Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Gatha: 43-55 ; Kalash: 34-36.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 34

 

Page 88 of 642
PDF/HTML Page 121 of 675
single page version

એવંવિહા બહુવિહા પરમપ્પાણં વદંતિ દુમ્મેહા .
તે ણ પરમટ્ઠવાદી ણિચ્છયવાદીહિં ણિદ્દિટ્ઠા ..૪૩..
આત્માનમજાનન્તો મૂઢાસ્તુ પરાત્મવાદિનઃ કેચિત.
જીવમધ્યવસાનં કર્મ ચ તથા પ્રરૂપયન્તિ ..૩૯..
અપરેઽધ્યવસાનેષુ તીવ્રમન્દાનુભાગગં જીવમ.
મન્યન્તે તથાઽપરે નોકર્મ ચાપિ જીવ ઇતિ ..૪૦..
કર્મણ ઉદયં જીવમપરે કર્માનુભાગમિચ્છન્તિ .
તીવ્રત્વમન્દત્વગુણાભ્યાં યઃ સ ભવતિ જીવઃ ..૪૧..
જીવકર્મોભયં દ્વે અપિ ખલુ કેચિજ્જીવમિચ્છન્તિ .
અપરે સંયોગેન તુ કર્મણાં જીવમિચ્છન્તિ ..૪૨..
એવંવિધા બહુવિધાઃ પરમાત્માનં વદન્તિ દુર્મેધસઃ .
તે ન પરમાર્થવાદિનઃ નિશ્ચયવાદિભિર્નિર્દિષ્ટાઃ ..૪૩..
દુર્બુદ્ધિ યોં હી ઔર બહુવિધ, આતમા પરકો કહૈ .
વે સર્વ નહિં પરમાર્થવાદી યે હિ નિશ્ચયવિદ્ કહૈ ..૪૩..
ગાથાર્થ :[આત્માનમ્ અજાનન્તઃ ] આત્માકો ન જાનતે હુએ [પરાત્મવાદિનઃ ] પરકો
આત્મા કહનેવાલે [કેચિત્ મૂઢાઃ તુ ] કોઈ મૂઢ, મોહી, અજ્ઞાની તો [અધ્યવસાનં ] અધ્યવસાનકો
[તથા ચ ] ઔર કોઈ [કર્મ ] કર્મકો [જીવમ્ પ્રરૂપયન્તિ ] જીવ કહતે હૈં
. [અપરે ] અન્ય
કોઈ [અધ્યવસાનેષુ ] અધ્યવસાનોંમેં [તીવ્રમન્દાનુભાગગં ] તીવ્રમન્દ અનુભાગગતકો [જીવં
મન્યન્તે ]
જીવ માનતે હૈં [તથા ] ઔર [અપરે ] દૂસરે કોઈ [નોકર્મ અપિ ચ ] નોકર્મકો [જીવઃ
ઇતિ ]
જીવ માનતે હૈં
. [અપરે ] અન્ય કોઈ [કર્મણઃ ઉદયં ] કર્મકે ઉદયકો [જીવમ્ ] જીવ
માનતે હૈં, કોઈ ‘[યઃ ] જો [તીવ્રત્વમન્દત્વગુણાભ્યાં ] તીવ્રમન્દતારૂપ ગુણોંસે ભેદકો પ્રાપ્ત હોતા
હૈ [સઃ ] વહ [જીવઃ ભવતિ ] જીવ હૈ’ ઇસપ્રકાર [કર્માનુભાગમ્ ] કર્મકે અનુભાગકો
[ઇચ્છન્તિ ] જીવ ઇચ્છતે હૈં (
માનતે હૈં) . [કેચિત્ ] કોઈ [જીવકર્મોભયં ] જીવ ઔર કર્મ
[દ્વે અપિ ખલુ ] દોનોં મિલે હુએકો હી [જીવમ્ ઇચ્છન્તિ ] જીવ માનતે હૈં [તુ ] ઔર [અપરે ]
અન્ય કોઈ [ કર્મણાં સંયોગેન ] કર્મકે સંયોગસે હી [જીવમ્ ઇચ્છન્તિ ] જીવ માનતે હૈં
.
[એવંવિધાઃ ] ઇસપ્રકારકે તથા [બહુવિધાઃ ] અન્ય ભી અનેક પ્રકારકે [દુર્મેધસઃ ] દુર્બુદ્ધિ-

Page 89 of 642
PDF/HTML Page 122 of 675
single page version

ઇહ ખલુ તદસાધારણલક્ષણાકલનાત્ક્લીબત્વેનાત્યન્તવિમૂઢાઃ સન્તસ્તાત્ત્વિકમાત્માન-
મજાનન્તો બહવો બહુધા પરમપ્યાત્માનમિતિ પ્રલપન્તિ . નૈસર્ગિકરાગદ્વેષકલ્માષિત-
મધ્યવસાનમેવ જીવસ્તથાવિધાધ્યવસાનાત્ અંગારસ્યેવ કાર્ષ્ણ્યાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્યાનુપ-
લભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત. અનાદ્યનન્તપૂર્વાપરીભૂતાવયવૈકસંસરણક્રિયારૂપેણ ક્રીડત્કર્મૈવ
જીવઃ કર્મણોઽતિરિક્તત્વેનાન્યસ્યાનુપલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત. તીવ્રમન્દાનુભવભિદ્યમાનદુરંત-
રાગરસનિર્ભરાધ્યવસાનસંતાન એવ જીવસ્તતોઽતિરિક્તસ્યાન્યસ્યાનુપલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત.
નવપુરાણાવસ્થાદિભાવેન પ્રવર્તમાનં નોકર્મૈવ જીવઃ શરીરાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્યાનુ-
પલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત
. વિશ્વમપિ પુણ્યપાપરૂપેણાક્રામન્ કર્મવિપાક એવ જીવઃ
શુભાશુભભાવાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્યાનુપલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત. સાતાસાતરૂપેણાભિ-
વ્યાપ્તસમસ્તતીવ્રમન્દત્વગુણાભ્યાં ભિદ્યમાનઃ કર્માનુભવ એવ જીવઃ સુખદુઃખાતિરિક્તત્વે-
12
મિથ્યાદૃષ્ટિ જીવ [પરમ્ ] પરકો [આત્માનં ] આત્મા [વદન્તિ ] કહતે હૈં . [તે ] ઉન્હેં
[નિશ્ચયવાદિભિઃ ] નિશ્ચયવાદિયોંને (સત્યાર્થવાદિયોંને) [પરમાર્થવાદિનઃ ] પરમાર્થવાદી
(સત્યાર્થવક્તા) [ન નિર્દિષ્ટાઃ ] નહીં કહા હૈ .
ટીકા :ઇસ જગતમેં આત્માકા અસાધારણ લક્ષણ ન જાનનેકે કારણ નપુંસકતાસે
અત્યન્ત વિમૂઢ હોતે હુએ, તાત્ત્વિક (પરમાર્થભૂત) આત્માકો ન જાનનેવાલે બહુતસે અજ્ઞાની જન
અનેક પ્રકારસે પરકો ભી આત્મા કહતે હૈં, બકતે હૈં
. કોઈ તો ઐસા કહતે હૈં કિ સ્વાભાવિક
અર્થાત્ સ્વયમેવ ઉત્પન્ન હુએ રાગ-દ્વેષકે દ્વારા મલિન જો અધ્યવસાન (અર્થાત્ મિથ્યા અભિપ્રાય
યુક્ત વિભાવપરિણામ) વહ હી જીવ હૈ, ક્યોંકિ જૈસે કાલેપનસે અન્ય અલગ કોઈ કોયલા
દિખાઈ નહીં દેતા ઉસીપ્રકાર તથાવિધ અધ્યવસાનસે ભિન્ન અન્ય કોઈ આત્મા દિખાઈ નહીં
દેતા
.૧. કોઈ કહતે હૈં કિ અનાદિ જિસકા પૂર્વ અવયવ હૈ ઔર અનન્ત જિસકા ભવિષ્યકા
અવયવ હૈ ઐસી એક સંસરણરૂપ (ભ્રમણરૂપ) જો ક્રિયા હૈ ઉસરૂપસે ક્રીડા કરતા હુઆ
કર્મ હી જીવ હૈ, ક્યોંકિ કર્મસે ભિન્ન અન્ય કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા
.૨. કોઈ કહતે
હૈં કિ તીવ્ર-મન્દ અનુભવસે ભેદરૂપ હોનેવાલે, દુરન્ત (જિસકા અન્ત દૂર હૈ ઐસા) રાગરૂપ
રસસે ભરે હુએ અધ્યવસાનોંકી સન્તતિ (પરિપાટી) હી જીવ હૈ, ક્યોંકિ ઉસસે અન્ય અલગ
કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા
.૩. કોઈ કહતે હૈં કિ નઈ ઔર પુરાની અવસ્થા ઇત્યાદિ ભાવસે
પ્રવર્તમાન નોકર્મ હી જીવ હૈ, ક્યોંકિ શરીરસે અન્ય અલગ કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા .૪.
કોઈ યહ કહતે હૈં કિ સમસ્ત લોકકો પુણ્યપાપરૂપસે વ્યાપ્ત કરતા હુઆ કર્મકા વિપાક
હી જીવ હૈ, ક્યોંકિ શુભાશુભ ભાવસે અન્ય અલગ કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા
.૫. કોઈ

