃભોગ્યત્વનિશ્ચયઃ; તથાત્માપિ
ચિકીર્ષુશ્ચેષ્ટારૂપમાત્મપરિણામાત્મકં કર્મ કરોતિ, દુઃખલક્ષણમાત્મપરિણામાત્મકં ચેષ્ટારૂપકર્મફલં
હથૌડા આદિ પરદ્રવ્યપરિણામાત્મક કરણોંકો ગ્રહણ કરતા હૈ ઔર કુણ્ડલ આદિ કર્મકા જો ગ્રામાદિ
પરદ્રવ્યપરિણામાત્મક ફલ ભોગતા હૈ, કિન્તુ અનેકદ્રવ્યત્વકે કારણ ઉનસે (કર્મ, કરણ આદિસે)
અન્ય હોનેસે તન્મય (કર્મકરણાદિમય) નહીં હોતા; ઇસલિયે નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવમાત્રસે હી વહાઁ
કર્તૃકર્મત્વકા ઔર ભોક્તૃભોગ્યત્વકા વ્યવહાર હૈ; ઇસીપ્રકાર — આત્મા ભી પુણ્યપાપાદિ જો
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મક ( – પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામસ્વરૂપ) કર્મ ઉસકો કરતા હૈ, કાય-વચન-
મનરૂપ જો પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મક કરણ ઉનકે દ્વારા કરતા હૈ, કાય-વચન-મનરૂપ જો
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મક કરણ ઉનકો ગ્રહણ કરતા હૈ ઔર પુણ્યપાપાદિ કર્મકા જો સુખ-દુઃખાદિ
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામાત્મક ફલ ઉસકો ભોગતા હૈ, પરંતુ અનેકદ્રવ્યત્વકે કારણ ઉનસે અન્ય હોનેસે
તન્મય નહીં હોતા; ઇસલિયે નિમિત્ત-નૈમિત્તિકભાવમાત્રસે હી વહાઁ કર્તૃ-કર્મત્વકા ઔર ભોક્તૃ-
ભોગ્યત્વકા વ્યવહાર હૈ
.
ઔર જૈસે — વહી શિલ્પી, કરનેકા ઇચ્છુક હોતા હુઆ, ચેષ્ટારૂપ (અર્થાત્ કુણ્ડલાદિ
કરનેકે અપને પરિણામરૂપ ઔર હસ્તાદિકે વ્યાપારરૂપ) ઐસા જો સ્વપરિણામાત્મક કર્મ ઉસકો
કરતા હૈ, તથા દુઃખસ્વરૂપ ઐસા જો ચેષ્ટારૂપ કર્મકા સ્વપરિણામાત્મક ફલ ઉસકો ભોગતા હૈ
ઔર એકદ્રવ્યત્વકે કારણ ઉનસે (કર્મ ઔર કર્મફલસે) અનન્ય હોનેસે તન્મય (કર્મમય ઔર
કર્મફલમય) હૈ; ઇસલિયે પરિણામ-પરિણામીભાવસે વહીં કર્તા-કર્મપનકા ઔર ભોક્તા
-ભોગ્યપનકા નિશ્ચય હૈ; ઉસીપ્રકાર — આત્મા ભી, કરનેકા ઇચ્છુક હોતા હુઆ, ચેષ્ટારૂપ
( – રાગાદિપરિણામરૂપ ઔર પ્રદેશોંકે વ્યાપારરૂપ) ઐસા જો આત્મપરિણામાત્મક કર્મ ઉસકો કરતા

