Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 93-105 ; Kalash: 57-62.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 34

 

Page 168 of 642
PDF/HTML Page 201 of 675
single page version

rūpeṇājñānātmanā pariṇamamāno jñānasyājñānatvaṁ prakaṭīkurvansvayamajñānamayībhūt eṣo‘haṁ rajye ityādividhinā rāgādeḥ karmaṇaḥ kartā pratibhāti .

jñānāttu na karma prabhavatītyāh
paramappāṇamakuvvaṁ appāṇaṁ pi ya paraṁ akuvvaṁto .
so ṇāṇamao jīvo kammāṇamakārago hodi ..93..
paramātmānamakurvannātmānamapi ca paramakurvan .
sa jñānamayo jīvaḥ karmaṇāmakārako bhavati ..93..

usake nimittase honevālā us prakārakā anubhav ātmāse abhinnatāke kāraṇ pudgalase sadā hī atyanta bhinna hai . jab ātmā ajñānake kāraṇ us rāgadveṣasukhaduḥkhādikā aur usake anubhavakā paraspar viśeṣ nahīṁ jānatā ho tab ekatvake adhyāsake kāraṇ, śīt-uṣṇakī bhān̐ti (arthāt jaise śīt-uṣṇarūpase ātmāke dvārā pariṇaman karanā aśakya hai usī prakār), jinake rūpameṁ ātmāke dvārā pariṇaman karanā aśakya hai aise rāgadveṣasukhaduḥkhādirūp ajñānātmāke dvārā pariṇamit hotā huā (arthāt pariṇamit honā mānatā huā), jñānakā ajñānatva pragaṭ karatā huā, svayaṁ ajñānamay hotā huā, ‘yah maiṁ rāgī hūn̐ (arthāt yah maiṁ rāg karatā hūn̐)’ ityādi vidhise rāgādi karmakā kartā pratibhāsit hotā hai

.

bhāvārtha : rāgadveṣasukhaduḥkhādi avasthā pudgalakarmake udayakā svād hai; isaliye vah, śīt-uṣṇatākī bhān̐ti, pudgalakarmase abhinna hai aur ātmāse atyanta bhinna hai . ajñānake kāraṇ ātmāko usakā bhedajñān na honese yah jānatā hai ki yah svād merā hī hai; kyoṁki jñānakī svacchatāke kāraṇ rāgadveṣādikā svād, śīt-uṣṇatākī bhān̐ti, jñānameṁ pratibimbit hone par, mānoṁ jñān hī rāgadveṣ ho gayā ho isaprakār ajñānīko bhāsit hotā hai . isaliye vah yah mānatā hai ki ‘maiṁ rāgī hūn̐, maiṁ dveṣī hūn̐, maiṁ krodhī hūn̐, maiṁ mānī hūn̐ ’ ityādi . isaprakār ajñānī jīv rāgadveṣādikā kartā hotā hai ..92..

ab yah batalāte haiṁ ki jñānase karma utpanna nahīṁ hotā :

parako nahīṁ nijarūp aru nij ātmako nahiṁ par kare .
yah jñānamay ātmā akārak karmakā aise bane ..93..

gāthārtha :[param ] jo parako [ātmānam ] apanerūp [akurvan ] nahīṁ karatā [ca ]


Page 169 of 642
PDF/HTML Page 202 of 675
single page version

ayaṁ kil jñānādātmā parātmanoḥ parasparaviśeṣanirjñāne sati paramātmānamakurvannātmānaṁ ca paramakurvansvayaṁ jñānamayībhūtaḥ karmaṇāmakartā pratibhāti . tathā hitathāvidhānubhavasampādanasamarthāyāḥ rāgadveṣasukhaduḥkhādirūpāyāḥ pudgalapariṇāmāvasthāyāḥ śītoṣṇānubhavasampādanasamarthāyāḥ śītoṣṇāyāḥ pudgalapariṇāmāvasthāyā iv pudgalādabhinnatvenātmano nityamevātyantabhinnāyāstannimittatathā- vidhānubhavasya cātmano‘bhinnatven pudgalānnityamevātyantabhinnasya jñānātparasparaviśeṣanirjñāne sati nānātvavivekācchītoṣṇarūpeṇevātmanā pariṇamitumaśakyen rāgadveṣasukhaduḥkhādirūpeṇājñānātmanā manāgapyapariṇamamāno jñānasya jñānatvaṁ prakaṭīkurvan svayaṁ jñānamayībhūtaḥ eṣo‘haṁ jānāmyev, rajyate tu pudgal ityādividhinā samagrasyāpi rāgādeḥ karmaṇo jñānaviruddhasyākartā pratibhāti

