Samaysar-Hindi (Gujarati transliteration). Karta-karma Adhikar; Kalash: 46-49 ; Gatha: 69-78.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 34

 

Page 128 of 642
PDF/HTML Page 161 of 675
single page version

ઇતિ જીવાજીવૌ પૃથગ્ભૂત્વા નિષ્ક્રાન્તૌ .
ઇતિ શ્રીમદમૃતચન્દ્રસૂરિવિરચિતાયાં સમયસારવ્યાખ્યાયામાત્મખ્યાતૌ જીવાજીવપ્રરૂપકઃ
પ્રથમોઽઙ્કઃ ..
દૂસરા આશય ઇસપ્રકારસે હૈ : — જીવ-અજીવકા અનાદિકાલીન સંયોગ કેવલ અલગ
હોનેસે પૂર્વ અર્થાત્ જીવકા મોક્ષ હોનેસે પૂર્વ, ભેદજ્ઞાનકે ભાતે-ભાતે અમુક દશા હોને પર નિર્વિકલ્પ
ધારા જમીં — જિસમેં કેવલ આત્માકા અનુભવ રહા; ઔર વહ શ્રેણિ અત્યન્ત વેગસે આગે બઢતે બઢતે
કેવલજ્ઞાન પ્રગટ હુઆ . ઔર ફિ ર અઘાતિયાકર્મોંકા નાશ હોને પર જીવદ્રવ્ય અજીવસે કેવલ ભિન્ન
હુઆ . જીવ-અજીવકે ભિન્ન હોનેકી યહ રીતિ હૈ .૪૫.
ટીકા : — ઇસપ્રકાર જીવ ઔર અજીવ અલગ અલગ હોકર (રઙ્ગભૂમિમેંસે) બાહર નિકલ
ગયે .
ભાવાર્થ : — સમયસારકી ઇસ ‘આત્મખ્યાતિ’ નામક ટીકાકે પ્રારમ્ભમેં પહલે રઙ્ગભૂમિસ્થલ
કહકર ઉસકે બાદ ટીકાકાર આચાર્યને ઐસા કહા થા કિ નૃત્યકે અખાડેમેં જીવ-અજીવ દોનોં
એક હોકર પ્રવેશ કરતે હૈં ઔર દોનોંને એકત્વકા સ્વાઁગ રચા હૈ . વહાઁ, ભેદજ્ઞાની સમ્યગ્દૃષ્ટિ પુરુષને
સમ્યગ્જ્ઞાનસે ઉન જીવ-અજીવ દોનોંકી ઉનકે લક્ષણભેદસે પરીક્ષા કરકે દોનોંકો પૃથક્ જાના,
ઇસલિયે સ્વાઁગ પૂરા હુઆ ઔર દોનોં અલગ અલગ હોકર અખાડેસે બાહર નિકલ ગયે . ઇસપ્રકાર
અલઙ્કારપૂર્વક વર્ણન કિયા હૈ .
જીવ-અજીવ અનાદિ સંયોગ મિલૈ લખિ મૂઢ ન આતમ પાવૈં,
સમ્યક્ ભેદવિજ્ઞાન ભયે બુધ ભિન્ન ગહે નિજભાવ સુદાવૈં;
શ્રી ગુરુકે ઉપદેશ સુનૈ રુ ભલે દિન પાય અજ્ઞાન ગમાવૈં,
તે જગમાઁહિ મહન્ત કહાય વસૈં શિવ જાય સુખી નિત થાવૈં .
ઇસપ્રકાર શ્રી સમયસારકી (શ્રીમદ્ભગવત્કુન્દકુન્દાચાર્યદેવપ્રણીત શ્રી સમયસાર
પરમાગમકી) શ્રીમદ્ અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવવિરચિત આત્મખ્યાતિ નામક ટીકામેં જીવ-અજીવકા પ્રરૂપક
પહલા અઙ્ક સમાપ્ત હુઆ .
❁

Page 129 of 642
PDF/HTML Page 162 of 675
single page version

17
કર્તાકર્મવિભાવકૂં, મેટિ જ્ઞાનમય હોય,
કર્મ નાશિ શિવમેં બસે, તિન્હેં નમૂ, મદ ખોય .
પ્રથમ ટીકાકાર કહતે હૈં કિ ‘અબ જીવ-અજીવ હી એક કર્તાકર્મકે વેષમેં પ્રવેશ કરતે હૈં’ .
જૈસે દો પુરુષ પરસ્પર કોઈ એક સ્વાઁગ કરકે નૃત્યકે અખાડેમેં પ્રવેશ કરેં ઉસીપ્રકાર જીવ-અજીવ દોનોં
એક કર્તાકર્મકા સ્વાઁગ કરકે પ્રવેશ કરતે હૈં ઇસપ્રકાર યહાઁ ટીકાકારને અલઙ્કાર કિયા હૈ .
અબ પહલે, ઉસ સ્વાઁગકો જ્ઞાન યથાર્થ જાન લેતા હૈ ઉસ જ્ઞાનકી મહિમાકા કાવ્ય કહતે હૈં : –
શ્લોકાર્થ : — ‘[ઇહ ] ઇસ લોકમેં [અહમ્ ચિદ્ ] મૈં ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા તો [એકઃ
કર્તા ] એક કર્તા હૂઁ ઔર [અમી કોપાદયઃ ] યહ ક્રોધાદિ ભાવ [મે કર્મ ] મેરે કર્મ હૈં’ [ઇતિ
અજ્ઞાનાં કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તિમ્ ] ઐસી અજ્ઞાનિયોંકે જો કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિ હૈ ઉસે [અભિતઃ શમયત્ ] સબ
ઓરસે શમન કરતી હુઈ ( – મિટાતી હુઈ) [જ્ઞાનજ્યોતિઃ ] જ્ઞાનજ્યોતિ [સ્ફુ રતિ ] સ્ફુ રાયમાન હોતી
હૈ . વહ જ્ઞાન-જ્યોતિ [પરમ-ઉદાત્તમ્ ] પરમ ઉદાત્ત હૈ અર્થાત્ કિસીકે આધીન નહીં હૈ,
[અત્યન્તધીરં ] અત્યન્ત ધીર હૈ અર્થાત્ કિસી ભી પ્રકારસે આકુલતારૂપ નહીં હૈ ઔર
[નિરુપધિ-પૃથગ્દ્રવ્ય-નિર્ભાસિ ] પરકી સહાયતાકે બિના-ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોંકો પ્રકાશિત કરનેકા
ઉસકા સ્વભાવ હૈ, ઇસલિયે [વિશ્વમ્ સાક્ષાત્ કુર્વત્ ] વહ સમસ્ત લોકાલોકકો સાક્ષાત્ કરતી
હૈ — પ્રત્યક્ષ જાનતી હૈ .
અથ જીવાજીવાવેવ કર્તૃકર્મવેષેણ પ્રવિશતઃ .
( મન્દાક્રાન્તા )
એકઃ કર્તા ચિદહમિહ મે કર્મ કોપાદયોઽમી
ઇત્યજ્ઞાનાં શમયદભિતઃ કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તિમ્ .
જ્ઞાનજ્યોતિઃ સ્ફુ રતિ પરમોદાત્તમત્યન્તધીરં
સાક્ષાત્કુર્વન્નિરુપધિપૃથગ્દ્રવ્યનિર્ભાસિ વિશ્વમ્ ..૪૬..
- ૨ -
ક ર્તાક ર્મ અધિકાર

Page 130 of 642
PDF/HTML Page 163 of 675
single page version

જાવ ણ વેદિ વિસેસંતરં તુ આદાસવાણ દોણ્હં પિ .
અણ્ણાણી તાવદુ સો કોહાદિસુ વટ્ટદે જીવો ..૬૯..
કોહાદિસુ વટ્ટંતસ્સ તસ્સ કમ્મસ્સ સંચઓ હોદિ .
જીવસ્સેવં બંધો ભણિદો ખલુ સવ્વદરિસીહિં ..૭૦..
યાવન્ન વેત્તિ વિશેષાન્તરં ત્વાત્માસ્રવયોર્દ્વયોરપિ .
અજ્ઞાની તાવત્સ ક્રોધાદિષુ વર્તતે જીવઃ ..૬૯..
ક્રોધાદિષુ વર્તમાનસ્ય તસ્ય કર્મણઃ સઞ્ચયો ભવતિ .
જીવસ્યૈવં બન્ધો ભણિતઃ ખલુ સર્વદર્શિભિઃ ..૭૦..
યથાયમાત્મા તાદાત્મ્યસિદ્ધસમ્બન્ધયોરાત્મજ્ઞાનયોરવિશેષાદ્ભેદમપશ્યન્નવિશંક માત્મતયા જ્ઞાને
ભાવાર્થ : — ઐસા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા હૈ વહ, પરદ્રવ્ય તથા પરભાવોંકે કર્તૃત્વરૂપ અજ્ઞાનકો
દૂર કરકે, સ્વયં પ્રગટ પ્રકાશમાન હોતા હૈ .૪૬.
અબ, જબ તક યહ જીવ આસ્રવકે ઔર આત્માકે વિશેષકો (અન્તરકો) નહીં જાને તબ
તક વહ અજ્ઞાની રહતા હુઆ, આસ્રવોંમેં સ્વયં લીન હોતા હુઆ, કર્મોંકા બન્ધ કરતા હૈ યહ ગાથા
દ્વારા કહતે હૈં : —
રે આત્મ-આસ્રવકા જહાઁ તક ભેદ જીવ જાને નહીં,
ક્રોધાદિમેં સ્થિતિ હોય હૈ અજ્ઞાનિ ઐસે જીવકી ..૬૯..
જીવ વર્તતા ક્રોધાદિમેં, તબ કરમ સંચય હોય હૈ,
સર્વજ્ઞને નિશ્ચય કહા, યોં બન્ધ હોતા જીવકે ..૭૦..
ગાથાર્થ : — [જીવઃ ] જીવ [યાવત્ ] જબ તક [આત્માસ્રવયોઃ દ્વયોઃ અપિ તુ ] આત્મા
ઔર આસ્રવ — ઇન દોનોંકે [વિશેષાન્તરં ] અન્તર ઔર ભેદકો [ન વેત્તિ ] નહીં જાનતા [તાવત્ ] તબ
તક [સઃ ] વહ [અજ્ઞાની ] અજ્ઞાની રહતા હુઆ [ક્રોધાદિષુ ] ક્રોધાદિક આસ્રવોંમેં [વર્તતે ]
પ્રવર્તતા હૈ; [ક્રોધાદિષુ ] ક્રોધાદિકમેં [વર્તમાનસ્ય તસ્ય ] પ્રવર્તમાન ઉસકે [કર્મણઃ ] કર્મકા
[સઞ્ચયઃ ] સંચય [ભવતિ ] હોતા હૈ . [ખલુ ] વાસ્તવમેં [એવં ] ઇસપ્રકાર [જીવસ્ય ] જીવકે
[બન્ધઃ ] કર્મોંકા બન્ધ [સર્વદર્શિભિઃ ] સર્વજ્ઞદેવોંને [ભણિતઃ ] કહા હૈ .
ટીકા : — જૈસે યહ આત્મા, જિનકે તાદાત્મ્યસિદ્ધ સમ્બન્ધ હૈ ઐસે આત્મા ઔર જ્ઞાનમેં