Page 500 of 642
PDF/HTML Page 533 of 675
single page version

ભુંક્તે ચ, એકદ્રવ્યત્વેન તતોઽનન્યત્વે સતિ તન્મયશ્ચ ભવતિ; તતઃ પરિણામપરિણામિભાવેન તત્રૈવ
કર્તૃકર્મભોક્તૃભોગ્યત્વનિશ્ચયઃ .
(નર્દટક)
નનુ પરિણામ એવ કિલ કર્મ વિનિશ્ચયતઃ
સ ભવતિ નાપરસ્ય પરિણામિન એવ ભવેત્ .
ન ભવતિ કર્તૃશૂન્યમિહ કર્મ ન ચૈકતયા
સ્થિતિરિહ વસ્તુનો ભવતુ કર્તૃ તદેવ તતઃ ..૨૧૧..
(પૃથ્વી)
બહિર્લુઠતિ યદ્યપિ સ્ફુ ટદનન્તશક્તિ : સ્વયં
તથાપ્યપરવસ્તુનો વિશતિ નાન્યવસ્ત્વન્તરમ્ .
સ્વભાવનિયતં યતઃ સકલમેવ વસ્ત્વિષ્યતે
સ્વભાવચલનાકુલઃ કિમિહ મોહિતઃ ક્લિશ્યતે ..૨૧૨..
હૈ તથા દુઃખસ્વરૂપ ઐસા જો ચેષ્ટારૂપ કર્મકા આત્મપરિણામાત્મક ફલ ઉસકો ભોગતા હૈ, ઔર
એકદ્રવ્યત્વકે કારણ ઉનસે અનન્ય હોનેસે તન્મય હૈ; ઇસલિયે પરિણામ-પરિણામીભાવસે વહીં કર્તા-
કર્મપનકા ઔર ભોક્તા-ભોગ્યપનકા નિશ્ચય હૈ ..૩૪૯ સે ૩૫૫..
અબ, ઇસ અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [નનુ પરિણામ એવ કિલ વિનિશ્ચયતઃ કર્મ ] વાસ્તવમેં પરિણામ હી
નિશ્ચયસે ક ર્મ હૈ, ઔર [સઃ પરિણામિન એવ ભવેત્, અપરસ્ય ન ભવતિ ] પરિણામ અપને
આશ્રયભૂત પરિણામીકા હી હોતા હૈ, અન્યકા નહીં (ક્યોંકિ પરિણામ અપને અપને દ્રવ્યકે આશ્રિત
હૈં, અન્યકે પરિણામકા અન્ય આશ્રય નહીં હોતા); [ઇહ કર્મ કર્તૃશૂન્યમ્ ન ભવતિ ] ઔર ક ર્મ
ક ર્તાકે બિના નહીં હોતા, [ચ વસ્તુનઃ એકતયા સ્થિતિઃ ઇહ ન ] તથા વસ્તુકી એકરૂપ
(કૂટસ્થ) સ્થિતિ નહીં હોતી (ક્યોંકિ વસ્તુ દ્રવ્યપર્યાયસ્વરૂપ હોનેસે સર્વથા નિત્યત્વ બાધાસહિત
હૈ); [તતઃ તદ્ એવ કર્તૃ ભવતુ ] ઇસલિયે વસ્તુ સ્વયં હી અપને પરિણામરૂપ ક ર્મકી ક ર્તા હૈ
( – યહ નિશ્ચયસિદ્ધાંત હૈ)
.૨૧૧.
અબ, આગેકી ગાથાઓંકા સૂચક કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [સ્વયં સ્ફુ ટત્-અનન્ત-શક્તિ : ] જિસકો સ્વયં અનંત શક્તિ પ્રકાશમાન હૈ,
ઐસી વસ્તુ [બહિઃ યદ્યપિ લુઠતિ ] અન્ય વસ્તુકે બાહર યદ્યપિ લોટતી હૈ [તથાપિ અન્ય-વસ્તુ

Page 501 of 642
PDF/HTML Page 534 of 675
single page version

(રથોદ્ધતા)
વસ્તુ ચૈકમિહ નાન્યવસ્તુનો
યેન તેન ખલુ વસ્તુ વસ્તુ તત્ .
નિશ્ચયોઽયમપરોઽપરસ્ય કઃ
કિં કરોતિ હિ બહિર્લુઠન્નપિ ..૨૧૩..
અપરવસ્તુનઃ અન્તરમ્ ન વિશતિ ] તથાપિ અન્ય વસ્તુ અન્ય વસ્તુકે ભીતર પ્રવેશ નહીં કરતી, [યતઃ
સકલમ્ એવ વસ્તુ સ્વભાવ-નિયતમ્ ઇષ્યતે ] ક્યોંકિ સમસ્ત વસ્તુએઁ અપને અપને સ્વભાવમેં નિશ્ચિત
હૈં, ઐસા માના જાતા હૈ . (આચાર્યદેવ ક હતે હૈં કિ – ) [ઇહ ] ઐસા હોને પર ભી, [મોહિતઃ ] મોહિત
જીવ, [સ્વભાવ-ચલન-આકુલઃ ] અપને સ્વભાવસે ચલિત હોકર આકુલ હોતા હુઆ, [કિમ્
ક્લિશ્યતે ] ક્યોં ક્લેશ પાતા હૈ ?
ભાવાર્થ : — વસ્તુસ્વભાવ તો નિયમસે ઐસા હૈ કિ કિસી વસ્તુમેં કોઈ વસ્તુ નહીં મિલતી .
ઐસા હોને પર ભી, યહ મોહી પ્રાણી, ‘પરજ્ઞેયોંકે સાથ અપનેકો પારમાર્થિક સમ્બન્ધ હૈ’ ઐસા માનકર,
ક્લેશ પાતા હૈ, યહ મહા અજ્ઞાન હૈ .૨૧૨.
પુનઃ આગેકી ગાથાઓંકા સૂચક દૂસરા કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [ઇહ ચ ] ઇસ લોક મેં [યેન એકમ્ વસ્તુ અન્યવસ્તુનઃ ન ] એક વસ્તુ અન્ય
વસ્તુકી નહીં હૈ, [તેન ખલુ વસ્તુ તત્ વસ્તુ ] ઇસલિયે વાસ્તવમેં વસ્તુ વસ્તુ હી હૈ — [અયમ્
નિશ્ચયઃ ] યહ નિશ્ચય હૈ . [કઃ અપરઃ ] ઐસા હોનેસે કોઈ અન્ય વસ્તુ [અપરસ્ય બહિઃ લુઠન્ અપિ
હિ ] અન્ય વસ્તુકે બાહર લોટતી હુઈ ભી [કિં કરોતિ ] ઉસકા ક્યા કર સકતી હૈ ?
ભાવાર્થ : — વસ્તુકા સ્વભાવ તો ઐસા હૈ કિ એક વસ્તુ અન્ય વસ્તુકો નહીં બદલા સકતી .
યદિ ઐસા ન હો તો વસ્તુકા વસ્તુત્વ હી ન રહે . ઇસપ્રકાર જહાઁ એક વસ્તુ અન્યકો પરિણમિત નહીં
કર સકતી, વહાઁ એક વસ્તુને અન્યકા ક્યા કિયા ? કુછ નહીં . ચેતન-વસ્તુકે સાથ પુદ્ગલ
એકક્ષેત્રાવગાહરૂપસે રહ રહે હૈં તથાપિ વે ચેતનકો જડ બનાકર અપનેરૂપમેં પરિણમિત નહીં કર સકે;
તબ ફિ ર પુદ્ગલને ચેતનકા ક્યા કિયા ? કુછ ભી નહીં .
ઇસસે યહ સમઝના ચાહિએ કિ — વ્યવહારસે પરદ્રવ્યોંકા ઔર આત્માકા જ્ઞેય-જ્ઞાયક
સમ્બન્ધ હોને પર ભી પરદ્રવ્ય જ્ઞાયકકા કુછ ભી નહીં કર સકતે ઔર જ્ઞાયક પરદ્રવ્યકા કુછ ભી
નહીં કર સકતા .૨૧૩.
અબ, ઇસી અર્થકો દૃઢ કરનેવાલા તીસરા કાવ્ય કહતે હૈં : —