Page 90 of 642
PDF/HTML Page 123 of 675
single page version

નાન્યસ્યાનુપલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત્ . મજ્જિતાવદુભયાત્મકત્વાદાત્મકર્મોભયમેવ જીવઃ કાર્ત્સ્ન્યતઃ
કર્મણોઽતિરિક્તત્વેનાન્યસ્યાનુપલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત્ . અર્થક્રિયાસમર્થઃ કર્મસંયોગ એવ જીવઃ
કર્મસંયોગાત્ખટ્વાયા ઇવ અષ્ટકાષ્ઠસંયોગાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્યાનુપલભ્યમાનત્વાદિતિ કેચિત્ .
એવમેવંપ્રકારા ઇતરેઽપિ બહુપ્રકારાઃ પરમાત્મેતિ વ્યપદિશન્તિ દુર્મેધસઃ, કિન્તુ ન તે
પરમાર્થવાદિભિઃ પરમાર્થવાદિન ઇતિ નિર્દિશ્યન્તે
.
કુતઃ
કહતે હૈં કિ સાતા-અસાતારૂપસે વ્યાપ્ત સમસ્ત તીવ્રમન્દત્વગુણોંસે ભેદરૂપ હોનેવાલા કર્મકા
અનુભવ હી જીવ હૈ, ક્યોંકિ સુખઃદુખસે અન્ય અલગ કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા
.૬. કોઈ
કહતે હૈં કિ શ્રીખણ્ડકી ભાઁતિ ઉભયરૂપ મિલે હુએ આત્મા ઔર કર્મ, દોનોં મિલકર હી જીવ
હૈં, ક્યોંકિ સમ્પૂર્ણતયા કર્મોંસે ભિન્ન અલગ કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા
.૭. કોઈ કહતે હૈં
કિ અર્થક્રિયામેં (પ્રયોજનભૂત ક્રિયામેં) સમર્થ ઐસા જો કર્મકા સંયોગ વહ હી જીવ હૈ,
ક્યોંકિ જૈસે આઠ લકડિયોંકે સંયોગસે ભિન્ન અલગ કોઈ પલંગ દિખાઈ નહીં દેતા ઇસી પ્રકાર
કર્મોંકે સંયોગસે અન્ય અલગ કોઈ જીવ દિખાઈ નહીં દેતા
. (આઠ લકડિયાં મિલકર પલંગ
બના તબ વહ અર્થક્રિયામેં સમર્થ હુઆ; ઇસીપ્રકાર યહાઁ ભી જાનના .) .૮. ઇસપ્રકાર આઠ
પ્રકાર તો યહ કહે ઔર ઐસે ઐસે અન્ય ભી અનેક પ્રકારકે દુર્બુદ્ધિ (વિવિધ પ્રકારસે) પરકો
આત્મા કહતે હૈં; પરન્તુ પરમાર્થકે જ્ઞાતા ઉન્હેં સત્યાર્થવાદી નહીં કહતે
.
ભાવાર્થ :જીવ-અજીવ દોનોં અનાદિકાલસે એકક્ષેત્રાવગાહસંયોગરૂપસે મિલે હુએ હૈં,
ઔર અનાદિકાલસે હી પુદ્ગલકે સંયોગસે જીવકી અનેક વિકારસહિત અવસ્થાયેં હો રહી હૈં .
પરમાર્થદૃષ્ટિસે દેખને પર, જીવ તો અપને ચૈતન્યત્વ આદિ ભાવોંકો નહીં છોડતા ઔર પુદ્ગલ
અપને મૂર્તિક જડત્વ આદિકો નહીં છોડતા
. પરન્તુ જો પરમાર્થકો નહીં જાનતે વે સંયોગસે
હુએ ભાવોંકો હી જીવ કહતે હૈં; ક્યોંકિ પરમાર્થસે જીવકા સ્વરૂપ પુદ્ગલસે ભિન્ન સર્વજ્ઞકો
દિખાઈ દેતા હૈ તથા સર્વજ્ઞકી પરમ્પરાકે આગમસે જાના જા સકતા હૈ, ઇસલિયે જિનકે મતમેં
સર્વજ્ઞ નહીં હૈં વે અપની બુદ્ધિસે અનેક કલ્પનાયેં કરકે કહતે હૈં
. ઉનમેંસે વેદાન્તી, મીમાંસક,
સાંખ્ય, યોગ, બૌદ્ધ, નૈયાયિક, વૈશેષિક, ચાર્વાક આદિ મતોંકે આશય લેકર આઠ પ્રકાર
તો પ્રગટ કહે હૈં; ઔર અન્ય ભી અપની-અપની બુદ્ધિસે અનેક કલ્પનાયેં કરકે અનેક
પ્રકારસે કહતે હૈં સો કહાઁ તક કહા જાયે ?
.૩૯ સે ૪૩..
ઐસા કહનેવાલે સત્યાર્થવાદી ક્યોં નહીં હૈં સો કહતે હૈં :

Page 91 of 642
PDF/HTML Page 124 of 675
single page version

એદે સવ્વે ભાવા પોગ્ગલદવ્વપરિણામણિપ્પણ્ણા .
કેવલિજિણેહિં ભણિયા કહ તે જીવો ત્તિ વુચ્ચંતિ ..૪૪..
એતે સર્વે ભાવાઃ પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામનિષ્પન્નાઃ .
કેવલિજિનૈર્ભણિતાઃ કથં તે જીવ ઇત્યુચ્યન્તે ..૪૪..
યતઃ એતેઽધ્યવસાનાદયઃ સમસ્તા એવ ભાવા ભગવદ્ભિર્વિશ્વસાક્ષિભિરર્હદ્ભિઃ
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વેન પ્રજ્ઞપ્તાઃ સન્તશ્ચૈતન્યશૂન્યાત્પુદ્ગલદ્રવ્યાદતિરિક્તત્વેન પ્રજ્ઞાપ્યમાનં
ચૈતન્યસ્વભાવં જીવદ્રવ્યં ભવિતું નોત્સહન્તે; તતો ન ખલ્વાગમયુક્તિસ્વાનુભવૈર્બાધિતપક્ષત્વાત્ત-
દાત્મવાદિનઃ પરમાર્થવાદિનઃ
. એતદેવ સર્વજ્ઞવચનં તાવદાગમઃ . ઇયં તુ સ્વાનુભવગર્ભિતા યુક્તિઃ
ન ખલુ નૈસર્ગિકરાગદ્વેષકલ્માષિતમધ્યવસાનં જીવઃ તથાવિધાધ્યવસાનાત્ કાર્તસ્વરસ્યેવ શ્યામિકાયા
અતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાત્
. ન ખલ્વના-
પુદ્ગલદરવ પરિણામસે ઉપજે હુએ સબ ભાવ યે
સબ કેવલીજિન ભાષિયા, કિસ રીત જીવ કહો ઉન્હેં ? ૪૪
..
ગાથાર્થ :[એતે ] યહ પૂર્વકથિત અધ્યવસાન આદિ [સર્વે ભાવાઃ ] ભાવ હૈં વે સભી
[પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામનિષ્પન્નાઃ ] પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામસે ઉત્પન્ન હુએ હૈં ઇસપ્રકાર [કેવલિજિનૈઃ ]
કેવલી સર્વજ્ઞ જિનેન્દ્રદેવોંને [ભણિતાઃ ] કહા હૈ [તે ] ઉન્હેં [જીવઃ ઇતિ ] જીવ ઐસા [કથં
ઉચ્યન્તે ]
કૈસે કહા જા સકતા હૈ ?
ટીકા :યહ સમસ્ત હી અધ્યવસાનાદિ ભાવ, વિશ્વકે (સમસ્ત પદાર્થોંકે) સાક્ષાત્
દેખનેવાલે ભગવાન (વીતરાગ સર્વજ્ઞ) અરહંતદેવોંકે દ્વારા પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય કહે ગયે
હૈં ઇસલિયે, વે ચૈતન્યસ્વભાવમય જીવદ્રવ્ય હોનેકે લિયે સમર્થ નહીં હૈં કિ જો જીવદ્રવ્ય
ચૈતન્યભાવસે શૂન્ય ઐસે પુદ્ગલદ્રવ્યસે અતિરિક્ત (ભિન્ન) કહા ગયા હૈ; ઇસલિયે જો ઇન
અધ્યવસાનાદિકકો જીવ કહતે હૈં વે વાસ્તવમેં પરમાર્થવાદી નહીં હૈં; ક્યોંકિ આગમ, યુક્તિ
ઔર સ્વાનુભવસે ઉનકા પક્ષ બાધિત હૈ
. ઉસમેં, ‘વે જીવ નહીં હૈં ’ યહ સર્વજ્ઞકા વચન હૈ
વહ તો આગમ હૈ ઔર વહ (નિમ્નોક્ત) સ્વાનુભવગર્ભિત યુક્તિ હૈ :સ્વયમેવ ઉત્પન્ન હુએ
રાગ-દ્વેષકે દ્વારા મલિન અધ્યવસાન હૈં વે જીવ નહીં હૈ; ક્યોંકિ, કાલિમાસે ભિન્ન સુવર્ણકી
ભાંતિ, તથાવિધ અધ્યવસાનસે ભિન્ન અન્ય ચિત્સ્વભાવરૂપ જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં

Page 92 of 642
PDF/HTML Page 125 of 675
single page version

દ્યનન્તપૂર્વાપરીભૂતાવયવૈકસંસરણલક્ષણક્રિયારૂપેણ ક્રીડત્કર્મૈવ જીવઃ કર્મણોઽતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય
ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાત્
. ન ખલુ તીવ્રમન્દાનુભવભિદ્યમાનદુરન્તરાગરસ-
નિર્ભરાધ્યવસાનસન્તાનો જીવસ્તતોઽતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્ય-
માનત્વાત્
. ન ખલુ નવપુરાણાવસ્થાદિભેદેન પ્રવર્તમાનં નોકર્મ જીવઃ શરીરાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય
ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાત્ . ન ખલુ વિશ્વમપિ પુણ્યપાપરૂપેણાક્રામન
કર્મવિપાકો જીવઃ શુભાશુભભાવાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્ય-
માનત્વાત્
. ન ખલુ સાતાસાતરૂપેણાભિવ્યાપ્તસમસ્તતીવ્રમન્દત્વગુણાભ્યાં ભિદ્યમાનઃ કર્માનુભવો જીવઃ
સુખદુઃખાતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાત્ . ન ખલુ મજ્જિતાવ-
દુભયાત્મકત્વાદાત્મકર્મોભયં જીવઃ કાર્ત્સ્ન્યતઃ કર્મણોઽતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ
ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે ચૈતન્યભાવકો પ્રત્યક્ષ ભિન્ન અનુભવ કરતે હૈં .૧. અનાદિ જિસકા
પૂર્વ અવયવ હૈ ઔર અનન્ત જિસકા ભવિષ્યકા અવયવ હૈ ઐસી એક સંસરણરૂપ ક્રિયાકે
રૂપમેં ક્રીડા કરતા હુઆ કર્મ ભી જીવ નહીં હૈ; ક્યોંકિ કર્મસે ભિન્ન અન્ય ચૈતન્યભાવસ્વરૂપ
જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે ઉસકા પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરતે હૈં
.૨.
તીવ્ર-મન્દ અનુભવસે ભેદરૂપ હોનેવાલે, દુરન્ત રાગરસસે ભરે હુએ અધ્યવસાનોંકી સંતતિ ભી જીવ
નહીં હૈ; ક્યોંકિ ઉસ સંતતિસે ભિન્ન અન્ય ચૈતન્યભાવરૂપ જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં
ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે ઉસકા પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરતે હૈં
.૩. નઈ-પુરાની અવસ્થાદિકકે ભેદસે
પ્રવર્તમાન નોકર્મ ભી જીવ નહીં હૈ; ક્યોંકિ શરીરસે ભિન્ન અન્ય ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ જીવ
ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે ઉસે પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરતે હૈં
.૪. સમસ્ત
જગતકો પુણ્ય-પાપરૂપસે વ્યાપ્ત કરતા કર્મવિપાક ભી જીવ નહીં હૈ; ક્યોંકિ શુભાશુભ ભાવસે
ભિન્ન અન્ય ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે સ્વયં
ઉસકા પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરતે હૈં
.૫. સાતા-અસાતારૂપસે વ્યાપ્ત સમસ્ત તીવ્રમન્દતારૂપ ગુણોંકે
દ્વારા ભેદરૂપ હોનેવાલા કર્મકા અનુભવ ભી જીવ નહીં હૈ; ક્યોંકિ સુખ-દુઃખસે ભિન્ન અન્ય
ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે સ્વયં ઉસકા પ્રત્યક્ષ
અનુભવ કરતે હૈં
.૬. શ્રીખણ્ડકી ભાઁતિ ઉભયાત્મકરૂપસે મિલે હુએ આત્મા ઔર કર્મ દોનોં
મિલકર ભી જીવ નહીં હૈં; ક્યોંકિ સમ્પૂર્ણતયા કર્મોંસે ભિન્ન અન્ય ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ જીવ
ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં ઉપલભ્યમાન હૈં અર્થાત્ વે સ્વયં ઉસકા પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરતે હૈં
.૭.
અર્થક્રિયામેં સમર્થ કર્મકા સંયોગ ભી જીવ નહીં હૈ ક્યોંકિ, આઠ લકડિયોંકે સંયોગસે (-
પલંગસે) ભિન્ન પલંગ પર સોનેવાલે પુરુષકી ભાંતિ, કર્મસંયોગસે ભિન્ન અન્ય ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ
જીવ ભેદજ્ઞાનિયોંકે દ્વારા સ્વયં ઉપલભ્યમાન હૈ અર્થાત્ વે સ્વયં ઉસકા પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરતે

Page 93 of 642
PDF/HTML Page 126 of 675
single page version

સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાત્ . ન ખલ્વર્થક્રિયાસમર્થઃ કર્મસંયોગો જીવઃ કર્મસંયોગાત્ ખટ્વાશાયિનઃ
પુરુષસ્યેવાષ્ટકાષ્ઠસંયોગાદતિરિક્તત્વેનાન્યસ્ય ચિત્સ્વભાવસ્ય વિવેચકૈઃ સ્વયમુપલભ્યમાનત્વાદિતિ .
ઇહ ખલુ પુદ્ગલભિન્નાત્મોપલબ્ધિં પ્રતિ વિપ્રતિપન્નઃ સામ્નૈવૈવમનુશાસ્યઃ .
(માલિની)
વિરમ કિમપરેણાકાર્યકોલાહલેન
સ્વયમપિ નિભૃતઃ સન
્ પશ્ય ષણ્માસમેકમ્ .
હૃદયસરસિ પુંસઃ પુદ્ગલાદ્ભિન્નધામ્નો
નનુ કિમનુપલબ્ધિર્ભાતિ કિંચોપલબ્ધિઃ
..૩૪..
હૈં .૮. (ઇસીપ્રકાર અન્ય કોઈ દૂસરે પ્રકારસે કહે તો વહાઁ ભી યહી યુક્તિ જાનના .)
ભાવાર્થ :ચૈતન્યસ્વભાવરૂપ જીવ, સર્વ પરભાવોંસે ભિન્ન, ભેદજ્ઞાનિયોંકે ગોચર હૈં;
ઇસલિએ અજ્ઞાની જૈસા માનતે હૈં વૈસા નહીં હૈ ..૪૪..
યહાઁ પુદ્ગલસે ભિન્ન આત્માકી ઉપલબ્ધિકે પ્રતિ વિરોધ કરનેવાલે (પુદ્ગલકો હી
આત્મા જાનનેવાલે) પુરુષકો (ઉસકે હિતરૂપ આત્મપ્રાપ્તિકી બાત કહકર) મિઠાસપૂર્વક (ઔર
સમભાવસે) હી ઇસપ્રકાર ઉપદેશ કરના યહ કાવ્યમેં બતલાતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :હે ભવ્ય ! તુઝે [અપરેણ ] અન્ય [અકાર્ય-કોલાહલેન ] વ્યર્થ હી
કોલાહલ કરનેસે [કિમ્ ] ક્યા લાભ હૈ ? તૂ [વિરમ ] ઇસ કોલાહલસે વિરક્ત હો ઔર
[એકમ્ ] એક ચૈતન્યમાત્ર વસ્તુકો [સ્વયમ્ અપિ ] સ્વયં [નિભૃતઃ સન્ ] નિશ્ચલ લીન હોકર
[પશ્ય ષણ્માસમ્ ] દેખ; ઐસા છહ માસ અભ્યાસ કર ઔર દેખ કિ ઐસા કરનેસે [હૃદય-
સરસિ ]
અપને હૃદયસરોવરમેં, [પુદ્ગલાત્ ભિન્નધામ્નઃ ] જિસકા તેજ-પ્રતાપ-પ્રકાશ પુદ્ગલસે
ભિન્ન હૈ ઐસે ઉસ [પુંસઃ ] આત્માકી [નનુ કિમ્ અનુપલબ્ધિઃ ભાતિ ] પ્રાપ્તિ નહીં હોતી હૈ [કિં
ચ ઉપલબ્ધિઃ ]
યા હોતી હૈ ?
ભાવાર્થ :યદિ અપને સ્વરૂપકા અભ્યાસ કરે તો ઉસકી પ્રાપ્તિ અવશ્ય હોતી હૈ;
યદિ પરવસ્તુ હો તો ઉસકી તો પ્રાપ્તિ નહીં હોતી . અપના સ્વરૂપ તો વિદ્યમાન હૈ, કિન્તુ ઉસે
ભૂલ રહા હૈ; યદિ સાવધાન હોકર દેખે તો વહ અપને નિકટ હી હૈ . યહાઁ છહ માસકે
અભ્યાસકી બાત કહી હૈ ઇસકા અર્થ યહ નહીં સમઝના ચાહિએ કિ ઇતના હી સમય લગેગા .
ઉસકી પ્રાપ્તિ તો અન્તર્મુહૂર્તમાત્રમેં હી હો સકતી હૈ, પરન્તુ યદિ શિષ્યકો બહુત કઠિન માલૂમ

Page 94 of 642
PDF/HTML Page 127 of 675
single page version

કથં ચિદન્વયપ્રતિભાસેઽપ્યધ્યવસાનાદયઃ પુદ્ગલસ્વભાવા ઇતિ ચેત્
અટ્ઠવિહં પિ ય કમ્મં સવ્વં પોગ્ગલમયં જિણા બેંતિ .
જસ્સ ફલં તં વુચ્ચદિ દુક્ખં તિ વિપચ્ચમાણસ્સ ..૪૫..
અષ્ટવિધમપિ ચ કર્મ સર્વં પુદ્ગલમયં જિના બ્રુવન્તિ .
યસ્ય ફલં તદુચ્યતે દુઃખમિતિ વિપચ્યમાનસ્ય ..૪૫..
અધ્યવસાનાદિભાવનિર્વર્તકમષ્ટવિધમપિ ચ કર્મ સમસ્તમેવ પુદ્ગલમયમિતિ કિલ સકલજ્ઞ-
જ્ઞપ્તિઃ . તસ્ય તુ યદ્વિપાકકાષ્ઠામધિરૂઢસ્ય ફલત્વેનાભિલપ્યતે તદનાકુલત્વલક્ષણસૌખ્યાખ્યાત્મ-
સ્વભાવવિલક્ષણત્વાત્કિલ દુઃખમ્ . તદન્તઃપાતિન એવ કિલાકુલત્વલક્ષણા અધ્યવસાનાદિભાવાઃ .
હોતા હો તો ઉસકા નિષેધ કિયા હૈ . યદિ સમઝનેમેં અધિક કાલ લગે તો છહ માસસે
અધિક નહીં લગેગા; ઇસલિએ અન્ય નિષ્પ્રયોજન કોલાહલકા ત્યાગ કરકે ઇસમેં લગ જાનેસે
શીઘ્ર હી સ્વરૂપકી પ્રાપ્તિ હો જાયગી ઐસા ઉપદેશ હૈ
.૩૪.
અબ શિષ્ય પૂછતા હૈ કિ ઇન અધ્યવસાનાદિ ભાવોંકો જીવ નહીં કહા, અન્ય
ચૈતન્યસ્વભાવકો જીવ કહા; તો યહ ભાવ ભી ચૈતન્યકે સાથ સમ્બન્ધ રખનેવાલે પ્રતિભાસિત
હોતે હૈં, (વે ચૈતન્યકે અતિરિક્ત જડકે તો દિખાઈ નહીં દેતે) તથાપિ ઉન્હેં પુદ્ગલકે સ્વભાવ
ક્યોં કહા ? ઉસકે ઉત્તરસ્વરૂપ ગાથાસૂત્ર કહતે હૈં :
રે ! કર્મ અષ્ટ પ્રકારકા જિન સર્વ પુદ્ગલમય કહે,
પરિપાકમેં જિસ કર્મકા ફલ દુઃખ નામ પ્રસિદ્ધ હૈ
..૪૫..
ગાથાર્થ :[અષ્ટવિધમ્ અપિ ચ ] આઠોં પ્રકારકા [કર્મ ] કર્મ [સર્વં ] સબ
[પુદ્ગલમયં ] પુદ્ગલમય હૈ ઐસા [જિનાઃ ] જિનેન્દ્રભગવાન સર્વજ્ઞદેવ [બ્રુવન્તિ ] કહતે હૈં[યસ્ય
વિપચ્યમાનસ્ય ] જિસ પક્વ હોકર ઉદયમેં આનેવાલે કર્મકા [ફલં ] ફલ [તત્ ] પ્રસિદ્ધ
[દુઃખમ્ ] દુઃખ હૈ [ઇતિ ઉચ્યતે ] ઐસા કહા હૈ
.
ટીકા :અધ્યવસાનાદિ સમસ્ત ભાવોંકો ઉત્પન્ન કરનેવાલા જો આઠોં પ્રકારકા
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ હૈ વહ સભી પુદ્ગલમય હૈ ઐસા સર્વજ્ઞકા વચન હૈ . વિપાકકી મર્યાદાકો પ્રાપ્ત
ઉસ કર્મકે ફલરૂપસે જો કહા જાતા હૈ વહ (અર્થાત્ કર્મફલ), અનાકુલતાલક્ષણસુખનામક
આત્મસ્વભાવસે વિલક્ષણ હૈ ઇસલિએ, દુઃખ હૈ . ઉસ દુઃખમેં હી આકુલતાલક્ષણ અધ્યવસાનાદિ ભાવ

Page 95 of 642
PDF/HTML Page 128 of 675
single page version

તતો ન તે ચિદન્વયવિભ્રમેઽપ્યાત્મસ્વભાવાઃ, કિન્તુ પુદ્ગલસ્વભાવાઃ .
યદ્યધ્યવસાનાદયઃ પુદ્ગલસ્વભાવાસ્તદા કથં જીવત્વેન સૂચિતા ઇતિ ચેત્
વવહારસ્સ દરીસણમુવએસો વણ્ણિદો જિણવરેહિં .
જીવા એદે સવ્વે અજ્ઝવસાણાદઓ ભાવા ..૪૬..
વ્યવહારસ્ય દર્શનમુપદેશો વર્ણિતો જિનવરૈઃ .
જીવા એતે સર્વેઽધ્યવસાનાદયો ભાવાઃ ..૪૬..
સર્વે એવૈતેઽધ્યવસાનાદયો ભાવાઃ જીવા ઇતિ યદ્ભગવદ્ભિઃ સકલજ્ઞૈઃ પ્રજ્ઞપ્તં તદભૂતાર્થસ્યાપિ
વ્યવહારસ્યાપિ દર્શનમ્ . વ્યવહારો હિ વ્યવહારિણાં મ્લેચ્છભાષેવ મ્લેચ્છાનાં પરમાર્થપ્રતિપાદકત્વાદ-
પરમાર્થોઽપિ તીર્થપ્રવૃત્તિનિમિત્તં દર્શયિતું ન્યાય્ય એવ . તમન્તરેણ તુ શરીરાજ્જીવસ્ય પરમાર્થતો
સમાવિષ્ટ હો જાતે હૈં; ઇસલિયે, યદ્યપિ વે ચૈતન્યકે સાથ સમ્બન્ધ હોનેકા ભ્રમ ઉત્પન્ન કરતે હૈં તથાપિ,
વે આત્મસ્વભાવ નહીં હૈં, કિન્તુ પુદ્ગલસ્વભાવ હૈં
.
ભાવાર્થ :જબ કર્મોદય આતા હૈ તબ યહ આત્મા દુઃખરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ ઔર
દુઃખરૂપ ભાવ હૈ વહ અધ્યવસાન હૈ, ઇસલિયે દુઃખરૂપ ભાવમેં (અધ્યવસાનમેં) ચેતનતાકા ભ્રમ
ઉત્પન્ન હોતા હૈ . પરમાર્થસે દુઃખરૂપ ભાવ ચેતન નહીં હૈ, કર્મજન્ય હૈ ઇસલિયે જડ હી હૈ ..૪૫..
અબ પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ યદિ અધ્યવસાનાદિ ભાવ હૈં વે પુદ્ગલસ્વભાવ હૈં તો સર્વજ્ઞકે આગમમેં
ઉન્હેં જીવરૂપ ક્યોં કહા ગયા હૈ ? ઉસકે ઉત્તરસ્વરૂપ ગાથાસૂત્ર કહતે હૈં :
વ્યવહાર યહ દિખલા દિયા જિનદેવકે ઉપદેશમેં,
યે સર્વ અધ્યવસાન આદિક ભાવકો જઁહ જિવ કહે
..૪૬..
ગાથાર્થ :[એતે સર્વે ] યહ સબ [અધ્યવસાનાદયઃ ભાવાઃ ] અધ્યવસાનાદિ ભાવ
[જીવાઃ ] જીવ હૈં ઇસપ્રકાર [જિનવરૈઃ ] જિનવરોંને [ઉપદેશઃ વર્ણિતઃ ] જો ઉપદેશ દિયા હૈ સો
[વ્યવહારસ્ય દર્શનમ્ ] વ્યવહારનય દિખાયા હૈ
.
ટીકા :યહ સબ હી અધ્યવસાનાદિ ભાવ જીવ હૈં ઐસા જો ભગવાન સર્વજ્ઞદેવોંને
કહા હૈ વહ, યદ્યપિ વ્યવહારનય અભૂતાર્થ હૈ તથાપિ, વ્યવહારનયકો ભી બતાયા હૈ; ક્યોંકિ જૈસે
મ્લેચ્છભાષા મ્લેચ્છોંકો વસ્તુસ્વરૂપ બતલાતી હૈ ઉસીપ્રકાર વ્યવહારનય વ્યવહારી જીવોંકો