Page 131 of 642
PDF/HTML Page 164 of 675
single page version

વર્તતે, તત્ર વર્તમાનશ્ચ જ્ઞાનક્રિયાયાઃ સ્વભાવભૂતત્વેનાપ્રતિષિદ્ધત્વાજ્જાનાતિ, તથા સંયોગસિદ્ધ-
સંબંધયોરપ્યાત્મક્રોધાદ્યાસ્રવયોઃ સ્વયમજ્ઞાનેન વિશેષમજાનન્ યાવદ્ભેદં ન પશ્યતિ તાવદશંક માત્મતયા
ક્રોધાદૌ વર્તતે, તત્ર વર્તમાનશ્ચ ક્રોધાદિક્રિયાણાં પરભાવભૂતત્વાત્પ્રતિષિદ્ધત્વેઽપિ
સ્વભાવભૂતત્વાધ્યાસાત્ક્રુધ્યતિ રજ્યતે મુહ્યતિ ચેતિ . તદત્ર યોઽયમાત્મા સ્વયમજ્ઞાનભવને
જ્ઞાનભવનમાત્રસહજોદાસીનાવસ્થાત્યાગેન વ્યાપ્રિયમાણઃ પ્રતિભાતિ સ કર્તા; યત્તુ જ્ઞાનભવન-
વ્યાપ્રિયમાણત્વેભ્યો ભિન્નં ક્રિયમાણત્વેનાન્તરુત્પ્લવમાનં પ્રતિભાતિ ક્રોધાદિ તત્કર્મ .
એવમિયમનાદિરજ્ઞાનજા કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તિઃ . એવમસ્યાત્મનઃ સ્વયમજ્ઞાનાત્કર્તૃકર્મભાવેન ક્રોધાદિષુ
વર્તમાનસ્ય તમેવ ક્રોધાદિવૃત્તિરૂપં પરિણામં નિમિત્તમાત્રીકૃત્ય સ્વયમેવ પરિણમમાનં પૌદ્ગલિકં કર્મ
સંચયમુપયાતિ . એવં જીવપુદ્ગલયોઃ પરસ્પરાવગાહલક્ષણસમ્બન્ધાત્મા બન્ધઃ સિધ્યેત્ . સ
૧. ભવન = હોના વહ; પરિણમના વહ; પરિણમન .
૨. ક્રિયમાણરૂપસે = કિયા જાતા વહ — ઉસરૂપસે
વિશેષ (અન્તર, ભિન્ન લક્ષણ) ન હોનેસે ઉનકે ભેદકો (પૃથક્ત્વકો) ન દેખતા હુઆ, નિઃશંકતયા
જ્ઞાનમેં અપનેપનેસે પ્રવર્તતા હૈ, ઔર વહાઁ (જ્ઞાનમેં અપનેપનેસે) પ્રવર્તતા હુઆ વહ, જ્ઞાનક્રિયાકા
સ્વભાવભૂત હોનેસે નિષેધ નહીં કિયા ગયા હૈ ઇસલિયે, જાનતા હૈ — જાનનેરૂપમેં પરિણમિત હોતા હૈ,
ઇસીપ્રકાર જબ તક યહ આત્મા, જિન્હેં સંયોગસિદ્ધ સમ્બન્ધ હૈ ઐસે આત્મા ઔર ક્રોધાદિ આસ્રવોંમેં
ભી, અપને અજ્ઞાનભાવસે, વિશેષ ન જાનતા હુઆ ઉનકે ભેદકો નહીં દેખતા તબ તક નિઃશંકતયા
ક્રોધાદિમેં અપનેપને સે પ્રવર્તતા હૈ, ઔર વહાઁ (ક્રોધાદિમેં અપનેપનેસે) પ્રવર્તતા હુઆ વહ, યદ્યપિ
ક્રોધાદિ ક્રિયાકા પરભાવભૂત હોનેસે નિષેધ કિયા ગયા હૈ તથાપિ વહ સ્વભાવભૂત હોનેકા ઉસે
અધ્યાસ હોનેસે, ક્રોધરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ, રાગરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ, મોહરૂપ પરિણમિત હોતા
હૈ . અબ યહાઁ, જો યહ આત્મા અપને અજ્ઞાનભાવસે ૧જ્ઞાનભવનમાત્ર સહજ ઉદાસીન (જ્ઞાતાદ્રષ્ટામાત્ર)
અવસ્થાકા ત્યાગ કરકે અજ્ઞાનભવનવ્યાપારરૂપ અર્થાત્ ક્રોધાદિવ્યાપારરૂપ પ્રવર્તમાન હોતા હુઆ
પ્રતિભાસિત હોતા હૈ; વહ ક ર્તા હૈ; ઔર જ્ઞાનભવનવ્યાપારરૂપ પ્રવર્તનસે ભિન્ન, જો ૨ક્રિયમાણરૂપસે
અન્તરઙ્ગમેં ઉત્પન્ન હોતે હુએ પ્રતિભાસિત હોતે હૈં, ઐસે ક્રોધાદિક વે, (ઉસ કર્તાકે) કર્મ હૈં . ઇસપ્રકાર
અનાદિકાલીન અજ્ઞાનસે હોનેવાલી યહ (આત્માકી) કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિ હૈ . ઇસપ્રકાર અપને
અજ્ઞાનકે કારણ કર્તાકર્મભાવસે ક્રોધાદિમેં પ્રવર્તમાન ઇસ આત્માકે, ક્રોધાદિકી પ્રવૃત્તિરૂપ ઉસી
પરિણામકો નિમિત્તમાત્ર કરકે સ્વયં અપને ભાવસે હી પરિણમિત હોનેવાલા પૌદ્ગલિક કર્મ ઇકટ્ઠા
હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર જીવ ઔર પુદ્ગલકા, પરસ્પર અવગાહ જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસે સમ્બન્ધરૂપ બન્ધ
સિદ્ધ હોતા હૈ . અનેકાત્મક હોને પર ભી (અનાદિ) એક પ્રવાહરૂપ હોનેસે જિસમેં ઇતરેતરાશ્રય દોષ

Page 132 of 642
PDF/HTML Page 165 of 675
single page version

ચાનેકાત્મકૈકસન્તાનત્વેન નિરસ્તેતરેતરાશ્રયદોષઃ કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તિનિમિત્તસ્યાજ્ઞાનસ્ય નિમિત્તમ્ .
કદાઽસ્યાઃ કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તેર્નિવૃત્તિરિતિ ચેત્ —
જઇયા ઇમેણ જીવેણ અપ્પણો આસવાણ ય તહેવ .
ણાદં હોદિ વિસેસંતરં તુ તઇયા ણ બંધો સે ..૭૧..
યદાનેન જીવેનાત્મનઃ આસ્રવાણાં ચ તથૈવ .
જ્ઞાતં ભવતિ વિશેષાન્તરં તુ તદા ન બન્ધસ્તસ્ય ..૭૧..
ઇહ કિલ સ્વભાવમાત્રં વસ્તુ, સ્વસ્ય ભવનં તુ સ્વભાવઃ . તેન જ્ઞાનસ્ય ભવનં ખલ્વાત્મા,
દૂર હો ગયા હૈ ઐસા વહ બન્ધ, કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિકા નિમિત્ત જો અજ્ઞાન ઉસકા નિમિત્ત હૈ .
ભાવાર્થ : — યહ આત્મા, જૈસે અપને જ્ઞાનસ્વભાવરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ ઉસીપ્રકાર જબ તક
ક્રોધાદિરૂપ ભી પરિણમિત હોતા હૈ, જ્ઞાનમેં ઔર ક્રોધાદિમેં ભેદ નહીં જાનતા, તબ તક ઉસકે
કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિ હૈ; ક્રોધાદિરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ વહ સ્વયં કર્તા હૈ ઔર ક્રોધાદિ ઉસકા
કર્મ હૈ . ઔર અનાદિ અજ્ઞાનસે તો કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિ હૈ, કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિસે બન્ધ હૈ ઔર ઉસ
બન્ધકે નિમિત્તસે અજ્ઞાન હૈ; ઇસપ્રકાર અનાદિ સન્તાન (પ્રવાહ) હૈ, ઇસલિયે ઉસમેં ઇતરેતરાશ્રયદોષ
ભી નહીં આતા .
ઇસપ્રકાર જબ તક આત્મા ક્રોધાદિ કર્મકા કર્તા હોકર પરિણમિત હોતા હૈ તબ તક
કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિ હૈ ઔર તબ તક કર્મકા બન્ધ હોતા હૈ ..૬૯-૭૦..
અબ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ ઇસ કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિકા અભાવ કબ હોતા હૈ ? ઇસકા ઉત્તર
કહતે હૈં : —
યહ જીવ જ્યોં હી આસ્રવોંકા ત્યોં હિ અપને આત્મકા,
જાને વિશેષાન્તર, તદા બન્ધન નહીં ઉસકો કહા ..૭૧..
ગાથાર્થ : — [યદા ] જબ [અનેન જીવેન ] યહ જીવ [આત્મનઃ ] આત્માકા [તથા એવ
ચ ] ઔર [આસ્રવાણાં ] આસ્રવોંકે [વિશેષાન્તરં ] અન્તર ઔર ભેદકો [જ્ઞાતં ભવતિ ] જાનતા હૈ
[તદા તુ ] તબ [તસ્ય ] ઉસે [બન્ધઃ ન ] બન્ધ નહીં હોતા .
ટીકા : — ઇસ જગતમેં વસ્તુ હૈ વહ સ્વભાવમાત્ર હી હૈ, ઔર ‘સ્વ’કા ભવન વહ સ્વ-ભાવ
હૈ (અર્થાત્ અપના જો હોના – પરિણમના સો સ્વભાવ હૈ); ઇસલિયે નિશ્ચયસે જ્ઞાનકા હોના – પરિણમના

Page 133 of 642
PDF/HTML Page 166 of 675
single page version

ક્રોધાદેર્ભવનં ક્રોધાદિઃ . અથ જ્ઞાનસ્ય યદ્ભવનં તન્ન ક્રોધાદેરપિ ભવનં, યતો યથા જ્ઞાનભવને
જ્ઞાનં ભવદ્વિભાવ્યતે ન તથા ક્રોધાદિરપિ; યત્તુ ક્રોધાદેર્ભવનં તન્ન જ્ઞાનસ્યાપિ ભવનં, યતો યથા
ક્રોધાદિભવને ક્રોધાદયો ભવન્તો વિભાવ્યન્તે ન તથા જ્ઞાનમપિ . ઇત્યાત્મનઃ ક્રોધાદીનાં ચ ન
ખલ્વેકવસ્તુત્વમ્ . ઇત્યેવમાત્માત્માસ્રવયોર્વિશેષદર્શનેન યદા ભેદં જાનાતિ તદાસ્યાનાદિરપ્યજ્ઞાનજા
કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તિર્નિવર્તતે; તન્નિવૃત્તાવજ્ઞાનનિમિત્તં પુદ્ગલદ્રવ્યકર્મબન્ધોઽપિ નિવર્તતે . તથા સતિ
જ્ઞાનમાત્રાદેવ બન્ધનિરોધઃ સિધ્યેત્ .
કથં જ્ઞાનમાત્રાદેવ બન્ધનિરોધ ઇતિ ચેત્ —
ણાદૂણ આસવાણં અસુચિત્તં ચ વિવરીયભાવં ચ .
દુક્ખસ્સ કારણં તિ ય તદો ણિયત્તિં કુણદિ જીવો ..૭૨..
સો આત્મા હૈ ઔર ક્રોધાદિકકા હોના – પરિણમના સો ક્રોધાદિ હૈ . તથા જ્ઞાનકા જો હોના – પરિણમના
હૈ સો ક્રોધાદિકા ભી હોના – પરિણમના નહીં હૈ, ક્યોંકિ જ્ઞાનકે હોનેમેં (-પરિણમનેમેં) જૈસે જ્ઞાન હોતા
હુઆ માલૂમ પડતા હૈ ઉસીપ્રકાર ક્રોધાદિક ભી હોતે હુએ માલૂમ નહીં પડતે; ઔર ક્રોધાદિકા જો
હોના – પરિણમના વહ જ્ઞાનકા ભી હોના – પરિણમના નહીં હૈ, ક્યોંકિ ક્રોધાદિકે હોનેમેં (-પરિણમનેમેં)
જૈસે ક્રોધાદિક હોતે હુએ માલૂમ પડતે હૈં વૈસે જ્ઞાન ભી હોતા હુઆ માલૂમ નહીં પડતા . ઇસપ્રકાર
આત્માકે ઔર ક્રોધાદિકે નિશ્ચયસે એકવસ્તુત્વ નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર આત્મા ઔર આસ્રવોંકા વિશેષ
( – અન્તર) દેખનેસે જબ યહ આત્મા ઉનકા ભેદ (ભિન્નતા) જાનતા હૈ તબ ઇસ આત્માકે અનાદિ
હોને પર ભી અજ્ઞાનસે ઉત્પન્ન હુઈ ઐસી (પરમેં) કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિ નિવૃત્ત હોતી હૈ; ઉસકી નિવૃત્તિ
હોને પર પૌદ્ગલિક દ્રવ્યકર્મકા બન્ધ — જો કિ અજ્ઞાનકા નિમિત્ત હૈ વહ — ભી નિવૃત્ત હોતા હૈ .
ઐસા હોને પર, જ્ઞાનમાત્રસે હી બન્ધકા નિરોધ સિદ્ધ હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — ક્રોધાદિક ઔર જ્ઞાન ભિન્ન-ભિન્ન વસ્તુઐં હૈં; ન તો જ્ઞાનમેં ક્રોધાદિ હૈ ઔર ન ક્રોધાદિમેં
જ્ઞાન હૈ . ઐસા ઉનકા ભેદજ્ઞાન હો તબ ઉનકે એકત્વસ્વરૂપકા અજ્ઞાન નાશ હોતા હૈ ઔર અજ્ઞાનકે નાશ
હો જાનેસે કર્મકા બન્ધ ભી નહીં હોતા . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનસે હી બન્ધકા નિરોધ હોતા હૈ ..૭૧..
અબ પૂછતા હૈ કિ જ્ઞાનમાત્રસે હી બન્ધકા નિરોધ કૈસે હોતા હૈ ? ઉસકા ઉત્તર કહતે
હૈં : —
અશુચિપના, વિપરીતતા યે આસ્રવોંકે જાનકે,
અરુ દુઃખકારણ જાનકે, ઇનસે નિવર્તન જીવ કરે ..૭૨..