Page 502 of 642
PDF/HTML Page 535 of 675
single page version

(રથોદ્ધતા)
યત્તુ વસ્તુ કુરુતેઽન્યવસ્તુનઃ
કિંચનાપિ પરિણામિનઃ સ્વયમ્ .
વ્યાવહારિકદ્રશૈવ તન્મતં
નાન્યદસ્તિ કિમપીહ નિશ્ચયાત્ ..૨૧૪..
જહ સેડિયા દુ ણ પરસ્સ સેડિયા સેડિયા ય સા હોદિ .
તહ જાણગો દુ ણ પરસ્સ જાણગો જાણગો સો દુ ..૩૫૬..
શ્લોકાર્થ : — [વસ્તુ ] એક વસ્તુ [સ્વયમ્ પરિણામિનઃ અન્ય-વસ્તુનઃ ] સ્વયં પરિણમિત
હોતી હુઈ અન્ય વસ્તુકા [કિંચન અપિ કુરુતે ] કુછ ભી ક ર સકતી હૈ — [યત્ તુ ] ઐસા જો માના
જાતા હૈ, [તત્ વ્યાવહારિક-દૃશા એવ મતમ્ ] વહ વ્યવહારદૃષ્ટિસે હી માના જાતા હૈ . [નિશ્ચયાત્ ]
નિશ્ચયસે [ઇહ અન્યત્ કિમ્ અપિ ન અસ્તિ ] ઇસ લોક મેં અન્ય વસ્તુકો અન્ય વસ્તુ કુછ ભી નહીં
(અર્થાત્ એક વસ્તુકો અન્ય વસ્તુકે સાથ કુછ ભી સમ્બન્ધ નહીં) હૈ .
ભાવાર્થ : — એક દ્રવ્યકે પરિણમનમેં અન્ય દ્રવ્યકો નિમિત્ત દેખકર યહ કહના કિ ‘અન્ય
દ્રવ્યને યહ કિયા’, વહ વ્યવહારનયકી દૃષ્ટિસે હી (ક હા જાતા) હૈ; નિશ્ચયસે તો ઉસ દ્રવ્યમેં અન્ય
દ્રવ્યને કુછ ભી નહીં કિયા હૈ . વસ્તુકે પર્યાયસ્વભાવકે કારણ વસ્તુકા અપના હી એક અવસ્થાસે
દૂસરી અવસ્થારૂપ પરિણમન હોતા હૈ; ઉસમેં અન્ય વસ્તુ અપના કુછ ભી નહીં મિલા સકતી .
ઇસસે યહ સમઝના ચાહિયે કિ — પરદ્રવ્યરૂપ જ્ઞેય પદાર્થ ઉનકે ભાવસે પરિણમિત હોતે હૈં
ઔર જ્ઞાયક આત્મા અપને ભાવરૂપ પરિણમન કરતા હૈ; વે એક-દૂસરેકા પરસ્પર કુછ નહીં કર
સકતે . ઇસલિયે યહ વ્યવહારસે હી માના જાતા હૈ કિ ‘જ્ઞાયક પરદ્રવ્યોંકો જાનતા હૈ’; નિશ્ચયસે
જ્ઞાયક તો બસ જ્ઞાયક હી હૈ .૨૧૪.
(‘ખડિયા મિટ્ટી અર્થાત્ પોતનેકા ચૂના યા કલઈ તો ખડિયા મિટ્ટી હી હૈ’ — યહ નિશ્ચય હૈ;
‘ખડિયા-સ્વભાવરૂપસે પરિણમિત ખડિયા દીવાલ-સ્વભાવરૂપ પરિણમિત દીવાલકો સફે દ કરતી હૈ’
યહ કહના ભી વ્યવહારકથન હૈ . ઇસીપ્રકાર ‘જ્ઞાયક તો જ્ઞાયક હી હૈ’ — યહ નિશ્ચય હૈ;
‘જ્ઞાયકસ્વભાવરૂપ પરિણમિત જ્ઞાયક પરદ્રવ્યસ્વભાવરૂપ પરિણત પરદ્રવ્યોંકો જાનતા હૈ’ યહ કહના ભી
વ્યવહારકથન હૈ .) ઐસે નિશ્ચય-વ્યવહાર કથનકો અબ ગાથાઓં દ્વારા દૃષ્ટાન્તપૂર્વક સ્પષ્ટ કહતે હૈં : —
જ્યોં સેટિકા નહિં અન્યકી, હૈ સેટિકા બસ સેટિકા .
જ્ઞાયક નહીં ત્યોં અન્યકા, જ્ઞાયક અહો જ્ઞાયક તથા ..૩૫૬..