Page 96 of 642
PDF/HTML Page 129 of 675
single page version

ભેદદર્શનાત્ત્રસસ્થાવરાણાં ભસ્મન ઇવ નિઃશંક મુપમર્દનેન હિંસાઽભાવાદ્ભવત્યેવ બન્ધસ્યાભાવઃ . તથા
રક્તદ્વિષ્ટવિમૂઢો જીવો બધ્યમાનો મોચનીય ઇતિ રાગદ્વેષમોહેભ્યો જીવસ્ય પરમાર્થતો ભેદદર્શનેન
મોક્ષોપાયપરિગ્રહણાભાવાત્ ભવત્યેવ મોક્ષસ્યાભાવઃ
.
અથ કેન દૃષ્ટાન્તેન પ્રવૃત્તો વ્યવહાર ઇતિ ચેત્
રાયા હુ ણિગ્ગદો ત્તિ ય એસો બલસમુદયસ્સ આદેસો .
વવહારેણ દુ વુચ્ચદિ તત્થેક્કો ણિગ્ગદો રાયા ..૪૭..
પરમાર્થકા કહનેવાલા હૈ ઇસલિએ, અપરમાર્થભૂત હોને પર ભી, ધર્મતીર્થકી પ્રવૃત્તિ કરનેકે લિએ
(વ્યવહારનય) બતલાના ન્યાયસઙ્ગત હી હૈ
. પરન્તુ યદિ વ્યવહારનય ન બતાયા જાયે તો,
પરમાર્થસે (નિશ્ચયનયસે) જીવ શરીરસે ભિન્ન બતાયે જાનેકે કારણ, જૈસે ભસ્મકો મસલ દેનેમેં
હિંસાકા અભાવ હૈ ઉસીપ્રકાર, ત્રસસ્થાવર જીવોંકો નિઃશંકતયા મસલ દેનેકુચલ દેને (ઘાત
કરને)મેં ભી હિંસાકા અભાવ ઠહરેગા ઔર ઇસ કારણ બન્ધકા હી અભાવ સિદ્ધ હોગા; તથા
પરમાર્થકે દ્વારા જીવ રાગદ્વેષમોહસે ભિન્ન બતાયે જાનેકે કારણ, ‘રાગી, દ્વેષી, મોહી જીવ કર્મસે
બઁધતા હૈ ઉસે છુડાના’
ઇસપ્રકાર મોક્ષકે ઉપાયકે ગ્રહણકા અભાવ હો જાયેગા ઔર ઇસસે
મોક્ષકા હી અભાવ હોગા . (ઇસપ્રકાર યદિ વ્યવહારનય ન બતાયા જાય તો બન્ધ-મોક્ષકા
અભાવ ઠહરતા હૈ .)
ભાવાર્થ :પરમાર્થનય તો જીવકો શરીર તથા રાગદ્વેષમોહસે ભિન્ન કહતા હૈ . યદિ
ઇસીકા એકાન્ત ગ્રહણ કિયા જાયે તો શરીર તથા રાગદ્વેષમોહ પુદ્ગલમય સિદ્ધ હોંગે, તો ફિ ર
પુદ્ગલકા ઘાત કરનેસે હિંસા નહીં હોગી તથા રાગદ્વેષમોહસે બન્ધ નહીં હોગા
. ઇસપ્રકાર,
પરમાર્થસે જો સંસાર-મોક્ષ દોનોંકા અભાવ કહા હૈ એકાન્તસે યહ હી ઠહરેગા . કિન્તુ ઐસા
એકાન્તરૂપ વસ્તુકા સ્વરૂપ નહીં હૈ; અવસ્તુકા શ્રદ્ધાન, જ્ઞાન, આચરણ અવસ્તુરૂપ હી હૈ .
ઇસલિયે વ્યવહારનયકા ઉપદેશ ન્યાયપ્રાપ્ત હૈ . ઇસપ્રકાર સ્યાદ્વાદસે દોનોં નયોંકા વિરોધ મિટાકર
શ્રદ્ધાન કરના સો સમ્યક્ત્વ હૈ ..૪૬..
અબ શિષ્ય પૂછતા હૈ કિ યહ વ્યવહારનય કિસ દૃષ્ટાન્તસે પ્રવૃત્ત હુઆ હૈ ? ઉસકા ઉત્તર
કહતે હૈં :
‘નિર્ગમન ઇસ નૃપકા હુઆ’નિર્દેશ સૈન્યસમૂહમેં,
વ્યવહારસે કહલાય યહ, પર ભૂપ ઇસમેં એક હૈ; ..૪૭..

Page 97 of 642
PDF/HTML Page 130 of 675
single page version

એમેવ ય વવહારો અજ્ઝવસાણાદિઅણ્ણભાવાણં .
જીવો ત્તિ કદો સુત્તે તત્થેક્કો ણિચ્છિદો જીવો ..૪૮..
રાજા ખલુ નિર્ગત ઇત્યેષ બલસમુદયસ્યાદેશઃ .
વ્યવહારેણ તૂચ્યતે તત્રૈકો નિર્ગતો રાજા ..૪૭..
એવમેવ ચ વ્યવહારોઽધ્યવસાનાદ્યન્યભાવાનામ્ .
જીવ ઇતિ કૃતઃ સૂત્રે તત્રૈકો નિશ્ચિતો જીવઃ ..૪૮..
યથૈષ રાજા પંચ યોજનાન્યભિવ્યાપ્ય નિષ્ક્રામતીત્યેકસ્ય પંચ યોજનાન્યભિવ્યાપ્તુમ-
શક્યત્વાદ્વયવહારિણાં બલસમુદાયે રાજેતિ વ્યવહારઃ, પરમાર્થતસ્ત્વેક એવ રાજા; તથૈષ જીવઃ સમગ્રં
રાગગ્રામમભિવ્યાપ્ય પ્રવર્તત ઇત્યેકસ્ય સમગ્રં રાગગ્રામમભિવ્યાપ્તુમશક્યત્વાદ્વયવહારિણામધ્યવ-
સાનાદિષ્વન્યભાવેષુ જીવ ઇતિ વ્યવહારઃ, પરમાર્થતસ્ત્વેક એવ જીવઃ
.
13
ત્યોં સર્વ અધ્યવસાન આદિક અન્યભાવ જુ જીવ હૈ,
શાસ્ત્રન કિયા વ્યવહાર, પર વહાં જીવ નિશ્ચય એક હૈ ..૪૮..
ગાથાર્થ :જૈસે કોઈ રાજા સેનાસહિત નિકલા વહાઁ [રાજા ખલુ નિર્ગતઃ ] ‘યહ રાજા
નિકલા’ [ઇતિ એષઃ ] ઇસપ્રકાર જો યહ [બલસમુદયસ્ય ] સેનાકે સમુદાયકો [આદેશઃ ] કહા
જાતા હૈ સો વહ [વ્યવહારેણ તુ ઉચ્યતે ] વ્યવહારસે કહા જાતા હૈ, [તત્ર ] ઉસ સેનામેં (વાસ્તવમેં)
[એકઃ નિર્ગતઃ રાજા ] રાજા તો એક હી નિકલા હૈ; [એવમ્ એવ ચ ] ઉસીપ્રકાર
[અધ્યવસાનાદ્યન્યભાવાનામ્ ] અધ્યવસાનાદિ અન્યભાવોંકો [જીવઃ ઇતિ ] ‘(યહ) જીવ હૈ’
ઇસપ્રકાર [સૂત્રે ] પરમાગમમેં કહા હૈ સો [વ્યવહારઃ કૃતઃ ] વ્યવહાર કિયા હૈ, [તત્ર નિશ્ચિતઃ ]
યદિ નિશ્ચયસે વિચાર કિયા જાયે તો ઉનમેં [જીવઃ એકઃ ] જીવ તો એક હી હૈ
.
ટીકા :જૈસે યહ કહના કિ યહ રાજા પાઁચ યોજનકે વિસ્તારમેં નિકલ રહા હૈ સો
યહ વ્યવહારીજનોંકા સેના સમુદાયમેં રાજા કહ દેનેકા વ્યવહાર હૈ; ક્યોંકિ એક રાજાકા પાઁચ
યોજનમેં ફૈ લના અશક્ય હૈ; પરમાર્થસે તો રાજા એક હી હૈ, (સેના રાજા નહીં હૈ); ઉસીપ્રકાર
યહ જીવ સમગ્ર (સમસ્ત) રાગગ્રામમેં (
રાગકે સ્થાનોંમેં) વ્યાપ્ત હોકર પ્રવૃત્ત હો રહા હૈ ઐસા
કહના વહ, વ્યવહારીજનોંકા અધ્યવસાનાદિ અન્યભાવોંમેં જીવ કહનેકા વ્યવહાર હૈ; ક્યોંકિ એક
જીવકા સમગ્ર રાગગ્રામમેં વ્યાપ્ત હોના અશક્ય હૈ; પરમાર્થસે તો જીવ એક હી હૈ, (અધ્યવસાનાદિક
ભાવ જીવ નહીં હૈં)
..૪૭-૪૮..