Page 134 of 642
PDF/HTML Page 167 of 675
single page version

જ્ઞાત્વા આસ્રવાણામશુચિત્વં ચ વિપરીતભાવં ચ .
દુઃખસ્ય કારણાનીતિ ચ તતો નિવૃત્તિં કરોતિ જીવઃ ..૭૨..
જલે જમ્બાલવત્કલુષત્વેનોપલભ્યમાનત્વાદશુચયઃ ખલ્વાસ્રવાઃ, ભગવાનાત્મા તુ નિત્યમેવાતિ-
નિર્મલચિન્માત્રત્વેનોપલમ્ભકત્વાદત્યન્તં શુચિરેવ . જડસ્વભાવત્વે સતિ પરચેત્યત્વાદન્યસ્વભાવાઃ
ખલ્વાસ્રવાઃ, ભગવાનાત્મા તુ નિત્યમેવ વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવત્વે સતિ સ્વયં ચેતકત્વાદનન્યસ્વભાવ એવ .
આકુલત્વોત્પાદકત્વાદ્દુઃખસ્ય કારણાનિ ખલ્વાસ્રવાઃ, ભગવાનાત્મા તુ નિત્યમેવાનાકુલત્વ-
સ્વભાવેનાકાર્યકારણત્વાદ્દુઃખસ્યાકારણમેવ . ઇત્યેવં વિશેષદર્શનેન યદૈવાયમાત્માત્માસ્રવયોર્ભેદં
જાનાતિ તદૈવ ક્રોધાદિભ્ય આસ્રવેભ્યો નિવર્તતે, તેભ્યોઽનિવર્તમાનસ્ય પારમાર્થિકતદ્ભેદજ્ઞાના-
સિદ્ધેઃ. તતઃ ક્રોધાદ્યાસ્રવનિવૃત્ત્યવિનાભાવિનો જ્ઞાનમાત્રાદેવાજ્ઞાનજસ્ય પૌદ્ગલિકસ્ય કર્મણો
ગાથાર્થ : — [આસ્રવાણામ્ ] આસ્રવોંકી [અશુચિત્વં ચ ] અશુચિતા ઔર [વિપરીતભાવં
ચ ] વિપરીતતા [ચ ] તથા [દુઃખસ્ય કારણાનિ ઇતિ ] વે દુઃખકે કારણ હૈં ઐસા [જ્ઞાત્વા ] જાનકર
[જીવઃ ] જીવ [તતઃ નિવૃત્તિં ] ઉનસે નિવૃત્તિ [કરોતિ ] કરતા હૈ .
ટીકા : — જલમેં સેવાલ (કાઈ) હૈ સો મલ યા મૈલ હૈ; ઉસ સેવાલકી ભાઁતિ આસ્રવ
મલરૂપ યા મૈલરૂપ અનુભવમેં આતે હૈં, ઇસલિયે વે અશુચિ હૈં ( – અપવિત્ર હૈં); ઔર ભગવાન્ આત્મા
તો સદા હી અતિનિર્મલ ચૈતન્યમાત્રસ્વભાવરૂપસે જ્ઞાયક હૈ, ઇસલિયે અત્યન્ત શુચિ હી હૈ ( — પવિત્ર
હી હૈ; ઉજ્જ્વલ હી હૈ) . આસ્રવોંકે જડસ્વભાવત્વ હોનેસે વે દૂસરેકે દ્વારા જાનને યોગ્ય હૈં ( – ક્યોંકિ
જો જડ હો વહ અપનેકો તથા પરકો નહીં જાનતા, ઉસે દૂસરા હી જાનતા હૈ – ) ઇસલિયે વે ચૈતન્યસે
અન્ય સ્વભાવવાલે હૈં; ઔર ભગવાન આત્મા તો, અપનેકો સદા હી વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવપના હોનેસે, સ્વયં
હી ચેતક ( – જ્ઞાતા) હૈ ( – સ્વકો ઔર પરકો જાનતા હૈ – ) ઇસલિયે વહ ચૈતન્યસે અનન્ય
સ્વભાવવાલા હી હૈ (અર્થાત્ ચૈતન્યસે અન્ય સ્વભાવવાલા નહીં હૈ) . આસ્રવ આકુલતાકે ઉત્પન્ન
કરનેવાલે હૈં, ઇસલિયે દુઃખકે કારણ હૈં; ઔર ભગવાન આત્મા તો, સદા હી નિરાકુલતા-સ્વભાવકે
કારણ કિસીકા કાર્ય તથા કિસીકા કારણ ન હોનેસે, દુઃખકા અકારણ હી હૈ (અર્થાત્ દુઃખકા
કારણ નહીં હૈ) . ઇસપ્રકાર વિશેષ ( – અન્તર)કો દેખકર જબ યહ આત્મા, આત્મા ઔર આસ્રવોંકે
ભેદકો જાનતા હૈ ઉસી સમય ક્રોધાદિ આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ, ક્યોંકિ ઉનસે જો નિર્વૃત્ત નહીં હોતા
ઉસે આત્મા ઔર આસ્રવોંકે પારમાર્થિક (યથાર્થ) ભેદજ્ઞાનકી સિદ્ધિ હી નહીં હુઈ . ઇસલિયે
ક્રોધાદિક આસ્રવોંસે નિવૃત્તિકે સાથ જો અવિનાભાવી હૈ ઐસે જ્ઞાનમાત્રસે હી, અજ્ઞાનજન્ય પૌદ્ગલિક
કર્મકે બન્ધકા નિરોધ હોતા હૈ .

Page 135 of 642
PDF/HTML Page 168 of 675
single page version

બન્ધનિરોધઃ સિધ્યેત્ . કિંચ યદિદમાત્માસ્રવયોર્ભેદજ્ઞાનં તત્કિમજ્ઞાનં કિં વા જ્ઞાનમ્ ? યદ્યજ્ઞાનં
તદા તદભેદજ્ઞાનાન્ન તસ્ય વિશેષઃ . જ્ઞાનં ચેત્ કિમાસ્રવેષુ પ્રવૃત્તં કિં વાસ્રવેભ્યો નિવૃત્તમ્ ?
આસ્રવેષુ પ્રવૃત્તં ચેત્તદાપિ તદભેદજ્ઞાનાન્ન તસ્ય વિશેષઃ . આસ્રવેભ્યો નિવૃત્તં ચેત્તર્હિ કથં ન
જ્ઞાનાદેવ બન્ધનિરોધઃ ? ઇતિ નિરસ્તોઽજ્ઞાનાંશઃ ક્રિયાનયઃ . યત્ત્વાત્માસ્રવયોર્ભેદજ્ઞાનમપિ નાસ્રવેભ્યો
નિવૃત્તં ભવતિ તજ્જ્ઞાનમેવ ન ભવતીતિ જ્ઞાનાંશો જ્ઞાનનયોઽપિ નિરસ્તઃ .
ઔર, જો યહ આત્મા ઔર આસ્રવોંકા ભેદજ્ઞાન હૈ સો અજ્ઞાન હૈ યા જ્ઞાન ? યદિ અજ્ઞાન હૈ
તો આત્મા ઔર આસ્રવોંકે અભેદજ્ઞાનસે ઉસકી કોઈ વિશેષતા નહીં હુઈ . ઔર યદિ જ્ઞાન હૈ તો વહ
આસ્રવોંમેં પ્રવૃત્ત હૈ યા ઉનસે નિવૃત્ત ? યદિ આસ્રવોંમેં પ્રવૃત્ત હોતા હૈ તો ભી આત્મા ઔર આસ્રવોંકે
અભેદજ્ઞાનસે ઉસકી કોઈ વિશેષતા નહીં હુઈ . ઔર યદિ આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હૈ તો જ્ઞાનસે હી બન્ધકા
નિરોધ સિદ્ધ હુઆ ક્યોં ન કહલાયેગા ? (સિદ્ધ હુઆ હી કહલાયેગા .) ઐસા સિદ્ધ હોનેસે અજ્ઞાનકા
અંશ ઐસે ક્રિયાનયકા ખણ્ડન હુઆ . ઔર યદિ આત્મા ઔર આસ્રવોંકા ભેદજ્ઞાન ભી આસ્રવોંસે
નિવૃત્ત ન હો તો વહ જ્ઞાન હી નહીં હૈ ઐસા સિદ્ધ હોનેસે જ્ઞાનકા અંશ ઐસે (એકાન્ત) જ્ઞાનનયકા
ભી ખણ્ડન હુઆ .
ભાવાર્થ : — આસ્રવ અશુચિ હૈં, જડ હૈં, દુઃખકે કારણ હૈં ઔર આત્મા પવિત્ર હૈ, જ્ઞાતા
હૈ, સુખસ્વરૂપ હૈ . ઇસપ્રકાર લક્ષણભેદસે દોનોંકો ભિન્ન જાનકર આસ્રવોંસે આત્મા નિવૃત્ત હોતા હૈ
ઔર ઉસે કર્મકા બન્ધ નહીં હોતા . આત્મા ઔર આસ્રવોંકા ભેદ જાનને પર ભી યદિ આત્મા આસ્રવોંસે
નિવૃત્ત ન હો તો વહ જ્ઞાન હી નહીં, કિન્તુ અજ્ઞાન હી હૈ . યહાઁ કોઈ પ્રશ્ન કરે કિ અવિરત
સમ્યગ્દૃષ્ટિકો મિથ્યાત્વ ઔર અનન્તાનુબંધી પ્રકૃતિયોંકા તો આસ્રવ નહીં હોતા, કિન્તુ અન્ય
પ્રકૃતિયોંકા તો આસ્રવ હોકર બન્ધ હોતા હૈ; ઇસલિયે ઉસે જ્ઞાની કહના યા અજ્ઞાની ? ઉસકા
સમાધાન : — સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવ જ્ઞાની હી હૈ, ક્યોંકિ વહ અભિપ્રાયપૂર્વકકે આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હુઆ
હૈ . ઉસે પ્રકૃતિયોંકા જો આસ્રવ તથા બન્ધ હોતા હૈ વહ અભિપ્રાયપૂર્વક નહીં હૈ . સમ્યગ્દૃષ્ટિ હોનેકે
બાદ પરદ્રવ્યકે સ્વામિત્વકા અભાવ હૈ; ઇસલિયે, જબ તક ઉસકો ચારિત્રમોહકા ઉદય હૈ તબ તક
ઉસકે ઉદયાનુસાર જો આસ્રવ-બન્ધ હોતા હૈ ઉસકા સ્વામિત્વ ઉસકો નહીં હૈ . અભિપ્રાયમેં તો વહ
આસ્રવ-બન્ધસે સર્વથા નિવૃત્ત હોના હી ચાહતા હૈ . ઇસલિયે વહ જ્ઞાની હી હૈ .
જો યહ કહા હૈ કિ જ્ઞાનીકો બન્ધ નહીં હોતા ઉસકા કારણ ઇસપ્રકાર હૈ : —
મિથ્યાત્વસમ્બન્ધી બન્ધ જો કિ અનન્ત સંસારકા કારણ હૈ વહી યહાઁ પ્રધાનતયા વિવક્ષિત હૈ .
અવિરતિ આદિસે જો બન્ધ હોતા હૈ વહ અલ્પ સ્થિતિ-અનુભાગવાલા હૈ, દીર્ઘ સંસારકા કારણ નહીં