Page 503 of 642
PDF/HTML Page 536 of 675
single page version

જહ સેડિયા દુ ણ પરસ્સ સેડિયા સેડિયા ય સા હોદિ .
તહ પાસગો દુ ણ પરસ્સ પાસગો પાસગો સો દુ ..૩૫૭..
જહ સેડિયા દુ ણ પરસ્સ સેડિયા સડિયા ય સા હોદિ .
તહ સંજદો દુ ણ પરસ્સ સંજદો સંજદો સો દુ ..૩૫૮..
જહ સેડિયા દુ ણ પરસ્સ સેડિયા સેડિયા ય સા હોદિ .
તહ દંસણં દુ ણ પરસ્સ દંસણં દંસણં ત તુ ..૩૫૯..
એવં તુ ણિચ્છયણયસ્સ ભાસિદં ણાણદંસણચરિત્તે .
સુણુ વવહારણયસ્સ ય વત્તવ્વં સે સમાસેણ ..૩૬૦..
જહ પરદવ્વં સેડદિ હુ સેડિયા અપ્પણો સહાવેણ .
તહ પરદવ્વં જાણદિ ણાદા વિ સએણ ભાવેણ ..૩૬૧..
જહ પરદવ્વં સેડદિ હુ સેડિયા અપ્પણો સહાવેણ .
તહ પરદવ્વં પસ્સદિ જીવો વિ સએણ ભાવેણ ..૩૬૨..
જ્યોં સેટિકા નહિં અન્યકી, હૈ સેટિકા બસ સેટિકા .
દર્શક નહીં ત્યોં અન્યકા, દર્શક અહો દર્શક તથા ..૩૫૭..
જ્યોં સેટિકા નહિં અન્યકી, હૈ સેટિકા બસ સેટિકા .
સંયત નહીં ત્યોં અન્યકા, સંયત અહો સંયત તથા ..૩૫૮..
જ્યોં સેટિકા નહિં અન્યકી, હૈ સેટિકા બસ સેટિકા .
દર્શન નહીં ત્યોં અન્યકા, દર્શન અહો દર્શન તથા ..૩૫૯..
યોં જ્ઞાન-દર્શન-ચરિતવિષયક કથન નય પરમાર્થકા .
સુન લો વચન સંક્ષેપસે, ઇસ વિષયમેં વ્યવહારકા ..૩૬૦..
જ્યોં શ્વેત કરતી સેટિકા, પરદ્રવ્ય આપ સ્વભાવસે .
જ્ઞાતા ભી ત્યોં હી જાનતા, પરદ્રવ્યકો નિજ ભાવસે ..૩૬૧..
જ્યોં શ્વેત કરતી સેટિકા, પરદ્રવ્ય આપ સ્વભાવસે .
આત્મા ભી ત્યોં હી દેખતા, પરદ્રવ્યકો નિજ ભાવસે ..૩૬૨..