.

aur [ātmānam api ] apaneko bhī [param ] par [akurvan ] nāhīṁ karatā [saḥ ] vah [jñānamayaḥ jīvaḥ ] jñānamay jīv [karmaṇām ] karmoṁkā [akārakaḥ bhavati ] akartā hotā hai arthāt kartā nahīṁ hotā .

ṭīkā :yah ātmā jab jñānase parakā aur apanā paraspar viśeṣ (antar) jānatā hai tab parako apanerūp aur apaneko par nahīṁ karatā huā, svayaṁ jñānamay hotā huā, karmoṁkā akartā pratibhāsit hotā hai . isīko spaṣṭatayā samajhāte haiṁ :jaise śīt-uṣṇakā anubhav karānemeṁ samartha aisī śīt-uṣṇa pudgalapariṇāmakī avasthā pudgalase abhinnatāke kāraṇ ātmāse sadā hī atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevālā us prakārakā anubhav ātmāse abhinnatāke kāraṇ pudgalase sadā hī atyanta bhinna hai, usīprakār vaisā anubhav karānemeṁ samartha aisī rāgadveṣasukhaduḥkhādirūp pudgalapariṇāmakī avasthā pudgalase abhinnatāke kāraṇ ātmāse sadā hī atyanta bhinna hai aur usake nimittase honevālā us prakārakā anubhav ātmāse abhinnatāke kāraṇ pudgalase sadā hī atyanta bhinna hai . jab jñānake kāraṇ ātmā us rāgadveṣasukhaduḥkhādikā aur usake anubhavakā paraspar viśeṣ jānatā hai tab, ve ek nahīṁ kintu bhinna haiṁ aise vivek(bhedajñān)ke kāraṇ śīt- uṣṇakī bhān̐ti (jaisai śīt-uṣṇarūp ātmāke dvārā pariṇaman karanā aśakya hai usīprakār), jinake rūpameṁ ātmāke dvārā pariṇaman ka ranā aśakya hai aise rāgadveṣasukhaduḥkhādirūpase ajñānātmāke dvārā kiṁcitmātra pariṇamit na hotā huā, jñānakā jñānatva pragaṭ karatā huā, svayaṁ jñānamay hotā huā, ‘yah maiṁ (rāgako) jānatā hī hūn̐, rāgī to pudgal hai (arthāt rāg to pudgal karatā hai)’ ityādi vidhise, jñānase viruddha samasta rāgādi karmakā akartā pratibhāsit hotā hai

.

bhāvārtha :jab ātmā rāgadveṣasukhaduḥkhādi avasthāko jñānase bhinna jānatā hai arthāt ‘jaise śīt-uṣṇatā pudgalakī avasthā hai usīprakār rāgadveṣādi bhī pudgalakī avasthā hai’ aisā bhedajñān hotā hai, tab apaneko jñātā jānatā hai aur rāgādirūp pudgalako jānatā hai . aisā hone

22

Page 170 of 642
PDF/HTML Page 203 of 675
single page version

kathamajñānātkarma prabhavatīti cet
tiviho esuvaogo appaviyappaṁ karedi koho‘haṁ .
kattā tassuvaogassa hodi so attabhāvassa ..94..
trividh eṣ upayog ātmavikalpaṁ karoti krodho‘ham .
kartā tasyopayogasya bhavati sa ātmabhāvasya ..94..