Page 136 of 642
PDF/HTML Page 169 of 675
single page version

(માલિની)
પરપરિણતિમુજ્ઝત્ ખણ્ડયદ્ભેદવાદા-
નિદમુદિતમખણ્ડં જ્ઞાનમુચ્ચણ્ડમુચ્ચૈઃ .
નનુ કથમવકાશઃ કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તે-
રિહ ભવતિ કથં વા પૌદ્ગલઃ કર્મબન્ધઃ ..૪૭..
હૈ; ઇસલિયે વહ પ્રધાન નહીં માના ગયા . અથવા તો ઐસા કારણ હૈ કિ : — જ્ઞાન બન્ધકા કારણ
નહીં હૈ . જબ તક જ્ઞાનમેં મિથ્યાત્વકા ઉદય થા તબ તક વહ અજ્ઞાન કહલાતા થા ઔર મિથ્યાત્વકે
જાનેકે બાદ અજ્ઞાન નહીં, કિન્તુ જ્ઞાન હી હૈ . ઉસમેં જો કુછ ચારિત્રમોહ સમ્બન્ધી વિકાર હૈ ઉસકા
સ્વામી જ્ઞાની નહીં, ઇસલિયે જ્ઞાનીકે બન્ધ નહીં હૈ; ક્યોંકિ વિકાર જો કિ બન્ધરૂપ હૈ ઔર બન્ધકા
કારણ હૈ, વહ તો બન્ધકી પંક્તિમેં હૈ, જ્ઞાનકી પંક્તિમેં નહીં . ઇસ અર્થકે સમર્થનરૂપ કથન આગે
ગાથાઓંમેં આયેગા ..૭૨..
યહાઁ કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [પરપરિણતિમ્ ઉજ્ઝત્ ] પરપરિણતિકો છોડતા હુઆ, [ભેદવાદાન્
ખણ્ડયત્ ] ભેદકે ક થનોંકો તોડતા હુઆ, [ઇદમ્ અખણ્ડમ્ ઉચ્ચણ્ડમ્ જ્ઞાનમ્ ] યહ અખણ્ડ ઔર
અત્યંત પ્રચણ્ડ જ્ઞાન [ઉચ્ચૈઃ ઉદિતમ્ ] પ્રત્યક્ષ ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઆ હૈ . [નનુ ] અહો ! [ઇહ ] ઐસે
જ્ઞાનમેં [કર્તૃકર્મપ્રવૃત્તિઃ ] (પરદ્રવ્યકે) ક ર્તાક ર્મકી પ્રવૃત્તિકા [કથમ્ અવકાશઃ ] અવકાશ કૈસે
હો સકતા હૈ ? [વા ] તથા [પૌદ્ગલઃ કર્મબન્ધઃ ] પૌદ્ગલિક ક ર્મબંધ ભી [કથં ભવતિ ] કૈસે
હો સકતા હૈ ? (નહીં હો સકતા .)
(જ્ઞેયોંકે નિમિત્તસે તથા ક્ષયોપશમકે વિશેષસે જ્ઞાનમેં જો અનેક ખણ્ડરૂપ આકાર
પ્રતિભાસિત હોતે થે ઉનસે રહિત જ્ઞાનમાત્ર આકાર અબ અનુભવમેં આયા, ઇસલિયે જ્ઞાનકો ‘અખણ્ડ’
વિશેષણ દિયા હૈ . મતિજ્ઞાનાદિ જો અનેક ભેદ કહે જાતે થે ઉન્હેં દૂર કરતા હુઆ ઉદયકો પ્રાપ્ત
હુઆ હૈ, ઇસલિયે ‘ભેદકે કથનોંકો તોડતા હુઆ’ ઐસા કહા હૈ . પરકે નિમિત્તસે રાગાદિરૂપ
પરિણમિત હોતા થા ઉસ પરિણતિકો છોડતા હુઆ ઉદયકો પ્રાપ્ત હુઆ હૈ, ઇસલિયે ‘પરપરિણતિકો
છોડતા હુઆ’ ઐસા કહા હૈ . પરકે નિમિત્તસે રાગાદિરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, બલવાન હૈ ઇસલિયે
‘અત્યન્ત પ્રચણ્ડ’ કહા હૈ .)
ભાવાર્થ : — કર્મબન્ધ તો અજ્ઞાનસે હુઈ કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિસે થા . અબ જબ ભેદભાવકો
ઔર પરપરિણતિકો દૂર કરકે એકાકાર જ્ઞાન પ્રગટ હુઆ તબ ભેદરૂપ કારકકી પ્રવૃત્તિ મિટ ગઈ;
તબ ફિ ર અબ બન્ધ કિસલિયે હોગા ? અર્થાત્ નહીં હોગા .૪૭.

Page 137 of 642
PDF/HTML Page 170 of 675
single page version

કેન વિધિનાયમાસ્રવેભ્યો નિવર્તત ઇતિ ચેત્ —
અહમેક્કો ખલુ સુદ્ધો ણિમ્મમઓ ણાણદંસણસમગ્ગો .
તમ્હિ ઠિદો તચ્ચિત્તો સવ્વે એદે ખયં ણેમિ ..૭૩..
અહમેકઃ ખલુ શુદ્ધઃ નિર્મમતઃ જ્ઞાનદર્શનસમગ્રઃ .
તસ્મિન્ સ્થિતસ્તચ્ચિતઃ સર્વાનેતાન્ ક્ષયં નયામિ ..૭૩..
અહમયમાત્મા પ્રત્યક્ષમક્ષુણ્ણમનન્તં ચિન્માત્રં જ્યોતિરનાદ્યનન્તનિત્યોદિતવિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ-
ભાવત્વાદેકઃ, સકલકારકચક્રપ્રક્રિયોત્તીર્ણનિર્મલાનુભૂતિમાત્રત્વાચ્છુદ્ધઃ, પુદ્ગલસ્વામિકસ્ય ક્રોધાદિ-
ભાવવૈશ્વરૂપસ્ય સ્વસ્ય સ્વામિત્વેન નિત્યમેવાપરિણમનાન્નિર્મમતઃ, ચિન્માત્રસ્ય મહસો વસ્તુસ્વભાવત
એવ સામાન્યવિશેષાભ્યાં સકલત્વાદ્ જ્ઞાનદર્શનસમગ્રઃ, ગગનાદિવત્પારમાર્થિકો વસ્તુવિશેષોઽસ્મિ .
તદહમધુનાસ્મિન્નેવાત્મનિ નિખિલપરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિનિવૃત્ત્યા નિશ્ચલમવતિષ્ઠમાનઃ સકલપરદ્રવ્યનિમિત્તક-
18
અબ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ યહ આત્મા કિસ વિધિસે આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ ? ઉસકે
ઉત્તરરૂપ ગાથા કહતે હૈં : —
મૈં એક, શુદ્ધ, મમત્વહીન રુ જ્ઞાનદર્શનપૂર્ણ હૂઁ .
ઇસમેં રહ સ્થિત, લીન ઇસમેં, શીઘ્ર યે સબ ક્ષય કરૂઁ ..૭૩..
ગાથાર્થ : — જ્ઞાની વિચાર કરતા હૈ કિ — [ખલુ ] નિશ્ચયસે [અહમ્ ] મૈંં [એકઃ ] એક હૂઁ,
[શુદ્ધઃ ] શુદ્ધ હૂઁ, [નિર્મમતઃ ] મમતારહિત હૂઁ, [જ્ઞાનદર્શનસમગ્રઃ ] જ્ઞાનદર્શનસે પૂર્ણ હૂઁ; [તસ્મિન્
સ્થિતઃ ] ઉસ સ્વભાવમેં રહતા હુઆ, [તચ્ચિત્તઃ ] ઉસસે (-ઉસ ચૈતન્ય-અનુભવમેં) લીન હોતા હુઆ
(મૈં) [એતાન્ ] ઇન [સર્વાન્ ] ક્રોેધાદિક સર્વ આસ્રવોંકો [ક્ષયં ] ક્ષયકો [નયામિ ] પ્રાપ્ત કરાતા હૂઁ .
ટીકા : — મૈં યહ આત્મા — પ્રત્યક્ષ અખણ્ડ અનન્ત ચિન્માત્ર જ્યોતિ — અનાદિ-અનન્ત
નિત્ય-ઉદયરૂપ વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવભાવત્વકે કારણ એક હૂઁ; (કર્તા, કર્મ, કરણ, સંપ્રદાન, અપાદાન
ઔર અધિકરણસ્વરૂપ) સર્વ કારકોંકી સમૂહકી પ્રક્રિયાસે પારકો પ્રાપ્ત જો નિર્મલ અનુભૂતિ, ઉસ
અનુભૂતિમાત્રપનેકે કારણ શુદ્ધ હૂઁ; પુદ્ગલદ્રવ્ય જિસકા સ્વામી હૈ ઐસા જો ક્રોધાદિભાવોંકા
વિશ્વરૂપત્વ (અનેકરૂપત્વ) ઉસકે સ્વામીપનેરૂપ સ્વયં સદા હી નહીં પરિણમતા હોનેસે મમતારહિત
હૂઁ; ચિન્માત્ર જ્યોતિકી, વસ્તુસ્વભાવસે હી, સામાન્ય ઔર વિશેષસે પરિપૂર્ણતા હોનેસે, મૈં જ્ઞાનદર્શનસે
પરિપૂર્ણ હૂઁ . — ઐસા મૈં આકાશાદિ દ્રવ્યકી ભાઁતિ પારમાર્થિક વસ્તુવિશેષ હૂઁ . ઇસલિયે અબ મૈં