Page 504 of 642
PDF/HTML Page 537 of 675
single page version

જહ પરદવ્વં સેડદિ હુ સેડિયા અપ્પણો સહાવેણ .
તહ પરદવ્વં વિજહદિ ણાદા વિ સએણ ભાવેણ ..૩૬૩..
જહ પરદવ્વં સેડદિ હુ સેડિયા અપ્પણો સહાવેણ .
તહ પરદવ્વં સદ્દહદિ સમ્મદિટ્ઠી સહાવેણ ..૩૬૪..
એવં વવહારસ્સ દુ વિણિચ્છઓ ણાણદંસણચરિત્તે .
ભણિદો અણ્ણેસુ વિ પજ્જએસુ એમેવ ણાદવ્વો ..૩૬૫..
યથા સેટિકા તુ ન પરસ્ય સેટિકા સેટિકા ચ સા ભવતિ .
તથા જ્ઞાયકસ્તુ ન પરસ્ય જ્ઞાયકો જ્ઞાયકઃ સ તુ ..૩૫૬..
યથા સેટિકા તુ ન પરસ્ય સેટિકા સેટિકા ચ સા ભવતિ .
તથા દર્શકસ્તુ ન પરસ્ય દર્શકો દર્શકઃ સ તુ ..૩૫૭..
યથા સેટિકા તુ ન પરસ્ય સેટિકા સેટિકા ચ સા ભવતિ .
તથા સંયતસ્તુ ન પરસ્ય સંયતઃ સંયતઃ સ તુ ..૩૫૮..
જ્યોં શ્વેત કરતી સેટિકા, પરદ્રવ્ય આપ સ્વભાવસે .
જ્ઞાતા ભી ત્યોં હી ત્યાગતા, પરદ્રવ્યકો નિજ ભાવસે ..૩૬૩..
જ્યોં શ્વેત કરતી સેટિકા, પરદ્રવ્ય આપ સ્વભાવસે .
સુદૃષ્ટિ ત્યોં હી શ્રદ્ધતા, પરદ્રવ્યકો નિજ ભાવસે ..૩૬૪..
યોં જ્ઞાન-દર્શન-ચરિતમેં નિર્ણય કહા વ્યવહારકા .
અરુ અન્ય પર્યય વિષયમેં ભી ઇસ પ્રકાર હિ જાનના ..૩૬૫..
ગાથાર્થ : — (યદ્યપિ વ્યવહારસે પરદ્રવ્યોંકા ઔર આત્માકા જ્ઞેય-જ્ઞાયક , દૃશ્ય-દર્શક ,
ત્યાજ્ય-ત્યાજક ઇત્યાદિ સમ્બન્ધ હૈ, તથાપિ નિશ્ચયસે તો ઇસપ્રકાર હૈ : — ) [યથા ] જૈસે [સેટિકા
તુ ] ખડિયા મિટ્ટી યા પોતનેકા ચૂના યા કલઈ [પરસ્ય ન ] પરકી ( – દીવાલ આદિકી) નહીં હૈ,
[સેટિકા ] કલઈ [સા ચ સેટિકા ભવતિ ] વહ તો કલઈ હી હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જ્ઞાયકઃ
તુ ] જ્ઞાયક (જાનનેવાલા, આત્મા) [પરસ્ય ન ] પરકા (પરદ્રવ્યકા) નહીં હૈ, [જ્ઞાયકઃ ] જ્ઞાયક
[સઃ તુ જ્ઞાયકઃ ] વહ તો જ્ઞાયક હી હૈ . [યથા ] જૈસે [સેટિકા તુ ] કલઈ [પરસ્ય ન ] પરકી
નહીં હૈ, [સેટિકા ] કલઈ [સા ચ સેટિકા ભવતિ ] વહ તો કલઈ હી હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર

Page 505 of 642
PDF/HTML Page 538 of 675
single page version

યથા સેટિકા તુ ન પરસ્ય સેટિકા સેટિકા ચ સા ભવતિ .
તથા દર્શનં તુ ન પરસ્ય દર્શનં દર્શનં તત્તુ ..૩૫૯..
એવં તુ નિશ્ચયનયસ્ય ભાષિતં જ્ઞાનદર્શનચરિત્રે .
શૃણુ વ્યવહારનયસ્ય ચ વક્તવ્યં તસ્ય સમાસેન ..૩૬૦..
યથા પરદ્રવ્યં સેટયતિ સેટિકાત્મનઃ સ્વભાવેન .
તથા પરદ્રવ્યં જાનાતિ જ્ઞાતાપિ સ્વકેન ભાવેન ..૩૬૧..
યથા પરદ્રવ્યં સેટયતિ સેટિકાત્મનઃ સ્વભાવેન .
તથા પરદ્રવ્યં પશ્યતિ જીવોઽપિ સ્વકેન ભાવેન ..૩૬૨..
યથા પરદ્રવ્યં સેટયતિ સેટિકાત્મનઃ સ્વભાવેન .
તથા પરદ્રવ્યં વિજહાતિ જ્ઞાતાપિ સ્વકેન ભાવેન ..૩૬૩..
યથા પરદ્રવ્યં સેટયતિ સેટિકાત્મનઃ સ્વભાવેન .
તથા પરદ્રવ્યં શ્રદ્ધત્તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિઃ સ્વભાવેન ..૩૬૪..
64
[દર્શકઃ તુ ] દર્શક (દેખનેવાલા, આત્મા) [પરસ્ય ન ] પરકા નહીં હૈ, [દર્શકઃ ] દર્શક [સઃ
તુ દર્શકઃ ] વહ તો દર્શક હી હૈ . [યથા ] જૈસે [સેટિકા તુ ] કલઈ [પરસ્ય ન ] પરકી
( – દીવાલ આદિકી) નહીં હૈ, [સેટિકા ] કલઈ [સા ચ સેટિકા ભવતિ ] વહ તો કલઈ હી હૈ,
[તથા ] ઉસીપ્રકાર [સંયતઃ તુ ] સંયત (ત્યાગ ક રનેવાલા, આત્મા) [પરસ્ય ન ] પરકા
( – પરદ્રવ્યકા) નહીં હૈ, [સંયતઃ ] સંયત [સઃ તુ સંયતઃ ] યહ તો સંયત હી હૈ . [યથા ] જૈસે
[સેટિકા તુ ] કલઈ [પરસ્ય ન ] પરકી નહીં હૈ, [સેટિકા ] કલઈ [સા ચ સેટિકા ભવતિ ]
યહ તો કલઈ હી હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [દર્શનં તુ ] દર્શન અર્થાત્ શ્રદ્ધાન [પરસ્ય ન ] પરકા નહીં
હૈ, [દર્શનં તત્ તુ દર્શનમ્ ] દર્શન વહ તો દર્શન હી હૈ અર્થાત્ શ્રદ્ધાન વહ તો શ્રદ્ધાન હી હૈ .
[એવં તુ ] ઇસપ્રકાર [જ્ઞાનદર્શનચરિત્રે ] જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમેં [નિશ્ચયનયસ્ય ભાષિતમ્ ]
નિશ્ચયનયકા ક થન હૈ . [તસ્ય ચ ] ઔર ઉસ સમ્બન્ધમેં [સમાસેન ] સંક્ષેપસે [વ્યવહારનયસ્ય
વક્તવ્યં ] વ્યવહારનયકા ક થન [શૃણુ ] સુનો .
[યથા ] જૈસે [સેટિકા ] કલઈ [આત્મનઃ સ્વભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ] (દીવાલ
આદિ) પરદ્રવ્યકો [સેટયતિ ] સફે દ ક રતી હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જ્ઞાતા અપિ ] જ્ઞાતા ભી [સ્વકેન
ભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ] પરદ્રવ્યકો [જાનાતિ ] જાનતા હૈ . [યથા ] જૈસે [સેટિકા ]
કલઈ [આત્મનઃ સ્વભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ] પરદ્રવ્યકો [સેટયતિ ] સફે દ ક રતી હૈ,
[તથા ] ઉસીપ્રકાર [જીવઃ અપિ ] જીવ ભી [સ્વકેન ભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ] પરદ્રવ્યકો