Page 98 of 642
PDF/HTML Page 131 of 675
single page version

યદ્યેવં તર્હિ કિંલક્ષણોઽસાવેકષ્ટઙ્કોત્કીર્ણઃ પરમાર્થજીવ ઇતિ પૃષ્ટઃ પ્રાહ
અરસમરૂવમગંધં અવ્વત્તં ચેદણાગુણમસદ્દં .
જાણ અલિંગગ્ગહણં જીવમણિદ્દિટ્ઠસંઠાણં ..૪૯..
અરસમરૂપમગન્ધમવ્યક્તં ચેતનાગુણમશબ્દમ્ .
જાનીહિ અલિઙ્ગગ્રહણં જીવમનિર્દિષ્ટસંસ્થાનમ્ ..૪૯..
યઃ ખલુ પુદ્ગલદ્રવ્યાદન્યત્વેનાવિદ્યમાનરસગુણત્વાત્, પુદ્ગલદ્રવ્યગુણેભ્યો ભિન્નત્વેન
સ્વયમરસગુણત્વાત્, પરમાર્થતઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વામિત્વાભાવાદ દ્રવ્યેન્દ્રિયાવષ્ટમ્ભેનારસનાત્, સ્વભાવતઃ
ક્ષાયોપશમિકભાવાભાવાદ્ભાવેન્દ્રિયાવલમ્બેનારસનાત્, સકલસાધારણૈકસંવેદનપરિણામસ્વભાવત્વાત્
કેવલરસવેદનાપરિણામાપન્નત્વેનારસનાત્, સકલજ્ઞેયજ્ઞાયકતાદાત્મ્યસ્ય નિષેધાદ્રસપરિચ્છેદપરિણત-
અબ શિષ્ય પૂછતા હૈ કિ યહ અધ્યવસાનાદિ ભાવ જીવ નહીં હૈં તો વહ એક, ટંકોત્કીર્ણ,
પરમાર્થસ્વરૂપ જીવ કૈસા હૈ ? ઉસકા લક્ષણ ક્યા હૈ ? ઇસ પ્રશ્નકા ઉત્તર કહતે હૈં :
જીવ ચેતનાગુણ, શબ્દ-રસ-રૂપ-ગન્ધ-વ્યક્તિવિહીન હૈ,
નિર્દિષ્ટ નહિં સંસ્થાન ઉસકા, ગ્રહણ નહિં હૈ લિંગસે
..૪૯..
ગાથાર્થ :હે ભવ્ય ! તૂ [જીવમ્ ] જીવકો [અરસમ્ ] રસરહિત, [અરૂપમ્ ] રૂપરહિત,
[અગન્ધમ્ ] ગન્ધરહિત, [અવ્યક્ત મ્ ] અવ્યક્ત અર્થાત્ ઇન્દ્રિયગોચર નહીં ઐસા, [ચેતનાગુણમ્ ] ચેતના
જિસકા ગુણ હૈ ઐસા, [અશબ્દમ્ ] શબ્દરહિત, [અલિઙ્ગગ્રહણં ] કિસી ચિહ્નસે ગ્રહણ ન હોનેવાલા
ઔર [અનિર્દિષ્ટસંસ્થાનમ્ ] જિસકા આકાર નહીં કહા જાતા ઐસા [જાનીહિ ] જાન
.
ટીકા :જીવ નિશ્ચયસે પુદ્ગલદ્રવ્યસે અન્ય હૈ, ઇસલિયે ઉસમેં રસગુણ વિદ્યમાન નહીં હૈ
અતઃ વહ અરસ હૈ .૧. પુદ્ગલદ્રવ્યકે ગુણોંસે ભી ભિન્ન હોનેસે સ્વયં ભી રસગુણ નહીં હૈ, ઇસલિયે
અરસ હૈ .૨. પરમાર્થસે પુદ્ગલદ્રવ્યકા સ્વામિત્વ ભી ઉસકે નહીં હૈ, ઇસલિયે વહ દ્રવ્યેન્દ્રિયકે
આલમ્બનસે ભી રસ નહીં ચખતા અતઃ અરસ હૈ .૩. અપને સ્વભાવકી દૃષ્ટિસે દેખા જાય તો ઉસકે
ક્ષાયોપશમિક ભાવકા ભી અભાવ હોનેસે વહ ભાવેન્દ્રિયકે આલમ્બનસે ભી રસ નહીં ચખતા, ઇસલિયે
અરસ હૈ
.૪. સમસ્ત વિષયોંકે વિશેષોંમેં સાધારણ ઐસે એક હી સંવેદનપરિણામરૂપ ઉસકા સ્વભાવ
હોનેસે વહ કેવલ એક રસવેદનાપરિણામકો પાકર રસ નહીં ચખતા, ઇસલિયે અરસ હૈ .૫. (ઉસે
સમસ્ત જ્ઞેયોંકા જ્ઞાન હોતા હૈ પરન્તુ) સકલ જ્ઞેયજ્ઞાયકકે તાદાત્મ્યકા (એકરૂપ હોનેકા) નિષેધ

Page 99 of 642
PDF/HTML Page 132 of 675
single page version

ત્વેઽપિ સ્વયં રસરૂપેણાપરિણમનાચ્ચારસઃ; તથા પુદ્ગલદ્રવ્યાદન્યત્વેનાવિદ્યમાનરૂપગુણત્વાત્,
પુદ્ગલદ્રવ્યગુણેભ્યો ભિન્નત્વેન સ્વયમરૂપગુણત્વાત્, પરમાર્થતઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વામિત્વાભાવાદ્
દ્રવ્યેન્દ્રિયાવષ્ટંભેનારૂપણાત્, સ્વભાવતઃ ક્ષાયોપશમિકભાવાભાવાદ્ભાવેન્દ્રિયાવલંબેનારૂપણાત્,
સકલસાધારણૈકસંવેદનપરિણામસ્વભાવત્વાત્કેવલરૂપવેદનાપરિણામાપન્નત્વેનારૂપણાત્, સકલજ્ઞેય-
જ્ઞાયકતાદાત્મ્યસ્ય નિષેધાદ્રૂપપરિચ્છેદપરિણતત્વેઽપિ સ્વયં રૂપરૂપેણાપરિણમનાચ્ચારૂપઃ; તથા
પુદ્ગલદ્રવ્યાદન્યત્વેનાવિદ્યમાનગન્ધગુણત્વાત્, પુદ્ગલદ્રવ્યગુણેભ્યો ભિન્નત્વેન સ્વયમગન્ધગુણત્વાત્,
પરમાર્થતઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વામિત્વાભાવાદ્ દ્રવ્યેન્દ્રિયાવષ્ટંભેનાગંધનાત્, સ્વભાવતઃ ક્ષાયોપશમિકભાવા-
ભાવાદ્ભાવેન્દ્રિયાવલંબેનાગન્ધનાત્, સકલસાધારણૈકસંવેદનપરિણામસ્વભાવત્વાત્કેવલગન્ધવેદના-
પરિણામાપન્નત્વેનાગન્ધનાત્, સકલજ્ઞેયજ્ઞાયકતાદાત્મ્યસ્ય નિષેધાદ્ગન્ધપરિચ્છેદપરિણતત્વેઽપિ સ્વયં
હોનેસે રસકે જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોને પર ભી સ્વયં રસરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, ઇસલિયે અરસ
હૈ
.૬. ઇસ તરહ છહ પ્રકારકે રસકે નિષેધસે વહ અરસ હૈ .
ઇસપ્રકાર, જીવ વાસ્તવમેં પુદ્ગલદ્રવ્યસે અન્ય હોનેકે કારણ ઉસમેં રૂપગુણ વિદ્યમાન
નહીં હૈ, ઇસલિયે અરૂપ હૈ .૧. પુદ્ગલદ્રવ્યકે ગુણોંસે ભી ભિન્ન હોનેકે કારણ સ્વયં ભી રૂપગુણ
નહીં હૈ, ઇસલિયે અરૂપ હૈ .૨. પરમાર્થસે પુદ્ગલદ્રવ્યકા સ્વામીપના ભી ઉસે નહીં હોનેસે વહ
દ્રવ્યેન્દ્રિયકે આલમ્બન દ્વારા ભી રૂપ નહીં દેખતા, ઇસલિએ અરૂપ હૈ .૩. અપને સ્વભાવકી
દૃષ્ટિસે દેખા જાય તો ક્ષાયોપશમિક ભાવકા ભી ઉસે અભાવ હોનેસે વહ ભાવેન્દ્રિયકે આલમ્બન
દ્વારા ભી રૂપ નહીં દેખતા, ઇસલિયે અરૂપ હૈ
.૪. સકલ વિષયોંકે વિશેષોંમેં સાધારણ ઐસે
એક હી સંવેદનપરિણામરૂપ ઉસકા સ્વભાવ હોનેસે કેવલ એક રૂપવેદનાપરિણામકો પ્રાપ્ત હોકર
રૂપ નહીં દેખતા, ઇસલિયે અરૂપ હૈ
.૫. (ઉસે સમસ્ત જ્ઞેયોંકા જ્ઞાન હોતા હૈ પરન્તુ) સકલ
જ્ઞેયજ્ઞાયકકે તાદાત્મ્યકા નિષેધ હોનેસે રૂપકે જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોને પર ભી સ્વયંરૂપ રૂપસે
નહીં પરિણમતા ઇસલિયે અરૂપ હૈ
.૬. ઇસ તરહ છહ પ્રકારસે રૂપકે નિષેધસે વહ અરૂપ હૈ .
ઇસપ્રકાર, જીવ વાસ્તવમેં પુદ્ગલદ્રવ્યસે અન્ય હોનેકે કારણ ઉસમેં ગન્ધગુણ વિદ્યમાન
નહીં હૈ, ઇસલિયે અગન્ધ હૈ .૧. પુદ્ગલદ્રવ્યકે ગુણોંસે ભી ભિન્ન હોનેકે કારણ સ્વયં ભી ગન્ધગુણ
નહીં હૈ, ઇસલિયે અગન્ધ હૈ .૨. પરમાર્થસે પુદ્ગલદ્રવ્યકા સ્વામીપના ભી ઉસે નહીં હોનેસે વહ
દ્રવ્યેન્દ્રિયકે આલમ્બન દ્વારા ભી ગન્ધ નહીં સૂંઘતા, ઇસલિએ અગન્ધ હૈ .૩. અપને સ્વભાવકી
દૃષ્ટિસે દેખા જાય તો ક્ષાયોપશમિક ભાવકા ભી ઉસે અભાવ હોનેસે વહ ભાવેન્દ્રિયકે આલમ્બન
દ્વારા ભી ગન્ધ નહીં સૂંઘતા અતઃ અગન્ધ હૈ
.૪. સકલ વિષયોંકે વિશેષોંમેં સાધારણ ઐસે એક
હી સંવેદનપરિણામરૂપ ઉસકા સ્વભાવ હોનેસે વહ કેવલ એક ગન્ધવેદનાપરિણામકો પ્રાપ્ત હોકર