Page 138 of 642
PDF/HTML Page 171 of 675
single page version

વિશેષચેતનચંચલકલ્લોલનિરોધેનેમમેવ ચેતયમાનઃ સ્વાજ્ઞાનેનાત્મન્યુત્પ્લવમાનાનેતાન્ ભાવાનખિલા-
નેવ ક્ષપયામીત્યાત્મનિ નિશ્ચિત્ય ચિરસંગૃહીતમુક્તપોતપાત્રઃ સમુદ્રાવર્ત ઇવ ઝગિત્યેવોદ્વાન્તસમસ્ત-
વિકલ્પોઽકલ્પિતમચલિતમમલમાત્માનમાલમ્બમાનો વિજ્ઞાનઘનભૂતઃ ખલ્વયમાત્માસ્રવેભ્યો નિવર્તતે .
કથં જ્ઞાનાસ્રવનિવૃત્ત્યોઃ સમકાલત્વમિતિ ચેત્ —
જીવણિબદ્ધા એદે અધુવ અણિચ્ચા તહા અસરણા ય .
દુક્ખા દુક્ખફલ ત્તિ ય ણાદૂણ ણિવત્તદે તેહિં ..૭૪..
જીવનિબદ્ધા એતે અધ્રુવા અનિત્યાસ્તથા અશરણાશ્ચ .
દુઃખાનિ દુઃખફલા ઇતિ ચ જ્ઞાત્વા નિવર્તતે તેભ્યઃ ..૭૪..
સમસ્ત પરદ્રવ્યપ્રવૃત્તિસે નિવૃત્તિ દ્વારા ઇસી આત્મસ્વભાવમેં નિશ્ચલ રહતા હુઆ, સમસ્ત પરદ્રવ્યકે
નિમિત્તસે વિશેષરૂપ ચેતનમેં હોનેવાલે ચઞ્ચલ કલ્લોલોંકે નિરોધસે ઇસકો હી (ઇસ
ચૈતન્યસ્વરૂપકો હી) અનુભવ કરતા હુઆ, અપને અજ્ઞાનસે આત્મામેં ઉત્પન્ન હોનેવાલે જો યહ
ક્રોધાદિક ભાવ હૈં ઉન સબકા ક્ષય કરતા હૂઁ — ઐસા આત્મામેં નિશ્ચય કરકે, જિસને બહુત સમયસે
પકડે હુએ જહાજકો છોડ દિયા હૈ ઐસે સમુદ્રકે ભઁવરકી ભાઁતિ, જિસને સર્વ વિકલ્પોંકો શીઘ્ર હી
વમન કર દિયા હૈ ઐસા, નિર્વિકલ્પ અચલિત નિર્મલ આત્માકા અવલમ્બન કરતા હુઆ, વિજ્ઞાનઘન
હોતા હુઆ, યહ આત્મા આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — શુદ્ધનયસે જ્ઞાનીને આત્માકા ઐસા નિશ્ચય કિયા હૈ કિ — ‘મૈં એક હૂઁ, શુદ્ધ
હૂઁ, પરદ્રવ્યકે પ્રતિ મમતારહિત હૂઁ, જ્ઞાનદર્શનસે પૂર્ણ વસ્તુ હૂઁ’ . જબ વહ જ્ઞાની આત્મા ઐસે અપને
સ્વરૂપમેં રહતા હુઆ ઉસીકે અનુભવરૂપ હો તબ ક્રોધાદિક આસ્રવ ક્ષયકો પ્રાપ્ત હોતે હૈં . જૈસે
સમુદ્રકે આવર્ત્ત(ભઁવર)ને બહુત સમયસે જહાજકો પકડ રખા હો ઔર જબ વહ આવર્ત્ત શમન હો
જાતા હૈ તબ વહ ઉસ જહાજકો છોડ દેતા હૈ, ઇસીપ્રકાર આત્મા વિકલ્પોંકે આવર્ત્તકો શમન કરતા
હુઆ આસ્રવોંકો છોડ દેતા હૈ ..૭૩..
અબ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ જ્ઞાન હોનેકા ઔર આસ્રવોંકી નિવૃત્તિકા સમકાલ (એક કાલ)
કૈસે હૈ ? ઉસકે ઉત્તરરૂપ ગાથા કહતે હૈં : —
યે સર્વ જીવનિબદ્ધ, અધ્રુવ, શરણહીન, અનિત્ય હૈં,
યે દુઃખ, દુઃખફલ જાનકે ઇનસે નિવર્તન જીવ કરે ..૭૪..
ગાથાર્થ : — [એતે ] યહ આસ્રવ [જીવનિબદ્ધાઃ ] જીવકે સાથ નિબદ્ધ હૈં, [અધ્રુવાઃ ]

Page 139 of 642
PDF/HTML Page 172 of 675
single page version

જતુપાદપવદ્વધ્યઘાતકસ્વભાવત્વાજ્જીવનિબદ્ધાઃ ખલ્વાસ્રવાઃ, ન પુનરવિરુદ્ધસ્વભાવત્વા-
ભાવાજ્જીવ એવ . અપસ્મારરયવદ્વર્ધમાનહીયમાનત્વાદધ્રુવાઃ ખલ્વાસ્રવાઃ, ધ્રુવશ્ચિન્માત્રો જીવ
એવ . શીતદાહજ્વરાવેશવત્ ક્રમેણોજ્જૃમ્ભમાણત્વાદનિત્યાઃ ખલ્વાસ્રવાઃ, નિત્યો વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવો
જીવ એવ . બીજનિર્મોક્ષક્ષણક્ષીયમાણદારુણસ્મરસંસ્કારવત્ત્રાતુમશક્યત્વાદશરણાઃ ખલ્વાસ્રવાઃ,
સશરણઃ સ્વયં ગુપ્તઃ સહજચિચ્છક્તિર્જીવ એવ . નિત્યમેવાકુલસ્વભાવત્વાદ્દુઃખાનિ ખલ્વાસ્રવાઃ,
અદુઃખં નિત્યમેવાનાકુલસ્વભાવો જીવ એવ . આયત્યામાકુલત્વોત્પાદકસ્ય પુદ્ગલપરિણામસ્ય
હેતુત્વાદ્દુઃખફલાઃ ખલ્વાસ્રવાઃ, અદુઃખફલઃ સકલસ્યાપિ પુદ્ગલપરિણામસ્યાહેતુત્વાજ્જીવ
એવ . ઇતિ વિકલ્પાનન્તરમેવ શિથિલિતકર્મવિપાકો વિઘટિતઘનૌઘઘટનો દિગાભોગ ઇવ
અધ્રુવ હૈં, [અનિત્યાઃ ] અનિત્ય હૈં [તથા ચ ] તથા [અશરણાઃ ] અશરણ હૈં, [ચ ] ઔર વે
[દુઃખાનિ ] દુઃખરૂપ હૈં, [દુઃખફલાઃ ] દુઃખ હી જિનકા ફલ હૈ ઐસે હૈં, — [ઇતિ જ્ઞાત્વા ] ઐસા
જાનકર જ્ઞાની [તેભ્યઃ ] ઉનસે [નિવર્તતે ] નિવૃત્ત હોતા હૈ .
ટીકા : — વૃક્ષ ઔર લાખકી ભાઁતિ વધ્ય-ઘાતકસ્વભાવપના હોનેસે આસ્રવ જીવકે
સાથ બઁધે હુએ હૈં; કિન્તુ અવિરુદ્ધસ્વભાવત્વકા અભાવ હોનેસે વે જીવ હી નહીં હૈં . [લાખકે
નિમિત્તસે પીપલ આદિ વૃક્ષકા નાશ હોતા હૈ . લાખ ઘાતક હૈ ઔર વૃક્ષ વધ્ય (ઘાત હોને
યોગ્ય) હૈ . ઇસપ્રકાર લાખ ઔર વૃક્ષકા સ્વભાવ એક-દૂસરેસે વિરુદ્ધ હૈ, ઇસલિયે લાખ
વૃક્ષકે સાથ માત્ર બંધી હુઈ હી હૈ; લાખ સ્વયં વૃક્ષ નહીં હૈ . ઇસીપ્રકાર આસ્રવ ઘાતક હૈં
ઔર આત્મા વધ્ય હૈ . ઇસપ્રકાર વિરુદ્ધ સ્વભાવ હોનેસે આસ્રવ સ્વયં જીવ નહીં હૈ . ] આસ્રવ
મૃગીકે વેગકી ભાઁતિ બઢતે-ઘટતે હોનેસે અધ્રુવ હૈં; ચૈતન્યમાત્ર જીવ હી ધ્રુવ હૈ . આસ્રવ
શીતદાહજ્વરકે આવેશકી ભાઁતિ અનુક્રમસે ઉત્પન્ન હોતે હૈં ઇસલિએ અનિત્ય હૈં; વિજ્ઞાનઘન
જિસકા સ્વભાવ હૈ ઐસા જીવ હી નિત્ય હૈ . જૈસે કામસેવનમેં વીર્ય છૂટ જાતા હૈ ઉસી ક્ષણ
દારુણ સંસ્કાર નષ્ટ હો જાતા હૈ, કિસીસે નહીં રોકા જા સકતા, ઇસીપ્રકાર કર્મોદય છૂટ જાતા
હૈ ઉસી ક્ષણ આસ્રવ નાશકો પ્રાપ્ત હો જાતે હૈં, રોકે નહીં જા સકતે, ઇસલિયે વે (આસ્રવ)
અશરણ હૈં; સ્વયંરક્ષિત સહજચિત્શક્તિરૂપ જીવ હી શરણસહિત હૈ . આસ્રવ સદા હી આકુલ
સ્વભાવવાલે હોનેસે દુઃખરૂપ હૈં; સદા હી નિરાકુલ સ્વભાવવાલા જીવ હી અદુઃખરૂપ અર્થાત્
સુખરૂપ હૈ . આસ્રવ આગામી કાલમેં આકુલતાકો ઉત્પન્ન કરનેવાલે ઐસે પુદ્ગલપરિણામકે
હેતુ હોનેસે દુઃખફલરૂપ (દુઃખ જિસકા ફલ હૈ ઐસે) હૈં; જીવ હી સમસ્ત પુદ્ગલપરિણામકા
અહેતુ હોનેસે અદુઃખફલ (દુઃખફલરૂપ નહીં) હૈ . — ઐસા આસ્રવોંકા ઔર જીવકા ભેદજ્ઞાન
હોતે હી (તત્કાલ હી) જિસમેં કર્મવિપાક શિથિલ હો ગયા હૈ ઐસા વહ આત્મા, જિસમેં

Page 140 of 642
PDF/HTML Page 173 of 675
single page version

નિરર્ગલપ્રસરઃ સહજવિજૃમ્ભમાણચિચ્છક્તિતયા યથા યથા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવો ભવતિ તથા
તથાસ્રવેભ્યો નિવર્તતે, યથા યથાસ્રવેભ્યશ્ચ નિવર્તતે તથા તથા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવો ભવતીતિ .
તાવદ્વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવો ભવતિ યાવત્ સમ્યગાસ્રવેભ્યો નિવર્તતે, તાવદાસ્રવેભ્યશ્ચ નિવર્તતે
યાવત્સમ્યગ્વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવો ભવતીતિ જ્ઞાનાસ્રવનિવૃત્ત્યોઃ સમકાલત્વમ્ .
બાદલસમૂહકી રચના ખણ્ડિત હો ગઈ હૈ ઐસે દિશાકે વિસ્તારકી ભાઁતિ અમર્યાદ જિસકા
વિસ્તાર હૈ ઐસા, સહજરૂપસે વિકાસકો પ્રાપ્ત ચિત્શક્તિસે જ્યોં-જ્યોં વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા
જાતા હૈ ત્યોં-ત્યોં આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા જાતા હૈ, ઔર જ્યોં-જ્યોં આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા જાતા
હૈ ત્યોં-ત્યોં વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા જાતા હૈ; ઉતના વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા હૈ જિતના સમ્યક્
પ્રકારસે આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ, ઔર ઉતના આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ જિતના
સમ્યક્ પ્રકારસે વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનકો ઔર આસ્રવોંકી નિવૃત્તિકો
સમકાલપના હૈ .
ભાવાર્થ : — આસ્રવોંકા ઔર આત્માકા જૈસા ઊ પર કહા હૈ તદનુસાર ભેદ જાનતે હી,
જિસ-જિસ પ્રકારસે જિતને-જિતને અંશમેં આત્મા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા હૈ ઉસ-ઉસ પ્રકારસે
ઉતને-ઉતને અંશમેં વહ આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ . જબ સમ્પૂર્ણ વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા હૈ તબ
સમસ્ત આસ્રવોંસે નિવૃત્ત હોતા હૈ . ઇસપ્રકાર જ્ઞાનકા ઔર આસ્રવનિવૃત્તિકા એક કાલ હૈ .
યહ આસ્રવોંકો દૂર હોનેકા ઔર સંવર હોનેકા વર્ણન ગુણસ્થાનોંકી પરિપાટીરૂપસે
તત્ત્વાર્થસૂત્રકી ટીકા આદિ સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રોંમેં હૈ વહાઁસે જાનના . યહાઁ તો સામાન્ય પ્રકરણ હૈ,
ઇસલિયે સામાન્યતયા કહા હૈ .
‘આત્મા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા જાતા હૈ’ ઇસકા ક્યા અર્થ હૈ ? ઉસકા ઉત્તર : —
‘આત્મા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ હોતા જાતા હૈ અર્થાત્ આત્મા જ્ઞાનમેં સ્થિત હોતા જાતા હૈ .’ જબ
તક મિથ્યાત્વ હો તબ તક જ્ઞાનકો (ભલે હી વહ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન અધિક હો તો ભી)
અજ્ઞાન કહા જાતા હૈ ઔર મિથ્યાત્વકે જાનેકે બાદ ઉસે (ભલે હી વહ ક્ષાયોપશમિક જ્ઞાન
અલ્પ હો તો ભી) વિજ્ઞાન કહા જાતા હૈ . જ્યોં-જ્યોં વહ જ્ઞાન અર્થાત્ વિજ્ઞાન સ્થિર-ઘન હોતા
જાતા હૈ ત્યોં-ત્યોં આસ્રવોંકી નિવૃત્તિ હોતી જાતી હૈ ઔર જ્યોં-જ્યોં આસ્રવોંકી નિવૃત્તિ હોતી
જાતી હૈ ત્યોં-ત્યોં જ્ઞાન (વિજ્ઞાન) સ્થિર-ઘન હોતા જાતા હૈ, અર્થાત્ આત્મા વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવ
હોતા જાતા હૈ ..૭૪..
અબ ઇસી અર્થકા કલશરૂપ તથા આગેકે કથનકા સૂચક કાવ્ય કહતે
હૈં : —