Page 506 of 642
PDF/HTML Page 539 of 675
single page version

એવં વ્યવહારસ્ય તુ વિનિશ્ચયો જ્ઞાનદર્શનચરિત્રે .
ભણિતોઽન્યેષ્વપિ પર્યાયેષુ એવમેવ જ્ઞાતવ્યઃ ..૩૬૫..
સેટિકાત્ર તાવચ્છવેતગુણનિર્ભરસ્વભાવં દ્રવ્યમ્ . તસ્ય તુ વ્યવહારેણ શ્વૈત્યં કુઙ્યાદિ
પરદ્રવ્યમ્ . અથાત્ર કુડયાદેઃ પરદ્રવ્યસ્ય શ્વૈત્યસ્ય શ્વેતયિત્રી સેટિકા કિં
ભવતિ કિં ન ભવતીતિ તદુભયતત્ત્વસમ્બન્ધો મીમાંસ્યતે — યદિ સેટિકા કુડયાદેર્ભવતિ
તદા યસ્ય યદ્ભવતિ તત્તદેવ ભવતિ યથાત્મનો જ્ઞાનં ભવદાત્મૈવ ભવતીતિ તત્ત્વસમ્બન્ધે
જીવતિ સેટિકા કુડયાદેર્ભવન્તી કુડયાદિરેવ ભવેત્; એવં સતિ સેટિકાયાઃ
સ્વદ્રવ્યોચ્છેદઃ . ન ચ દ્રવ્યાન્તરસંક્ર મસ્ય પૂર્વમેવ પ્રતિષિદ્ધત્વાદ્દ્રવ્યસ્યાસ્ત્યુચ્છેદઃ . તતો
ન ભવતિ સેટિકા કુડયાદેઃ . યદિ ન ભવતિ સેટિકા કુડયાદેસ્તર્હિ કસ્ય સેટિકા
ભવતિ ? સેટિકાયા એવ સેટિકા ભવતિ . નનુ કતરાઽન્યા સેટિકા સેટિકાયાઃ
[પશ્યતિ ] દેખતા હૈ . [યથા ] જૈસે [સેટિકા ] કલઈ [આત્મનઃ સ્વભાવેન ] અપને સ્વભાવસે
[પરદ્રવ્યં ] પરદ્રવ્યકો [સેટયતિ ] સફે દ ક રતી હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [જ્ઞાતા અપિ ] જ્ઞાતા ભી
[સ્વકેન ભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ] પરદ્રવ્યકો [વિજહાતિ ] ત્યાગતા હૈ . [યથા ] જૈસે
[સેટિકા ] કલઈ [આત્મનઃ સ્વભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ] પરદ્રવ્યકો [સેટયતિ ] સફે દ
ક રતી હૈ, [તથા ] ઉસીપ્રકાર [સમ્યગ્દૃષ્ટિઃ ] સમ્યગ્દૃષ્ટિ [સ્વભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [પરદ્રવ્યં ]
પરદ્રવ્યકો [શ્રદ્ધત્તે ] શ્રદ્ધાન કરતા હૈ . [એવં તુ ] ઇસપ્રકાર [જ્ઞાનદર્શનચરિત્રે ] જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રમેં
[વ્યવહારનયસ્ય વિનિશ્ચયઃ ] વ્યવહારનયકા નિર્ણય [ભણિતઃ ] ક હા હૈ; [અન્યેષુ પર્યાયેષુ અપિ ]
અન્ય પર્યાયોંમેં ભી [એવમ્ એવ જ્ઞાતવ્યઃ ] ઇસીપ્રકાર જાનના ચાહિએ .
ટીકા : — ઇસ જગતમેં કલઈ હૈ, વહ શ્વેતગુણસે પરિપૂર્ણ સ્વભાવવાલા દ્રવ્ય હૈ . દીવાર-
આદિ પરદ્રવ્ય વ્યવહારસે ઉસ કલઈકા શ્વૈત્ય હૈ (અર્થાત્ કલઈકે દ્વારા શ્વેત કિયે જાને યોગ્ય પદાર્થ
હૈ) . અબ, ‘શ્વેત કરનેવાલી કલઈ, શ્વેત કી જાને યોગ્ય જો દીવાર-આદિ પરદ્રવ્ય ઉસકી હૈ યા
નહીં ?’ — ઇસપ્રકાર ઉન દોનોંકે તાત્ત્વિક (પારમાર્થિક) સમ્બન્ધકા યહાઁ વિચાર કિયા જાતા
હૈ : — યદિ કલઈ દીવાર-આદિ પરદ્રવ્યકી હો તો ક્યા હો વહ પ્રથમ વિચાર કરતે હૈં : — ‘જિસકા
જો હોતા હૈ વહ વહી હોતા હૈ, જૈસે આત્માકા જ્ઞાન હોનેસે જ્ઞાન વહ આત્મા હી હૈ ( – પૃથક્ દ્રવ્ય
નહીં);’ — ઐસા તાત્ત્વિક સમ્બન્ધ જીવિત (અર્થાત્ વિદ્યમાન) હોનેસે, કલઈ યદિ દીવાર-આદિકી
હો તો કલઈ વહ દીવાર-આદિ હી હોગી (અર્થાત્ કલઈ દીવાર-આદિરૂપ હી હોના ચાહિએ, દીવાર-
આદિસે પૃથક્ દ્રવ્ય નહીં હોના ચાહિએ); ઐસા હોને પર, કલઈકે સ્વદ્રવ્યકા ઉચ્છેદ (નાશ) હો