Page 100 of 642
PDF/HTML Page 133 of 675
single page version

ગન્ધરૂપેણાપરિણમનાચ્ચાગન્ધઃ; તથા પુદ્ગલદ્રવ્યાદન્યત્વેનાવિદ્યમાનસ્પર્શગુણત્વાત્, પુદ્ગલદ્રવ્યગુણેભ્યો
ભિન્નત્વેન સ્વયમસ્પર્શગુણત્વાત્, પરમાર્થતઃ પુદ્ગલદ્રવ્યસ્વામિત્વાભાવાદ્ દ્રવ્યેન્દ્રિયાવષ્ટમ્ભેનાસ્પર્શનાત્,
સ્વભાવતઃ ક્ષાયોપશમિકભાવાભાવાદ્ભાવેન્દ્રિયાવલમ્બેનાસ્પર્શનાત્, સકલસાધારણૈકસંવેદનપરિણામ-
સ્વભાવત્વાત્કેવલસ્પર્શવેદનાપરિણામાપન્નત્વેનાસ્પર્શનાત્, સકલજ્ઞેયજ્ઞાયકતાદાત્મ્યસ્ય નિષેધાત્ત્
સ્પર્શપરિચ્છેદપરિણતત્વેઽપિ સ્વયં સ્પર્શરૂપેણાપરિણમનાચ્ચાસ્પર્શઃ; તથા પુદ્ગલદ્રવ્યાદન્યત્વેનાવિદ્યમાન-
શબ્દપર્યાયત્વાત્, પુદ્ગલદ્રવ્યપર્યાયેભ્યો ભિન્નત્વેન સ્વયમશબ્દપર્યાયત્વાત્, પરમાર્થતઃ પુદ્ગલદ્રવ્ય-
સ્વામિત્વાભાવાદ્ દ્રવ્યેન્દ્રિયાવષ્ટંભેન શબ્દાશ્રવણાત્, સ્વભાવતઃ ક્ષાયોપશમિકભાવાભાવાદ્ભાવે-
ન્દ્રિયાવલંબેન શબ્દાશ્રવણાત્, સકલસાધારણૈક સંવેદનપરિણામસ્વભાવત્વાત્કેવલશબ્દવેદના-
પરિણામાપન્નત્વેન શબ્દાશ્રવણાત્, સકલજ્ઞેયજ્ઞાયકતાદાત્મ્યસ્ય નિષેધાચ્છબ્દપરિચ્છેદપરિણતત્વેઽપિ
ગન્ધ નહીં સૂંઘતા; અતઃ અગન્ધ હૈ .૫. (ઉસે સમસ્ત જ્ઞેયોંકા જ્ઞાન હોતા હૈ પરન્તુ) સકલ
જ્ઞેયજ્ઞાયકકે તાદાત્મ્યકા નિષેધ હોનેસે ગન્ધકે જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોને પર ભી સ્વયં ગન્ધરૂપ
નહીં પરિણમતા; અતઃ અગન્ધ હૈ
.૬. ઇસ તરહ છહ પ્રકારસે ગન્ધકે નિષેધસે વહ અગન્ધ હૈ .
ઇસપ્રકાર, જીવ વાસ્તવમેં પુદ્ગલદ્રવ્યસે અન્ય હોનેકે કારણ ઉસમેં સ્પર્શગુણ વિદ્યમાન
નહીં હૈ, ઇસલિયે અસ્પર્શ હૈ .૧. પુદ્ગલદ્રવ્યકે ગુણોંસે ભી ભિન્ન હોનેકે કારણ સ્વયં ભી
સ્પર્શગુણ નહીં હૈ; અતઃ અસ્પર્શ હૈ .૨. પરમાર્થસે પુદ્ગલદ્રવ્યકા સ્વામીપના ભી ઉસે નહીં હોનેસે
વહ દ્રવ્યેન્દ્રિયકે આલમ્બન દ્વારા ભી સ્પર્શકો નહીં સ્પર્શતા; અતઃ અસ્પર્શ હૈ .૩. અપને
સ્વભાવકી દૃષ્ટિસે દેખા જાય તો ક્ષાયોપશમિક ભાવકા ભી ઉસે અભાવ હોનેસે વહ
ભાવેન્દ્રિયકે આલમ્બન દ્વારા ભી સ્પર્શકો નહીં સ્પર્શતા; અતઃ અસ્પર્શ હૈ
.૪. સકલ વિષયોંકે
વિશેષોંમેં સાધારણ ઐસે એક હી સંવેદનપરિણામરૂપ ઉસકા સ્વભાવ હોનેસે વહ કેવલ એક
સ્પર્શવેદનાપરિણામકો પ્રાપ્ત હોકર સ્પર્શકો નહીં સ્પર્શતા અતઃ અસ્પર્શ હૈ
.૫. (ઉસે સમસ્ત
જ્ઞેયોંકા જ્ઞાન હોતા હૈ પરન્તુ) સકલ જ્ઞેયજ્ઞાયકકે તાદાત્મ્યકા નિષેધ હોનેસે સ્પર્શકે જ્ઞાનરૂપ
પરિણમિત હોને પર ભી સ્વયં સ્પર્શરૂપ નહીં પરિણમતા; અતઃ અસ્પર્શ હૈ
.૬. ઇસ તરહ છહ
પ્રકારસે સ્પર્શકે નિષેધસે વહ અસ્પર્શ હૈ .
ઇસપ્રકાર, જીવ વાસ્તવમેં પુદ્ગલદ્રવ્યસે અન્ય હોનેકે કારણ ઉસમેં શબ્દપર્યાય વિદ્યમાન
નહીં હૈ; અતઃ અશબ્દ હૈ .૧. પુદ્ગલદ્રવ્યકે પર્યાયોંસે ભી ભિન્ન હોનેકે કારણ સ્વયં ભી
શબ્દપર્યાય નહીં હૈ; અતઃ અશબ્દ હૈ .૨. પરમાર્થસે પુદ્ગલદ્રવ્યકા સ્વામીપના ભી ઉસે નહીં હોનેસે
વહ દ્રવ્યેન્દ્રિયકે આલમ્બન દ્વારા ભી શબ્દ નહીં સુનતા; અતઃ અશબ્દ હૈ .૩. અપને સ્વભાવકી
દૃષ્ટિસે દેખા જાય તો ક્ષાયોપશમિક ભાવકા ભી ઉસે અભાવ હોનેસે વહ ભાવેન્દ્રિયકે આલમ્બન

Page 101 of 642
PDF/HTML Page 134 of 675
single page version

સ્વયં શબ્દરૂપેણાપરિણમનાચ્ચાશબ્દઃ; દ્રવ્યાન્તરારબ્ધશરીરસંસ્થાનેનૈવ સંસ્થાન ઇતિ નિર્દેષ્ટમશક્યત્વાત્,
નિયતસ્વભાવેનાનિયતસંસ્થાનાનન્તશરીરવર્તિત્વાત્, સંસ્થાનનામકર્મવિપાકસ્ય પુદ્ગલેષુ નિર્દિશ્યમાન-
ત્વાત્, પ્રતિવિશિષ્ટસંસ્થાનપરિણતસમસ્તવસ્તુતત્ત્વસંવલિતસહજસંવેદનશક્તિત્વેઽપિ સ્વયમખિલલોક-
સંવલનશૂન્યોપજાયમાનનિર્મલાનુભૂતિતયાત્યન્તમસંસ્થાનત્વાચ્ચાનિર્દિષ્ટસંસ્થાનઃ; ષડ્દ્રવ્યાત્મકલોકા-
જ્જ્ઞેયાદ્વયક્તાદન્યત્વાત્, કષાયચક્રાદ્ ભાવકાદ્વયક્તાદન્યત્વાત્, ચિત્સામાન્યનિમગ્નસમસ્તવ્યક્તિ-
ત્વાત્, ક્ષણિકવ્યક્તિમાત્રાભાવાત્, વ્યક્તાવ્યક્તવિમિશ્રપ્રતિભાસેઽપિ વ્યક્તાસ્પર્શત્વાત્, સ્વયમેવ હિ
બહિરન્તઃ સ્ફુ ટમનુભૂયમાનત્વેઽપિ વ્યક્તોપેક્ષણેન પ્રદ્યોતમાનત્વાચ્ચાવ્યક્તઃ : રસરૂપગન્ધસ્પર્શશબ્દ-
સંસ્થાનવ્યક્તત્વાભાવેઽપિ સ્વસંવેદનબલેન નિત્યમાત્મપ્રત્યક્ષત્વે સત્યનુમેયમાત્રત્વાભાવાદલિંગગ્રહણઃ;
દ્વારા ભી શબ્દ નહીં સુનતા; અતઃ અશબ્દ હૈ .૪. સકલ વિષયોંકે વિશેષોંમેં સાધારણ ઐસે એક
હી સંવેદનપરિણામરૂપ ઉસકા સ્વભાવ હોનેસે વહ કેવલ એક શબ્દવેદનાપરિણામકો પ્રાપ્ત હોકર
શબ્દ નહીં સુનતા; અતઃ અશબ્દ હૈ
.૫. (ઉસે સમસ્ત જ્ઞેયોંકા જ્ઞાન હોતા હૈ પરન્તુ) સકલ
જ્ઞેયજ્ઞાયકકે તાદાત્મ્યકા નિષેધ હોનેસે શબ્દકે જ્ઞાનરૂપ પરિણમિત હોને પર ભી સ્વયં શબ્દરૂપ
નહીં પરિણમતા; અતઃ અશબ્દ હૈ
.૬. ઇસતરહ છહ પ્રકારસે શબ્દકે નિષેધસે વહ અશબ્દ હૈ .
(અબ ‘અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન’ વિશેષણકો સમઝાતે હૈં :) પુદ્ગલદ્રવ્યરચિત શરીરકે
સંસ્થાન(આકાર)સે જીવકો સંસ્થાનવાલા નહીં કહા જા સકતા, ઇસલિયે જીવ અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન
હૈ
.૧. અપને નિયત સ્વભાવસે અનિયત સંસ્થાનવાલે અનન્ત શરીરોંમેં રહતા હૈ, ઇસલિયે
અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન હૈ .૨. સંસ્થાન નામકર્મકા વિપાક (ફલ) પુદ્ગલોંમેં હી કહા જાતા હૈ (ઇસલિયે
ઉસકે નિમિત્તસે ભી આકાર નહીં હૈ) ઇસલિયે અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન હૈ .૩. ભિન્ન-ભિન્ન સંસ્થાનરૂપસે
પરિણમિત સમસ્ત વસ્તુઓંકે સ્વરૂપકે સાથ જિસકી સ્વાભાવિક સંવેદનશક્તિ સમ્બન્ધિત (અર્થાત્
તદાકાર) હૈ ઐસા હોને પર ભી જિસે સમસ્ત લોકકે મિલાપસે (
સમ્બન્ધસે) રહિત નિર્મલ
(જ્ઞાનમાત્ર) અનુભૂતિ હો રહી હૈ ઐસા હોનેસે સ્વયં અત્યન્તરૂપસે સંસ્થાન રહિત હૈ, ઇસલિયે
અનિર્દિષ્ટસંસ્થાન હૈ
.૪. ઇસપ્રકાર ચાર હેતુઓંસે સંસ્થાનકા નિષેધ કહા .
(અબ ‘અવ્યક્ત’ વિશેષણકો સિદ્ધ કરતે હૈં :) છહ દ્રવ્યસ્વરૂપ લોક જો જ્ઞેય હૈ ઔર
વ્યક્ત હૈ ઉસસે જીવ અન્ય હૈં, ઇસલિયે અવ્યક્ત હૈ .૧. કષાયોંકા સમૂહ જો ભાવકભાવ વ્યક્ત
હૈ ઉસસે જીવ અન્ય હૈ ઇસલિયે અવ્યક્ત હૈ .૨. ચિત્સામાન્યમેં ચૈતન્યકી સમસ્ત વ્યક્તિયાઁ નિમગ્ન
(અન્તર્ભૂત) હૈં, ઇસલિયે અવ્યક્ત હૈ .૩. ક્ષણિક વ્યક્તિમાત્ર નહીં હૈ, ઇસલિયે અવ્યક્ત હૈ ..
વ્યક્તતા ઔર અવ્યક્તતા એકમેક મિશ્રિતરૂપસે ઉસે પ્રતિભાસિત હોને પર ભી વહ વ્યક્તતાકો સ્પર્શ
નહીં કરતા, ઇસલિયે અવ્યક્ત હૈ
.૫. સ્વયં અપનેસે હી બાહ્યાભ્યન્તર સ્પષ્ટ અનુભવમેં આ રહા હૈ તથાપિ