Page 141 of 642
PDF/HTML Page 174 of 675
single page version

(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
ઇત્યેવં વિરચય્ય સમ્પ્રતિ પરદ્રવ્યાન્નિવૃત્તિં પરાં
સ્વં વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવમભયાદાસ્તિઘ્નુવાનઃ પરમ્ .
અજ્ઞાનોત્થિતકર્તૃકર્મકલનાત્ ક્લેશાન્નિવૃત્તઃ સ્વયં
જ્ઞાનીભૂત ઇતશ્ચકાસ્તિ જગતઃ સાક્ષી પુરાણઃ પુમાન્ ..૪૮..
કથમાત્મા જ્ઞાનીભૂતો લક્ષ્યત ઇતિ ચેત્ —
કમ્મસ્સ ય પરિણામં ણોકમ્મસ્સ ય તહેવ પરિણામં .
ણ કરેઇ એયમાદા જો જાણદિ સો હવદિ ણાણી ..૭૫..
કર્મણશ્ચ પરિણામં નોકર્મણશ્ચ તથૈવ પરિણામમ્ .
ન કરોત્યેનમાત્મા યો જાનાતિ સ ભવતિ જ્ઞાની ..૭૫..
શ્લોકાર્થ : — [ઇતિ એવં ] ઇસપ્રકાર પૂર્વક થિત વિધાનસે, [સમ્પ્રતિ ] અધુના (તત્કાલ)
હી [પરદ્રવ્યાત્ ] પરદ્રવ્યસે [પરાં નિવૃત્તિં વિરચય્ય ] ઉત્કૃષ્ટ (સર્વ પ્રકારે) નિવૃત્તિ ક̄રકે,
[વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવમ્ પરમ્ સ્વં અભયાત્ આસ્તિઘ્નુવાનઃ ] વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવરૂપ કે વલ અપને પર
નિર્ભયતાસે આરૂઢ હોતા હુઆ અર્થાત્ અપના આશ્રય કરતા હુઆ (અથવા અપનેકો નિઃશંકતયા
આસ્તિક્યભાવસે સ્થિર કરતા હુઆ), [અજ્ઞાનોત્થિતકર્તૃકર્મકલનાત્ ક્લેશાત્ ] અજ્ઞાનસે ઉત્પન્ન હુઈ
કર્તાકર્મકી પ્રવૃત્તિકે અભ્યાસસે ઉત્પન્ન ક્લેશસે [નિવૃત્તઃ ] નિવૃત્ત હુઆ, [સ્વયં જ્ઞાનીભૂતઃ ] સ્વયં
જ્ઞાનસ્વરૂપ હોતા હુઆ, [જગતઃ સાક્ષી ] જગતકા સાક્ષી (જ્ઞાતાદ્રષ્ટા), [પુરાણઃ પુમાન્ ] પુરાણ પુરુષ
(આત્મા) [ઇતઃ ચકાસ્તિ ] અબ યહાઁસે પ્રકાશમાન હોતા હૈ .૪૮.
અબ પૂછતે હૈં કિ — આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ અર્થાત્ જ્ઞાની હો ગયા યહ કૈસે પહિચાના જાતા
હૈ ? ઉસકા ચિહ્ન (લક્ષણ) કહિયે . ઉસકે ઉત્તરરૂપ ગાથા કહતે હૈં : —
જો કર્મકા પરિણામ અરુ નોકર્મકા પરિણામ હૈ
સો નહિં કરે જો, માત્ર જાને, વો હિ આત્મા જ્ઞાનિ હૈ ..૭૫..
ગાથાર્થ — [યઃ ] જો [આત્મા ] આત્મા [એનમ્ ] ઇસ [કર્મણઃ પરિણામં ચ ] ક ર્મકે
પરિણામકો [તથા એવ ચ ] તથા [નોકર્મણઃ પરિણામં ] નોક ર્મકે પરિણામકો [ન કરોતિ ] નહીં
કરતા, કિન્તુ [જાનાતિ ] જાનતા હૈ [સઃ ] વહ [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [ભવતિ ] હૈ .

Page 142 of 642
PDF/HTML Page 175 of 675
single page version

યઃ ખલુ મોહરાગદ્વેષસુખદુઃખાદિરૂપેણાન્તરુત્પ્લવમાનં કર્મણઃ પરિણામં સ્પર્શરસગંધ-
વર્ણશબ્દબંધસંસ્થાનસ્થૌલ્યસૌક્ષ્મ્યાદિરૂપેણ બહિરુત્પ્લવમાનં નોકર્મણઃ પરિણામં ચ સમસ્તમપિ
પરમાર્થતઃ પુદ્ગલપરિણામપુદ્ગલયોરેવ ઘટમૃત્તિકયોરિવ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવસદ્ભાવાત્ પુદ્ગલદ્રવ્યેણ કર્ત્રા
સ્વતંત્રવ્યાપકેન સ્વયં વ્યાપ્યમાનત્વાત્કર્મત્વેન ક્રિયમાણં પુદ્ગલપરિણામાત્મનોર્ઘટકુમ્ભકારયોરિવ
વ્યાપ્યવ્યાપકભાવાભાવાત્ કર્તૃકર્મત્વાસિદ્ધૌ ન નામ કરોત્યાત્મા, કિન્તુ પરમાર્થતઃ પુદ્ગલપરિણામ-
જ્ઞાનપુદ્ગલયોર્ઘટકુંભકારવદ્વયાપ્યવ્યાપકભાવાભાવાત્ કર્તૃકર્મત્વાસિદ્ધાવાત્મપરિણામાત્મનોર્ઘટ-
મૃત્તિકયોરિવ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવસદ્ભાવાદાત્મદ્રવ્યેણ કર્ત્રા સ્વતન્ત્રવ્યાપકેન સ્વયં વ્યાપ્યમાનત્વાત્
પુદ્ગલપરિણામજ્ઞાનં કર્મત્વેન કુર્વન્તમાત્માનં જાનાતિ સોઽત્યન્તવિવિક્તજ્ઞાનીભૂતો જ્ઞાની સ્યાત્ . ન
ચૈવં જ્ઞાતુઃ પુદ્ગલપરિણામો વ્યાપ્યઃ, પુદ્ગલાત્મનોર્જ્ઞેયજ્ઞાયકસમ્બન્ધવ્યવહારમાત્રે સત્યપિ
ટીકા : — નિશ્ચયસે મોહ, રાગ, દ્વેષ, સુખ, દુઃખ આદિરૂપસે અન્તરઙ્ગમેં ઉત્પન્ન
હોનેવાલા જો કર્મકા પરિણામ, ઔર સ્પર્શ, રસ, ગન્ધ, વર્ણ, શબ્દ, બન્ધ, સંસ્થાન, સ્થૂલતા,
સૂક્ષ્મતા આદિરૂપસે બાહર ઉત્પન્ન હોનેવાલા જો નોકર્મકા પરિણામ, વહ સબ હી પુદ્ગલપરિણામ
હૈં . પરમાર્થસે, જૈસે ઘડેકે ઔર મિટ્ટીકે વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા સદ્ભાવ હોનેસે કર્તાકર્મપના હૈ
ઉસીપ્રકાર પુદ્ગલપરિણામકે ઔર પુદ્ગલકે હી વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા સદ્ભાવ હોનેસે
કર્તાકર્મપના હૈ . પુદ્ગલદ્રવ્ય સ્વતન્ત્ર વ્યાપક હૈ, ઇસલિયે પુદ્ગલપરિણામકા કર્તા હૈ ઔર
પુદ્ગલપરિણામ ઉસ વ્યાપકસે સ્વયં વ્યાપ્ત (વ્યાપ્યરૂપ) હોનેકે કારણ કર્મ હૈ . ઇસલિયે
પુદ્ગલદ્રવ્યકે દ્વારા કર્તા હોકર કર્મરૂપસે કિયા જાનેવાલા જો સમસ્ત કર્મનોકર્મરૂપ
પુદ્ગલપરિણામ હૈ ઉસે જો આત્મા, પુદ્ગલપરિણામકો ઔર આત્માકો ઘટ ઔર કુમ્હારકી ભાઁતિ
વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકે અભાવકે કારણ કર્તાકર્મપનેકી અસિદ્ધિ હોનેસે, પરમાર્થસે કરતા નહીં હૈ,
પરન્તુ (માત્ર) પુદ્ગલપરિણામકે જ્ઞાનકો (આત્માકે) કર્મરૂપસે કરતે હુએ અપને આત્માકો
જાનતા હૈ, વહ આત્મા (કર્મનોકર્મસે) અત્યન્ત ભિન્ન જ્ઞાનસ્વરૂપ હોતા હુઆ જ્ઞાની હૈ
.
(પુદ્ગલપરિણામકા જ્ઞાન આત્માકા કર્મ કિસ પ્રકાર હૈ ? સો સમઝાતે હૈં : — ) પરમાર્થસે
પુદ્ગલપરિણામકે જ્ઞાનકો ઔર પુદ્ગલકો ઘટ ઔર કુમ્હારકી ભાઁતિ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા
અભાવ હોનેસે કર્તાકર્મપનેકી અસિદ્ધિ હૈ ઔર જૈસે ઘડે ઔર મિટ્ટીકે વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા
સદ્ભાવ હોનેસે કર્તાકર્મપના હૈ ઉસીપ્રકાર આત્મપરિણામ ઔર આત્માકે વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકા
સદ્ભાવ હોનેસે કર્તાકર્મપના હૈ . આત્મદ્રવ્ય સ્વતન્ત્ર વ્યાપક હોનેસે આત્મપરિણામકા અર્થાત્
પુદ્ગલપરિણામકે જ્ઞાનકા કર્તા હૈ ઔર પુદ્ગલપરિણામકા જ્ઞાન ઉસ વ્યાપકસે સ્વયં વ્યાપ્ત
(વ્યાપ્યરૂપ) હોનેસે કર્મ હૈ . ઔર ઇસપ્રકાર (જ્ઞાતા પુદ્ગલપરિણામકા જ્ઞાન કરતા હૈ