Page 507 of 642
PDF/HTML Page 540 of 675
single page version

યસ્યાઃ સેટિકા ભવતિ ? ન ખલ્વન્યા સેટિકા સેટિકાયાઃ, કિન્તુ સ્વસ્વામ્યંશાવેવાન્યૌ .
કિમત્ર સાધ્યં સ્વસ્વામ્યંશવ્યવહારેણ ? ન કિમપિ . તર્હિ ન કસ્યાપિ સેટિકા,
સેટિકા સેટિકૈવેતિ નિશ્ચયઃ . યથાયં દ્રષ્ટાન્તસ્તથાયં દાર્ષ્ટાન્તિક : — ચેતયિતાત્ર તાવદ્
જ્ઞાનગુણનિર્ભરસ્વભાવં દ્રવ્યમ્ . તસ્ય તુ વ્યવહારેણ જ્ઞેયં પુદ્ગલાદિ પરદ્રવ્યમ્ . અથાત્ર
પુદ્ગલાદેઃ પરદ્રવ્યસ્ય જ્ઞેયસ્ય જ્ઞાયકશ્ચેતયિતા કિં ભવતિ કિં ન ભવતીતિ તદુભયતત્ત્વ-
સમ્બન્ધો મીમાંસ્યતે — યદિ ચેતયિતા પુદ્ગલાદેર્ભવતિ તદા યસ્ય યદ્ભવતિ તત્તદેવ
ભવતિ યથાત્મનો જ્ઞાનં ભવદાત્મૈવ ભવતીતિ તત્ત્વસમ્બન્ધે જીવતિ ચેતયિતા
પુદ્ગલાદેર્ભવન્ પુદ્ગલાદિરેવ ભવેત્; એવં સતિ ચેતયિતુઃ સ્વદ્રવ્યોચ્છેદઃ . ન ચ દ્રવ્યાન્તર-
સંક્ર મસ્ય પૂર્વમેવ પ્રતિષિદ્ધત્વાદ્દ્રવ્યસ્યાસ્ત્યુચ્છેદઃ . તતો ન ભવતિ ચેતયિતા પુદ્ગલાદેઃ .
યદિ ન ભવતિ ચેતયિતા પુદ્ગલાદેસ્તર્હિ કસ્ય ચેતયિતા ભવતિ ? ચેતયિતુરેવ
ચેતયિતા ભવતિ . નનુ કતરોઽન્યશ્ચેતયિતા ચેતયિતુર્યસ્ય ચેતયિતા ભવતિ ? ન
જાયેગા . પરન્તુ દ્રવ્યકા ઉચ્છેદ તો નહીં હોતા, ક્યોંકિ એક દ્રવ્યકા અન્ય દ્રવ્યરૂપમેં સંક્રમણ હોનેકા
તો પહલે હી નિષેધ કિયા ગયા હૈ . ઇસસે (યહ સિદ્ધ હુઆ કિ) કલઈ દીવાર-આદિકી નહીં હૈ .
(અબ આગે ઔર વિચાર કરતે હૈં :) યદિ કલઈ દીવાર-આદિકી નહીં હૈ, તો કલઈ કિસકી હૈ ?
કલઈકી હી કલઈ હૈ . (ઇસ) કલઈસે ભિન્ન ઐસી દૂસરી કૌનસી કલઈ હૈ કિ જિસકી (યહ)
કલઈ હૈ ? (ઇસ) કલઈસે ભિન્ન અન્ય કોઈ કલઈ નહીં હૈ, કિન્તુ વે દો સ્વ-સ્વામિરૂપ અંશ
હી હૈં . યહાઁ સ્વ-સ્વામિરૂપ અંશોંકે વ્યવહારસે ક્યા સાધ્ય હૈ ? કુછ ભી સાધ્ય નહીં હૈ . તબ ફિ ર
કલઈ કિસીકી નહીં હૈ, કલઈ કલઈ હી હૈ — યહ નિશ્ચય હૈ . (ઇસપ્રકાર દૃષ્ટાન્ત કહા .) જૈસે
યહ દૃષ્ટાન્ત હૈ, ઉસીપ્રકાર યહાઁ યહ દાર્ષ્ટાન્ત હૈ : — ઇસ જગતમેં ચેતયિતા હૈ (ચેતનેવાલા અર્થાત્
આત્મા હૈ) વહ જ્ઞાનગુણસે પરિપૂર્ણ સ્વભાવવાલા દ્રવ્ય હૈ . પુદ્ગલાદિકા પરદ્રવ્ય વ્યવહારસે ઉસ
ચેતયિતાકા, (આત્માકા) જ્ઞેય ( – જ્ઞાત હોને યોગ્ય) હૈ . અબ, ‘જ્ઞાયક ( – જાનનેવાલા) ચેતયિતા,
જ્ઞેય જો પુદ્ગલાદિકા પરદ્રવ્ય ઉનકા હૈ યા નહીં ?’ — ઇસપ્રકાર યહાઁ ઉન દોનોંકે તાત્ત્વિક
સમ્બન્ધકા વિચાર કરતે હૈં : — યદિ ચેતયિતા પુદ્ગલાદિકા હો તો ક્યા હો ઇસકા પ્રથમ વિચાર
કરતે હૈં : ‘જિસકા જો હોતા હૈ વહ વહી હોતા હૈ, જૈસે આત્માકા જ્ઞાન હોનેસે જ્ઞાન વહ આત્મા
હી હૈ; ‘ — ઐસા તાત્ત્વિક સમ્બન્ધ જીવિત ( – વિદ્યમાન) હોનેસે, ચેતયિતા યદિ પુદ્ગલાદિકા હો
તો ચેતયિતા વહ પુદ્ગલાદિકા હી હોવે (અર્થાત્ ચેતયિતા પુદ્ગલાદિસ્વરૂપ હી હોના ચાહિએ,
પુદ્ગલાદિસે ભિન્ન દ્રવ્ય નહીં હોના ચાહિએ); ઐસા હોને પર, ચેતયિતાકે સ્વદ્રવ્યકા ઉચ્છેદ હો
જાયેગા . કિન્તુ દ્રવ્યકા ઉચ્છેદ તો નહીં હોતા, ક્યોંકિ એક દ્રવ્યકા અન્ય દ્રવ્યરૂપમેં સંક્રમણ
હોનેકા તો પહલે હી નિષેધ કર દિયા હૈ . ઇસલિયે (યહ સિદ્ધ હુઆ કિ) ચેતયિતા પુદ્ગલાદિકા