Page 102 of 642
PDF/HTML Page 135 of 675
single page version

સમસ્તવિપ્રતિપત્તિપ્રમાથિના વિવેચકજનસમર્પિતસર્વસ્વેન સકલમપિ લોકાલોકં
કવલીકૃત્યાત્યન્તસૌહિત્યમન્થરેણેવ સકલકાલમેવ મનાગપ્યવિચલિતાનન્યસાધારણતયા સ્વભાવભૂતેન
સ્વયમનુભૂયમાનેન ચેતનાગુણેન નિત્યમેવાન્તઃપ્રકાશમાનત્વાત્ ચેતનાગુણશ્ચ; સ ખલુ
ભગવાનમલાલોક ઇહૈકષ્ટંકોત્કીર્ણઃ પ્રત્યગ્જ્યોતિર્જીવઃ
.
(માલિની)
સકલમપિ વિહાયાહ્નાય ચિચ્છક્તિરિક્તં
સ્ફુ ટતરમવગાહ્ય સ્વં ચ ચિચ્છક્તિમાત્રમ્
.
ઇમમુપરિ ચરન્તં ચારુ વિશ્વસ્ય સાક્ષાત્
કલયતુ પરમાત્માત્માનમાત્મન્યનન્તમ્
..૩૫..
વ્યક્તતાકે પ્રતિ ઉદાસીનરૂપસે પ્રદ્યોતમાન (પ્રકાશમાન) હૈ, ઇસલિયે અવ્યક્ત હૈ .૬. ઇસપ્રકાર છહ
હેતુઓંસે અવ્યક્તતા સિદ્ધ કી હૈ .
ઇસપ્રકાર રસ, રૂપ, ગન્ધ, સ્પર્શ, શબ્દ, સંસ્થાન ઔર વ્યક્તતાકા અભાવ હોને પર ભી
સ્વસંવેદનકે બલસે સ્વયં સદા પ્રત્યક્ષ હોનેસે અનુમાનગોચરમાત્રતાકે અભાવકે કારણ (જીવકો)
અલિંગગ્રહણ કહા જાતા હૈ
.
અપને અનુભવમેં આનેવાલે ચેતનાગુણકે દ્વારા સદા હી અન્તરઙ્ગમેં પ્રકાશમાન હૈ, ઇસલિયે
(જીવ) ચેતનાગુણવાલા હૈ . ચેતનાગુણ કૈસા હૈ ? જો સમસ્ત વિપ્રતિપત્તિયોંકો (જીવકો અન્ય
પ્રકારસે માનનેરૂપ ઝગડોંકો) નાશ કરનેવાલા હૈ, જિસને અપના સર્વસ્વ ભેદજ્ઞાની જીવોંકો સૌંપ
દિયા હૈ, જો સમસ્ત લોકાલોકકો ગ્રાસીભૂત કરકે માનોં અત્યન્ત તૃપ્તિસે ઉપશાન્ત હો ગયા હો
ઇસપ્રકાર (અર્થાત્ અત્યન્ત સ્વરૂપસૌખ્યસે તૃપ્ત-તૃપ્ત હોનેકે કારણ સ્વરૂપમેંસે બાહર નિકલનેકા
અનુદ્યમી હો ઇસપ્રકાર) સર્વ કાલમેં કિંચિત્માત્ર ભી ચલાયમાન નહીં હોતા ઔર ઇસ તરહ સદા
હી લેશ માત્ર ભી નહીં ચલિત ઐસી અન્યદ્રવ્યસે અસાધારણતા હોનેસે જો (અસાધારણ)
સ્વભાવભૂત હૈ
.
ઐસા ચૈતન્યરૂપ પરમાર્થસ્વરૂપ જીવ હૈ . જિસકા પ્રકાશ નિર્મલ હૈ ઐસા યહ ભગવાન
ઇસ લોકમેં એક, ટઙ્કોત્કીર્ણ, ભિન્ન જ્યોતિરૂપ બિરાજમાન હૈ ..૪૯..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ કાવ્ય કહકર ઐસે આત્માકે અનુભવકી પ્રેરણા કરતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[ચિત્-શક્તિ -રિક્તં ] ચિત્શક્તિસે રહિત [સકલમ્ અપિ ] અન્ય સમસ્ત
ભાવોંકો [અહ્નાય ] મૂલસે [વિહાય ] છોડકર [ચ ] ઔર [સ્ફુ ટતરમ્ ] પ્રગટરૂપસે [સ્વં ચિત્-

Page 103 of 642
PDF/HTML Page 136 of 675
single page version

(અનુષ્ટુભ્)
ચિચ્છક્તિવ્યાપ્તસર્વસ્વસારો જીવ ઇયાનયમ્ .
અતોઽતિરિક્તાઃ સર્વેઽપિ ભાવાઃ પૌદ્ગલિકા અમી ..૩૬..
જીવસ્સ ણત્થિ વણ્ણો ણ વિ ગંધો ણ વિ રસો ણ વિ ય ફાસો .
ણ વિ રૂવં ણ સરીરં ણ વિ સંઠાણં ણ સંહણણં ..૫૦..
જીવસ્સ ણત્થિ રાગો ણ વિ દોસો ણેવ વિજ્જદે મોહો .
ણો પચ્ચયા ણ કમ્મં ણોકમ્મં ચાવિ સે ણત્થિ ..૫૧..
શક્તિ માત્રમ્ ] અપને ચિત્શક્તિમાત્ર ભાવકા [અવગાહ્ય ] અવગાહન કરકે, [આત્મા ] ભવ્યાત્મા
[વિશ્વસ્ય ઉપરિ ] સમસ્ત પદાર્થસમૂહરૂપ લોકકે ઊ પર [ચારુ ચરન્તં ] સુન્દર રીતિસે પ્રવર્તમાન ઐસે
[ઇમમ્ ] યહ [પરમ્ ] એકમાત્ર [અનન્તમ્ ] અવિનાશી [આત્માનમ્ ] આત્માકા [આત્મનિ ]
આત્મામેં હી [સાક્ષાત્ કલયતુ ] અભ્યાસ કરો, સાક્ષાત્ અનુભવ કરો
.
ભાવાર્થ :યહ આત્મા પરમાર્થસે સમસ્ત અન્ય ભાવોંસે રહિત ચૈતન્યશક્તિમાત્ર હૈ; ઉસકે
અનુભવકા અભ્યાસ કરો ઐસા ઉપદેશ હૈ .૩૫.
અબ ચિત્શક્તિસે અન્ય જો ભાવ હૈં વે સબ પુદ્ગલદ્રવ્યસમ્બન્ધી હૈં ઐસી આગેકી ગાથાઓંકી
સૂચનારૂપસે શ્લોક કહતે હૈં :
શ્લોકાર્થ :[ચિત્-શક્તિ -વ્યાપ્ત-સર્વસ્વ-સારઃ ] ચૈતન્યશક્તિસે વ્યાપ્ત જિસકા
સર્વસ્વ-સાર હૈ ઐસા [અયમ્ જીવઃ ] યહ જીવ [ઇયાન્ ] ઇતના માત્ર હી હૈ; [અતઃ અતિરિક્તાઃ ]
ઇસ ચિત્શક્તિસે શૂન્ય [અમી ભાવાઃ ] જો યે ભાવ હૈં [ સર્વે અપિ ] વે સભી [પૌદ્ગલિકાઃ ]
પુદ્ગલજન્ય હૈં
પુદ્ગલકે હી હૈં .૩૬.
ઐસે ઇન ભાવોંકા વ્યાખ્યાન છહ ગાથાઓંમેં કહતે હૈં :
નહિં વર્ણ જીવકે, ગન્ધ નહિં, નહિં સ્પર્શ, રસ જીવકે નહિં,
નહિં રૂપ અર સંહનન નહિં, સંસ્થાન નહિં, તન ભી નહિં
..૫૦..
નહિં રાગ જીવકે, દ્વેષ નહિં, અરુ મોહ જીવકે હૈ નહીં,
પ્રત્યય નહીં, નહિં કર્મ અરુ નોકર્મ ભી જીવકે નહીં
..૫૧..

Page 104 of 642
PDF/HTML Page 137 of 675
single page version

જીવસ્સ ણત્થિ વગ્ગો ણ વગ્ગણા ણેવ ફડઢયા કેઈ .
ણો અજ્ઝપ્પટ્ઠાણા ણેવ ય અણુભાગઠાણાણિ ..૫૨..
જીવસ્સ ણત્થિ કેઈ જોયટ્ઠાણા ણ બંધઠાણા વા .
ણેવ ય ઉદયટ્ઠાણા ણ મગ્ગણટ્ઠાણયા કેઈ ..૫૩..
ણો ઠિદિબંધટ્ઠાણા જીવસ્સ ણ સંકિલેસઠાણા વા .
ણેવ વિસોહિટ્ઠાણા ણો સંજમલદ્ધિઠાણા વા ..૫૪..
ણેવ ય જીવટ્ઠાણા ણ ગુણટ્ઠાણા ય અત્થિ જીવસ્સ .
જેણ દુ એદે સવ્વે પોગ્ગલદવ્વસ્સ પરિણામા ..૫૫..
જીવસ્ય નાસ્તિ વર્ણો નાપિ ગન્ધો નાપિ રસો નાપિ ચ સ્પર્શઃ .
નાપિ રૂપં ન શરીરં નાપિ સંસ્થાનં ન સંહનનમ્ ..૫૦..
નહિં વર્ગ જીવકે, વર્ગણા નહિં, કર્મસ્પર્ધક હૈં નહીં,
અધ્યાત્મસ્થાન ન જીવકે, અનુભાગસ્થાન ભી હૈં નહીં
..૫૨..
જીવકે નહીં કુછ યોગસ્થાન રુ બન્ધસ્થાન ભી હૈં નહીં,
નહિં ઉદયસ્થાન ન જીવકે, અરુ સ્થાન માર્ગણકે નહીં
..૫૩..
સ્થિતિબન્ધસ્થાન ન જીવકે, સંક્લેશસ્થાન ભી હૈં નહીં,
જીવકે વિશુદ્ધિસ્થાન, સંયમલબ્ધિસ્થાન ભી હૈં નહીં
..૫૪..
નહિં જીવસ્થાન ભી જીવકે, ગુણસ્થાન ભી જીવકે નહીં,
યે સબ હી પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામ હૈં જાનો યહી
..૫૫..
ગાથાર્થ :[જીવસ્ય ] જીવકે [વર્ણઃ ] વર્ણ [નાસ્તિ ] નહીં, [ન અપિ ગન્ધઃ ] ગંધ ભી
નહીં, [રસઃ અપિ ન ] રસ ભી નહીં [ચ ] ઔર [સ્પર્શઃ અપિ ન ] સ્પર્શ ભી નહીં, [રૂપં અપિ ન ]
રૂપ ભી નહીં, [ન શરીરં ] શરીર ભી નહીં, [સંસ્થાનં અપિ ન ] સંસ્થાન ભી નહીં, [સંહનનમ્ ન ]
સંહનન ભી નહીં; [જીવસ્ય ] જીવકે [રાગઃ નાસ્તિ ] રાગ ભી નહીં, [દ્વેષઃ અપિ ન ] દ્વેષ ભી નહીં,