Page 143 of 642
PDF/HTML Page 176 of 675
single page version

પુદ્ગલપરિણામનિમિત્તકસ્ય જ્ઞાનસ્યૈવ જ્ઞાતુર્વ્યાપ્યત્વાત્ .
(શાર્દૂલવિક્રીડિત)
વ્યાપ્યવ્યાપકતા તદાત્મનિ ભવેન્નૈવાતદાત્મન્યપિ
વ્યાપ્યવ્યાપકભાવસમ્ભવમૃતે કા કર્તૃકર્મસ્થિતિઃ .
ઇત્યુદ્દામવિવેકઘસ્મરમહોભારેણ ભિન્દંસ્તમો
જ્ઞાનીભૂય તદા સ એષ લસિતઃ કર્તૃત્વશૂન્યઃ પુમાન્ ..૪૯..
ઇસલિયે) ઐસા ભી નહીં હૈ કિ પુદ્ગલપરિણામ જ્ઞાતાકા વ્યાપ્ય હૈ; ક્યોંકિ પુદ્ગલ ઔર
આત્માકે જ્ઞેયજ્ઞાયકસમ્બન્ધ વ્યવહારમાત્ર હોને પર ભી પુદ્ગલપરિણામ જિસકા નિમિત્ત હૈ ઐસા
જ્ઞાન હી જ્ઞાતાકા વ્યાપ્ય હૈ . (ઇસલિયે વહ જ્ઞાન હી જ્ઞાતાકા કર્મ હૈ .)..૭૫..
અબ ઇસી અર્થકા સમર્થક કલશરૂપ કાવ્ય કહતે હૈં : —
શ્લોકાર્થ : — [વ્યાપ્યવ્યાપકતા તદાત્મનિ ભવેત્ ] વ્યાપ્યવ્યાપકતા તત્સ્વરૂપમેં હી
હોતી હૈ, [અતદાત્મનિ અપિ ન એવ ] અતત્સ્વરૂપમેં નહીં હી હોતી . ઔર
[વ્યાપ્યવ્યાપકભાવસમ્ભવમ્ ઋતે ] વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકે સમ્ભવ બિના [કર્તૃકર્મસ્થિતિઃ કા ]
કર્તાકર્મકી સ્થિતિ કૈસી ? અર્થાત્ કર્તાકર્મકી સ્થિતિ નહીં હી હોતી . [ઇતિ ઉદ્દામ-વિવેક-
ઘસ્મર-મહોભારેણ ] ઐસે પ્રબલ વિવેકરૂપ, ઔર સબકો ગ્રાસીભૂત કરનેકે સ્વભાવવાલે
જ્ઞાનપ્રકાશકે ભારસે [તમઃ ભિન્દન્ ] અજ્ઞાનાંધકારકો ભેદતા હુઆ, [સઃ એષઃ પુમાન્ ] યહ
આત્મા [જ્ઞાનીભૂય ] જ્ઞાનસ્વરૂપ હોકર, [તદા ] ઉસ સમય [કર્તૃત્વશૂન્યઃ લસિતઃ ]
કર્તૃત્વરહિત હુઆ શોભિત હોતા હૈ .
ભાવાર્થ : — જો સર્વ અવસ્થાઓંમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ સો તો વ્યાપક હૈ ઔર કોઈ એક
અવસ્થાવિશેષ વહ, (ઉસ વ્યાપકકા) વ્યાપ્ય હૈ . ઇસપ્રકાર દ્રવ્ય તો વ્યાપક હૈ ઔર પર્યાય
વ્યાપ્ય હૈ . દ્રવ્ય-પર્યાય અભેદરૂપ હી હૈ . જો દ્રવ્યકા આત્મા, સ્વરૂપ અથવા સત્ત્વ હૈ વહી
પર્યાયકા આત્મા, સ્વરૂપ અથવા સત્ત્વ હૈ . ઐસા હોનેસે દ્રવ્ય પર્યાયમેં વ્યાપ્ત હોતા હૈ ઔર
પર્યાય દ્રવ્યકે દ્વારા વ્યાપ્ત હો જાતી હૈ . ઐસી વ્યાપ્યવ્યાપકતા તત્સ્વરૂપમેં હી (અભિન્ન
સત્તાવાલે પદાર્થમેં હી) હોતી હૈ; અતત્સ્વરૂપમેં (જિનકી સત્તા – સત્ત્વ ભિન્ન-ભિન્ન હૈ ઐસે
પદાર્થોંમેં) નહીં હી હોતી . જહાઁ વ્યાપ્યવ્યાપકભાવ હોતા હૈ વહીં કર્તાકર્મભાવ હોતા હૈ;
વ્યાપ્યવ્યાપકભાવકે બિના કર્તાકર્મભાવ નહીં હોતા . જો ઐસા જાનતા હૈ વહ પુદ્ગલ ઔર
આત્માકે કર્તાકર્મભાવ નહીં હૈ ઐસા જાનતા હૈ . ઐસા જાનને પર વહ જ્ઞાની હોતા હૈ,
કર્તાકર્મભાવસે રહિત હોતા હૈ ઔર જ્ઞાતાદ્રષ્ટા — જગતકા સાક્ષીભૂત — હોતા હૈ .૪૯.

Page 144 of 642
PDF/HTML Page 177 of 675
single page version

પુદ્ગલકર્મ જાનતો જીવસ્ય સહ પુદ્ગલેન કર્તૃકર્મભાવઃ કિં ભવતિ કિં ન ભવતીતિ ચેત્ —
ણ વિ પરિણમદિ ણ ગિણ્હદિ ઉપ્પજ્જદિ ણ પરદવ્વપજ્જાએ .
ણાણી જાણંતો વિ હુ પોગ્ગલકમ્મં અણેયવિહં ..૭૬..
નાપિ પરિણમતિ ન ગૃહ્ણાત્યુત્પદ્યતે ન પરદ્રવ્યપર્યાયે .
જ્ઞાની જાનન્નપિ ખલુ પુદ્ગલકર્માનેકવિધમ્ ..૭૬..
યતો યં પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ વ્યાપ્યલક્ષણં પુદ્ગલપરિણામં કર્મ પુદ્ગલદ્રવ્યેણ
સ્વયમન્તર્વ્યાપકેન ભૂત્વાદિમધ્યાન્તેષુ વ્યાપ્ય તં ગૃહ્ણતા તથા પરિણમતા તથોત્પદ્યમાનેન ચ ક્રિયમાણં
જાનન્નપિ હિ જ્ઞાની સ્વયમન્તર્વ્યાપકો ભૂત્વા બહિઃસ્થસ્ય પરદ્રવ્યસ્ય પરિણામં મૃત્તિકાકલશ-
મિવાદિમધ્યાન્તેષુ વ્યાપ્ય ન તં ગૃહ્ણાતિ ન તથા પરિણમતિ ન તથોત્પદ્યતે ચ, તતઃ પ્રાપ્યં વિકાર્યં
અબ યહ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ પુદ્ગલકર્મકો જાનનેવાલે જીવકે પુદ્ગલકે સાથ કર્તાકર્મભાવ
હૈ યા નહીં ? ઉસકા ઉત્તર કહતે હૈં : —
બહુભાઁતિ પુદ્ગલકર્મ સબ, જ્ઞાની પુરુષ જાના કરે,
પરદ્રવ્યપર્યાયોં ન પ્રણમે, નહિં ગ્રહે, નહિં ઊપજે ..૭૬..
ગાથાર્થ : — [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [અનેકવિધમ્ ] અનેક પ્રકારકે [પુદ્ગલકર્મ ] પુદ્ગલકર્મકો
[જાનન્ અપિ ] જાનતા હુઆ ભી [ ખલુ ] નિશ્ચયસે [પરદ્રવ્યપર્યાયે ] પરદ્રવ્યકી પર્યાયમેં [ન અપિ
પરિણમતિ ] પરિણમિત નહીં હોતા, [ ન ગૃહ્ણાતિ ] ઉસે ગ્રહણ નહીં કરતા ઔર [ન ઉત્પદ્યતે ] ઉસ –
રૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા .
ટીકા : — પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય ઐસા, વ્યાપ્યલક્ષણવાલા પુદ્ગલકે પરિણામસ્વરૂપ
કર્મ (કર્તાકા કાર્ય), ઉસમેં પુદ્ગલદ્રવ્ય સ્વયં અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત
હોકર, ઉસે ગ્રહણ કરતા હુઆ, ઉસ-રૂપ પરિણમન કરતા હુઆ ઉસ-રૂપ ઉત્પન્ન હોતા હુઆ, ઉસ
પુદ્ગલપરિણામકો કરતા હૈ; ઇસપ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યસે કિયે જાનેવાલે પુદ્ગલપરિણામકો જ્ઞાની જાનતા
હુઆ ભી, જૈસે મિટ્ટી સ્વયં ઘડેમેં અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર, ઘડેકો
ગ્રહણ કરતી હૈ, ઘડકે રૂપમેં પરિણમિત હોતી હૈ ઔર ઘડેકે રૂપમેં ઉત્પન્ન હોતી હૈ ઉસીપ્રકાર, જ્ઞાની
સ્વયં બાહ્યસ્થિત (બાહર રહનેવાલે) પરદ્રવ્યકે પરિણામમેં અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં
વ્યાપ્ત હોકર, ઉસે ગ્રહણ નહીં કરતા, ઉસ-રૂપ પરિણમિત નહીં હોતા ઔર ઉસ-રૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા;
ઇસલિયે, યદ્યપિ જ્ઞાની પુદ્ગલકર્મકો જાનતા હૈ તથાપિ, પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય ઐસા જો

Page 145 of 642
PDF/HTML Page 178 of 675
single page version

નિર્વર્ત્યં ચ વ્યાપ્યલક્ષણં પરદ્રવ્યપરિણામં કર્માકુર્વાણસ્ય, પુદ્ગલકર્મ જાનતોઽપિ જ્ઞાનિનઃ પુદ્ગલેન
સહ ન કર્તૃકર્મભાવઃ .
સ્વપરિણામં જાનતો જીવસ્ય સહ પુદ્ગલેન કર્તૃકર્મભાવઃ કિં ભવતિ કિં ન ભવતીતિ
ચેત્ —
ણ વિ પરિણમદિ ણ ગિણ્હદિ ઉપ્પજ્જદિ ણ પરદવ્વપજ્જાએ .
ણાણી જાણંતો વિ હુ સગપરિણામં અણેયવિહં ..૭૭..
19
વ્યાપ્યલક્ષણવાલા પરદ્રવ્યપરિણામસ્વરૂપ કર્મ હૈ, ઉસે ન કરનેવાલે જ્ઞાનીકો પુદ્ગલકે સાથ
કર્તાકર્મભાવ નહીં હૈ .
ભાવાર્થ : — જીવ પુદ્ગલકર્મકો જાનતા હૈ તથાપિ ઉસે પુદ્ગલકે સાથ કર્તાકર્મપના નહીં હૈ .
સામાન્યતયા કર્તાકા કર્મ તીન પ્રકારકા કહા જાતા હૈ — નિર્વર્ત્ય, વિકાર્ય ઔર પ્રાપ્ય .
કર્તાકે દ્વારા, જો પહલે ન હો ઐસા નવીન કુછ ઉત્પન્ન કિયા જાયે સો કર્તાકા નિર્વર્ત્ય કર્મ હૈ .
કર્તાકે દ્વારા, પદાર્થમેં વિકાર – પરિવર્તન કરકે જો કુછ કિયા જાયે વહ કર્તાકા વિકાર્ય કર્મ હૈ .
કર્તા, જો નયા ઉત્પન્ન નહીં કરતા તથા વિકાર કરકે ભી નહીં કરતા, માત્ર જિસે પ્રાપ્ત કરતા હૈ
વહ કર્તાકા પ્રાપ્ય કર્મ હૈ .
જીવ પુદ્ગલકર્મકો નવીન ઉત્પન્ન નહીં કર સકતા, ક્યોંકિ ચેતન જડકો કૈસે ઉત્પન્ન કર
સકતા હૈ ? ઇસલિયે પુદ્ગલકર્મ જીવકા નિર્વર્ત્ય કર્મ નહીં હૈ . જીવ પુદ્ગલમેં વિકાર કરકે ઉસે
પુદ્ગલકર્મરૂપ પરિણમન નહીં કરા સકતા, ક્યોંકિ ચેતન જડકો કૈસે પરિણમિત કર સકતા હૈ ?
ઇસલિયે પુદ્ગલકર્મ જીવકા વિકાર્ય કર્મ ભી નહીં હૈ . પરમાર્થસે જીવ પુદ્ગલકો ગ્રહણ નહીં કર
સકતા, ક્યોંકિ અમૂર્તિક પદાર્થ મૂર્તિકકો કૈસે ગ્રહણ કર સકતા હૈ ? ઇસલિયે પુદ્ગલકર્મ
જીવકા પ્રાપ્ય કર્મ ભી નહીં હૈ . ઇસપ્રકાર પુદ્ગલકર્મ જીવકા કર્મ નહીં હૈ ઔર જીવ ઉસકા કર્તા
નહીં હૈ . જીવકા સ્વભાવ જ્ઞાતા હૈ, ઇસલિયે જ્ઞાનરૂપ પરિણમન કરતા હુઆ સ્વયં પુદ્ગલકર્મકો
જાનતા હૈ; ઇસલિયે પુદ્ગલકર્મકો જાનનેવાલે ઐસે જીવકા પરકે સાથ કર્તાકર્મભાવ કૈસે હો સકતા
હૈ ? નહીં હો સકતા ..૭૬..
અબ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ અપને પરિણામકો જાનનેવાલે ઐસે જીવકો પુદ્ગલકે સાથ
કર્તાકર્મભાવ (કર્તાકર્મપના) હૈ યા નહીં ? ઉસકા ઉત્તર કહતે હૈં : —
બહુભાઁતિ નિજ પરિણામ સબ, જ્ઞાની પુરુષ જાના કરે,
પરદ્રવ્યપર્યાયોં ન પ્રણમે, નહિં ગ્રહે, નહિં ઊપજે ..૭૭..

Page 146 of 642
PDF/HTML Page 179 of 675
single page version

નાપિ પરિણમતિ ન ગૃહ્ણાત્યુત્પદ્યતે ન પરદ્રવ્યપર્યાયે .
જ્ઞાની જાનન્નપિ ખલુ સ્વકપરિણામમનેકવિધમ્ ..૭૭..
યતો યં પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ વ્યાપ્યલક્ષણમાત્મપરિણામં કર્મ આત્મના સ્વયમન્તર્વ્યાપકેન
ભૂત્વાદિમધ્યાન્તેષુ વ્યાપ્ય તં ગૃહ્ણતા તથા પરિણમતા તથોત્પદ્યમાનેન ચ ક્રિયમાણં જાનન્નપિ હિ જ્ઞાની
સ્વયમન્તર્વ્યાપકો ભૂત્વા બહિઃસ્થસ્ય પરદ્રવ્યસ્ય પરિણામં મૃત્તિકાકલશમિવાદિમધ્યાન્તેષુ વ્યાપ્ય ન તં
ગૃહ્ણાતિ ન તથા પરિણમતિ ન તથોત્પદ્યતે ચ, તતઃ પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ વ્યાપ્યલક્ષણં
પરદ્રવ્યપરિણામં કર્માકુર્વાણસ્ય સ્વપરિણામં જાનતોઽપિ જ્ઞાનિનઃ પુદ્ગલેન સહ ન કર્તૃકર્મભાવઃ .
પુદ્ગલકર્મફલં જાનતો જીવસ્ય સહ પુદ્ગલેન કર્તૃકર્મભાવઃ કિં ભવતિ કિં ન ભવતીતિ
ચેત્ —
ગાથાર્થ : — [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [અનેકવિધમ્ ] અનેક પ્રકારકે [સ્વકપરિણામમ્ ] અપને
પરિણામકો [જાનન્ અપિ ] જાનતા હુઆ ભી [ ખલુ ] નિશ્ચયસે [પરદ્રવ્યપર્યાયે ] પરદ્રવ્યકી પર્યાયમેં
[ન અપિ પરિણમતિ ] પરિણમિત નહીં હોતા, [ ન ગૃહ્ણાતિ ] ઉસે ગ્રહણ નહીં કરતા ઔર [ન ઉત્પદ્યતે ]
ઉસ – રૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા .
ટીકા : — પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય ઐસા, વ્યાપ્યલક્ષણવાલા આત્માકે પરિણામસ્વરૂપ
જો કર્મ (કર્તાકા કાર્ય), ઉસમેં આત્મા સ્વયં અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર,
ઉસે ગ્રહણ કરતા હુઆ, ઉસ-રૂપ પરિણમન કરતા હુઆ ઔર ઉસ-રૂપ ઉત્પન્ન હોતા હુઆ, ઉસ
આત્મપરિણામકો કરતા હૈ; ઇસપ્રકાર આત્માકે દ્વારા કિયે જાનેવાલે આત્મપરિણામકો જ્ઞાની જાનતા
હુઆ ભી, જૈસે મિટ્ટી સ્વયં ઘડેમેં અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર, ઘડેકો ગ્રહણ
કરતી હૈ, ઘડે઼કે રૂપમેં પરિણમિત હોતી હૈ ઔર ઘડેકે રૂપમેં ઉત્પન્ન હોતી હૈ ઉસીપ્રકાર, જ્ઞાની સ્વયં
બાહ્યસ્થિત ઐસે પરદ્રવ્યકે પરિણામમેં અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર, ઉસે ગ્રહણ
નહીં કરતા, ઉસ-રૂપ પરિણમિત નહીં હોતા ઔર ઉસ-રૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા; ઇસલિયે યદ્યપિ જ્ઞાની
અપને પરિણામકો જાનતા હૈ તથાપિ, પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય ઐસા જો વ્યાપ્યલક્ષણવાલા
પરદ્રવ્યપરિણામસ્વરૂપ કર્મ હૈ, ઉસે ન કરનેવાલે જ્ઞાનીકો પુદ્ગલકે સાથ કર્તાકર્મભાવ નહીં હૈ
.
ભાવાર્થ : — જૈસા ૭૬વીં ગાથામેં કહા હૈ તદનુસાર યહાઁ ભી જાન લેના . વહાઁ
‘પુદ્ગલકર્મકો જાનતા હુઆ જ્ઞાની’ ઐસા કહા થા ઉસકે સ્થાન પર યહાઁ ‘અપને પરિણામકો જાનતા
હુઆ જ્ઞાની’ ઐસા કહા હૈ — ઇતના અન્તર હૈ ..૭૭..
અબ પ્રશ્ન કરતા હૈ કિ પુદ્ગલકર્મકે ફલકો જાનનેવાલે ઐસે જીવકો પુદ્ગલકે સાથ
કર્તાકર્મભાવ (કર્તાકર્મપના) હૈ યા નહીં ? ઉસકા ઉત્તર કહતે હૈં : —

Page 147 of 642
PDF/HTML Page 180 of 675
single page version

ણ વિ પરિણમદિ ણ ગિણ્હદિ ઉપ્પજ્જદિ ણ પરદવ્વપજ્જાએ .
ણાણી જાણંતો વિ હુ પોગ્ગલકમ્મપ્ફલમણંતં ..૭૮..
નાપિ પરિણમતિ ન ગૃહ્ણાત્યુત્પદ્યતે ન પરદ્રવ્યપર્યાયે .
જ્ઞાની જાનન્નપિ ખલુ પુદ્ગલકર્મફલમનન્તમ્ ..૭૮..
યતો યં પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ વ્યાપ્યલક્ષણં સુખદુઃખાદિરૂપં પુદ્ગલકર્મફલં કર્મ
પુદ્ગલદ્રવ્યેણ સ્વયમન્તર્વ્યાપકેન ભૂત્વાદિમધ્યાન્તેષુ વ્યાપ્ય તદ્ ગૃહ્ણતા તથા પરિણમતા
તથોત્પદ્યમાનેન ચ ક્રિયમાણં જાનન્નપિ હિ જ્ઞાની સ્વયમન્તર્વ્યાપકો ભૂત્વા બહિઃસ્થસ્ય પરદ્રવ્યસ્ય
પરિણામં મૃત્તિકાકલશમિવાદિમધ્યાન્તેષુ વ્યાપ્ય ન તં ગૃહ્ણાતિ ન તથા પરિણમતિ ન તથોત્પદ્યતે
ચ, તતઃ પ્રાપ્યં વિકાર્યં નિર્વર્ત્યં ચ વ્યાપ્યલક્ષણં પરદ્રવ્યપરિણામં કર્માકુર્વાણસ્ય, સુખદુઃખાદિરૂપં
પુદ્ગલક ર્મફલં જાનતોઽપિ, જ્ઞાનિનઃ પુદ્ગલેન સહ ન કર્તૃકર્મભાવઃ .
પુદ્ગલકરમકા ફલ અનન્તા, જ્ઞાનિ જન જાના કરે,
પરદ્રવ્યપર્યાયોં ન પ્રણમે, નહિં ગ્રહે, નહિં ઊપજે ..૭૮..
ગાથાર્થ : — [જ્ઞાની ] જ્ઞાની [પુદ્ગલકર્મફલમ્ ] પુદ્ગલકર્મકા ફલ [અનન્તમ્ ] જો કિ
અનન્ત હૈ ઉસે [જાનન્ અપિ ] જાનતા હુઆ ભી [ખલુ ] પરમાર્થસે [પરદ્રવ્યપર્યાયે ] પરદ્રવ્યકી
પર્યાયરૂપ [ન અપિ પરિણમતિ ] પરિણમિત નહીં હોતા, [ ન ગૃહ્ણાતિ ] ઉસે ગ્રહણ નહીં કરતા ઔર
[ન ઉત્પદ્યતે ] ઉસ – રૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા .
ટીકા : — પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય ઐસા, વ્યાપ્યલક્ષણવાલા સુખદુઃખાદિરૂપ
પુદ્ગલકર્મફલસ્વરૂપ જો કર્મ (કર્તાકા કાર્ય), ઉસમેં પુદ્ગલદ્રવ્ય સ્વયં અન્તર્વ્યાપક હોકર,
આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર, ઉસે ગ્રહણ કરતા હુઆ, ઉસ-રૂપ પરિણમન કરતા હુઆ ઔર ઉસ-
રૂપ ઉત્પન્ન હોતા હુઆ, ઉસ સુખદુઃખાદિરૂપ પુદ્ગલકર્મફલકો કરતા હૈ; ઇસપ્રકાર પુદ્ગલદ્રવ્યકે
દ્વારા કિયે જાનેવાલે સુખદુઃખાદિરૂપ પુદ્ગલકર્મફલકો જ્ઞાની જાનતા હુઆ ભી, જૈસે મિટ્ટી સ્વયં ઘડેમેં
અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર, ઘડેકો ગ્રહણ કરતી હૈ, ઘડે઼કે રૂપમેં પરિણમિત
હોતી હૈ ઔર ઘડેકે રૂપમેં ઉત્પન્ન હોતી હૈ ઉસીપ્રકાર, જ્ઞાની સ્વયં બાહ્યસ્થિત ઐસે પરદ્રવ્યકે પરિણામમેં
અન્તર્વ્યાપક હોકર, આદિ-મધ્ય-અન્તમેં વ્યાપ્ત હોકર, ઉસે ગ્રહણ નહીં કરતા, ઉસ-રૂપ પરિણમિત
નહીં હોતા ઔર ઉસ-રૂપ ઉત્પન્ન નહીં હોતા; ઇસલિયે, યદ્યપિ જ્ઞાની સુખદુઃખાદિરૂપ પુદ્ગલકર્મકે
ફલકો જાનતા હૈ તથાપિ, પ્રાપ્ય, વિકાર્ય ઔર નિર્વર્ત્ય ઐસા જો વ્યાપ્યલક્ષણવાલા પરદ્રવ્ય-
પરિણામસ્વરૂપ કર્મ હૈ, ઉસે ન કરનેવાલે ઐસે ઉસ જ્ઞાનીકો પુદ્ગલકે સાથ કર્તાકર્મભાવ નહીં હૈ
.