Page 105 of 642
PDF/HTML Page 138 of 675
single page version

જીવસ્ય નાસ્તિ રાગો નાપિ દ્વેષો નૈવ વિદ્યતે મોહઃ .
નો પ્રત્યયા ન કર્મ નોકર્મ ચાપિ તસ્ય નાસ્તિ ..૫૧..
જીવસ્ય નાસ્તિ વર્ગો ન વર્ગણા નૈવ સ્પર્ધકાનિ કાનિચિત્ .
નો અધ્યાત્મસ્થાનાનિ નૈવ ચાનુભાગસ્થાનાનિ ..૫૨..
જીવસ્ય ન સન્તિ કાનિચિદ્યોગસ્થાનાનિ ન બન્ધસ્થાનાનિ વા .
નૈવ ચોદયસ્થાનાનિ ન માર્ગણાસ્થાનાનિ કાનિચિત્ ..૫૩..
નો સ્થિતિબન્ધસ્થાનાનિ જીવસ્ય ન સંક્લેશસ્થાનાનિ વા .
નૈવ વિશુદ્ધિસ્થાનાનિ નો સંયમલબ્ધિસ્થાનાનિ વા ..૫૪..
નૈવ ચ જીવસ્થાનાનિ ન ગુણસ્થાનાનિ વા સન્તિ જીવસ્ય .
યેન ત્વેતે સર્વે પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય પરિણામાઃ ..૫૫..
યઃ કૃષ્ણો હરિતઃ પીતો રક્તઃ શ્વેતો વા વર્ણઃ સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલ-
દ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યઃ સુરભિર્દુરભિર્વા ગન્ધઃ સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય,
14
[મોહઃ ] મોહ ભી [ન એવ વિદ્યતે ] વિદ્યમાન નહીં, [પ્રત્યયાઃ નો ] પ્રત્યય (આસ્રવ) ભી નહીં, [કર્મ
ન ]
કર્મ ભી નહીં [ચ ] ઔર [નોકર્મ અપિ ] નોકર્મ ભી [તસ્ય નાસ્તિ ] ઉસકે નહીં હૈં; [જીવસ્ય ]
જીવકે [વર્ગઃ નાસ્તિ ] વર્ગ નહીં, [વર્ગણા ન ] વર્ગણા નહીં, [કાનિચિત્ સ્પર્ધકાનિ ન એવ ] કોઈ
સ્પર્ધક ભી નહીં, [અધ્યાત્મસ્થાનાનિ નો ] અધ્યાત્મસ્થાન ભી નહીં [ચ ] ઔર [અનુભાગસ્થાનાનિ ]
અનુભાગસ્થાન ભી [ન એવ ] નહીં હૈં; [જીવસ્ય ] જીવકે [કાનિચિત્ યોગસ્થાનાનિ ] કોઈ યોગસ્થાન
ભી [ન સન્તિ ] નહીં [વા ] અથવા [બન્ધસ્થાનાનિ ન ] બંધસ્થાન ભી નહીં, [ચ ] ઔર
[ઉદયસ્થાનાનિ ] ઉદયસ્થાન ભી [ન એવ ] નહીં, [કાનિચિત્ માર્ગણાસ્થાનાનિ ન ] કોઈ માર્ગણાસ્થાન
ભી નહીં હૈ; [જીવસ્ય ] જીવકે [સ્થિતિબન્ધસ્થાનાનિ નો ] સ્થિતિબંધસ્થાન ભી નહીં [વા ] અથવા
[સંક્લેશસ્થાનાનિ ન ] સંક્લેશસ્થાન ભી નહીં, [વિશુદ્ધિસ્થાનાનિ ] વિશુદ્ધિસ્થાન ભી [ન એવ ] નહીં
[વા ] અથવા [સંયમલબ્ધિસ્થાનાનિ ] સંયમલબ્ધિસ્થાન ભી [નો ] નહીં હૈં; [ચ ] ઔર [જીવસ્ય ]
જીવકે [જીવસ્થાનાનિ ] જીવસ્થાન ભી [ન એવ ] નહીં [વા ] અથવા [ગુણસ્થાનાનિ ] ગુણસ્થાન
ભી [ન સન્તિ ] નહીં હૈં; [યેન તુ ] ક્યોંકિ [એતે સર્વે ] યહ સબ [પુદ્ગલદ્રવ્યસ્ય ] પુદ્ગલદ્રવ્યકે
[પરિણામાઃ ] પરિણામ હૈં
.
ટીકા :જો કાલા, હરા, પીલા, લાલ ઔર સફે દ વર્ણ હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં
હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ .. જો સુગન્ધ

Page 106 of 642
PDF/HTML Page 139 of 675
single page version

પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યઃ કટુકઃ કષાયઃ તિક્તોઽમ્લો મધુરો વા રસઃ
સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યઃ સ્નિગ્ધો
રૂક્ષઃ શીતઃ ઉષ્ણો ગુરુર્લઘુર્મૃદુઃ કઠિનો વા સ્પર્શઃ સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય,
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્
. યત્સ્પર્શાદિસામાન્યપરિણામમાત્રં રૂપં તન્નાસ્તિ
જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યદૌદારિકં વૈક્રિયિકમાહારકં તૈજસં
કાર્મણં વા શરીરં તત્સર્વમપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ .
સત્સમચતુરસ્રં ન્યગ્રોધપરિમણ્ડલં સ્વાતિ કુબ્જં વામનં હુણ્ડં વા સંસ્થાનં તત્સર્વમપિ નાસ્તિ જીવસ્ય,
પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્
. યદ્વજ્રર્ષભનારાચં વજ્રનારાચં નારાચમર્ધનારાચં
કીલિકા અસમ્પ્રાપ્તાસૃપાટિકા વા સંહનનં તત્સર્વમપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે
યત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્
. યઃ પ્રીતિરૂપો રાગઃ સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે
સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યોઽપ્રીતિરૂપો દ્વેષઃ સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે
સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યસ્તત્ત્વાપ્રતિપત્તિરૂપો મોહઃ સ સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય
ઔર દુર્ગન્ધ હૈ વહ સર્વ હી જીવકી નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની)
અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
.. જો કડુવા, કષાયલા, ચરપરા, ખટ્ટા ઔર મીઠા રસ હૈ વહ સર્વ હી જીવકા
નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ .. જો
ચિકના, રૂખા, ઠણ્ડા, ગર્મ, ભારી, હલકા, કોમલ અથવા કઠોર સ્પર્શ હૈ વહ સર્વ હી જીવકા
નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
.. જો
સ્પર્શાદિસામાન્યપરિણામમાત્ર રૂપ હૈ વહ જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય
હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
.. જો ઔદારિક, વૈક્રિયિક, આહારક, તૈજસ અથવા કાર્મણ
શરીર હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની)
અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
.. જો સમચતુરસ્ર, ન્યગ્રોધપરિમણ્ડલ, સ્વાતિ, કુબ્જક, વામન અથવા હુણ્ડક
સંસ્થાન હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની)
અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
.. જો વજ્રર્ષભનારાચ, વજ્રનારાચ, નારાચ, અર્ધનારાચ, કીલિકા અથવા
અસમ્પ્રાપ્તાસૃપાટિકા સંહનન હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય
હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
.. જો પ્રીતિરૂપ રાગ હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ
વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ .. જો અપ્રીતિરૂપ દ્વેષ હૈ
વહ સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે
ભિન્ન હૈ
. ૧૦ . જો યથાર્થતત્ત્વકી અપ્રતિપત્તિરૂપ (અપ્રાપ્તિરૂપ) મોહ હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં

Page 107 of 642
PDF/HTML Page 140 of 675
single page version

પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યે મિથ્યાત્વાવિરતિકષાયયોગલક્ષણાઃ પ્રત્યયાસ્તે
સર્વેઽપિ ન સન્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યદ્ જ્ઞાનાવરણીય-
દર્શનાવરણીયવેદનીયમોહનીયાયુર્નામગોત્રાન્તરાયરૂપં કર્મ તત્સર્વમપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલ-
દ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્
. યત્ષટ્પર્યાપ્તિત્રિશરીરયોગ્યવસ્તુરૂપં નોકર્મ તત્સર્વમપિ
નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યઃ શક્તિસમૂહલક્ષણો વર્ગઃ સ
સર્વોઽપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યા વર્ગસમૂહલક્ષણા વર્ગણા
સા સર્વાપિ નાસ્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્ . યાનિ
મન્દતીવ્રરસકર્મદલવિશિષ્ટન્યાસલક્ષણાનિ સ્પર્ધકાનિ તાનિ સર્વાણ્યપિ ન સન્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલ-
દ્રવ્યપરિણામમયત્વે સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્
. યાનિ સ્વપરૈકત્વાધ્યાસે સતિ વિશુદ્ધચિત્પરિણામાતિ-
રિક્તત્વલક્ષણાન્યધ્યાત્મસ્થાનાનિ તાનિ સર્વાણ્યપિ ન સન્તિ જીવસ્ય, પુદ્ગલદ્રવ્યપરિણામમયત્વે
સત્યનુભૂતેર્ભિન્નત્વાત્
. યાનિ પ્રતિવિશિષ્ટપ્રકૃતિરસપરિણામલક્ષણાન્યનુભાગસ્થાનાનિ તાનિ સર્વાણ્યપિ
હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ . ૧૧ . મિથ્યાત્વ,
અવિરતિ, કષાય ઔર યોગ જિસકે લક્ષણ હૈં ઐસે જો પ્રત્યય (આસ્રવ) વે સર્વ હી જીવકે નહીં
હૈં, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
. ૧૨ . જો
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર ઔર અન્તરાયરૂપ કર્મ હૈ વહ સર્વ
હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન
હૈ
. ૧૩ . જો છહ પર્યાપ્તિયોગ ઔર તીન શરીરયોગ્ય વસ્તુ (પુદ્ગલસ્કંધ)રૂપ નોકર્મ હૈ વહ
સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન
હૈ
. ૧૪ . જો કર્મકે રસકી શક્તિયોંકા (અર્થાત્ અવિભાગ-પરિચ્છેદોંકા) સમૂહરૂપ વર્ગ હૈ વહ
સર્વ હી જીવકા નહીં હૈ, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન
હૈ
. ૧૫ . જો વર્ગોંકા સમૂહરૂપ વર્ગણા હૈ વહ સર્વ હી જીવકા નહીં હૈં, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે
પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ . ૧૬ . જો મન્દતીવ્રરસવાલે કર્મસમૂહકે વિશિષ્ટ
ન્યાસ (જમાવ)રૂપ (વર્ગણાકે સમૂહરૂપ) સ્પર્ધક હૈં વહ સર્વ હી જીવકે નહીં હૈં, ક્યોંકિ વહ
પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે (અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ . ૧૭ . સ્વ-પરકે એકત્વકા
અધ્યાસ (નિશ્ચય) હો તબ (વર્તનેવાલે), વિશુદ્ધ ચૈતન્યપરિણામસે ભિન્નરૂપ જિનકા લક્ષણ હૈ ઐસે
જો અધ્યાત્મસ્થાન હૈં વહ સર્વ હી જીવકે નહીં હૈં, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે
(અપની) અનુભૂતિસે ભિન્ન હૈ
. ૧૮ . ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકૃતિયોંકે રસકે પરિણામ જિનકા લક્ષણ હૈ ઐસે
જો અનુભાગસ્થાન વે સર્વ હી જીવકે નહીં હૈં, ક્યોંકિ વહ પુદ્ગલદ્રવ્યકે પરિણામમય હોનેસે