eṣ khalu sāmānyenājñānarūpo mithyādarśanājñānāviratirūpastrividhaḥ savikāraścaitanyapariṇāmaḥ parātmanoraviśeṣadarśanenāviśeṣajñānenāviśeṣaratyā ca samastaṁ bhedamapahnutya bhāvyabhāvakabhāvāpanna- yoścetanācetanayoḥ sāmānyādhikaraṇyenānubhavanātkrodho‘hamityātmano vikalpamutpādayati; tato‘y- mātmā krodho‘hamiti bhrāntyā savikāreṇ caitanyapariṇāmen pariṇaman tasya savikāracaitanya- pariṇāmarūpasyātmabhāvasya kartā syāt . par, rāgādikā kartā ātmā nahīṁ hotā, jñātā hī rahatā hai ..93..

ab yah praśna karatā hai ki ajñānase karma kaise utpanna hotā hai ? isakā uttar dete hue kahate haiṁ ki :

‘maiṁ krodh’ ātmavikalpa yah, upayog trayavidh ācare .
tab jīv us upayogarūp jīvabhāvakā kartā bane ..94..

gāthārtha :[trividhaḥ ] tīn prakārakā [eṣaḥ ] yah [upayogaḥ ] upayog [aham krodhaḥ ] ‘maiṁ krodh hūn̐’ aisā [ātmavikalpaṁ ] apanā vikalpa [karoti ] karatā hai; isaliye [saḥ ] ātmā [tasya upayogasya ] us upayogarūp [ātmabhāvasya ] apane bhāvakā [kartā ] kartā [bhavati ] hotā hai .

ṭīkā :vāstavameṁ yah sāmānyatayā ajñānarūp jo mithyādarśanajñān-aviratirūp tīn prakārakā savikār caitanyapariṇām hai vah, parake aur apane aviśeṣ darśanase, aviśeṣ jñānase aur aviśeṣ rati (līnatā)se samasta bhedako chipākar, bhāvyabhāvakabhāvako prāpta cetan aur acetanakā sāmānya adhikaraṇase (mānoṁ unakā ek ādhār ho is prakār) anubhav karanese, ‘maiṁ krodh hūn̐’ aisā apanā vikalpa utpanna karatā hai; isaliye ‘maiṁ krodh hūn̐’ aisī bhrāntike kāraṇ jo savikār (vikārayukta) hai aise caitanyapariṇāmarūp pariṇamit hotā huā yah ātmā us savikār caitanyapariṇāmarūp apane bhāvakā kartā hotā hai .


Page 171 of 642
PDF/HTML Page 204 of 675
single page version

evamev ca krodhapadaparivartanen mānamāyālobhamoharāgadveṣakarmanokarmamanovacanakāyaśrotra- cakṣurghrāṇarasanasparśanasūtrāṇi ṣoḍaś vyākhyeyāni anayā diśānyānyapyūhyāni .

tiviho esuvaogo appaviyappaṁ karedi dhammādī .
kattā tassuvaogassa hodi so attabhāvassa ..95..
trividh eṣ upayog ātmavikalpaṁ karoti dharmādikam .
kartā tasyopayogasya bhavati sa ātmabhāvasya ..95..

eṣ khalu sāmānyenājñānarūpo mithyādarśanājñānāviratirūpastrividhaḥ savikāraścaitanyapariṇāmaḥ parasparamaviśeṣadarśanenāviśeṣajñānenāviśeṣaratyā ca samastaṁ bhedamapahnutya jñeyajñāyakabhāvā- pannayoḥ parātmanoḥ sāmānādhikaraṇyenānubhavanāddharmo‘hamadharmo‘hamākāśamahaṁ kālo‘haṁ pudgalo‘haṁ

isīprakār ‘krodh’ padako badalakar mān, māyā, lobh, moh, rāg, dveṣ, karma, nokarma, man, vacan, kāy, śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan aur sparśanake solah sūtra vyākhyānarūp lenā cāhiye; aur is upadeśase dūsare bhī vicārane cāhiye .

bhāvārtha :ajñānarūp arthāt mithyādarśanajñān-aviratirūp tīn prakārakā jo savikār caitanyapariṇām hai vah apanā aur parakā bhed na jānakar ‘maiṁ krodh hūn̐, maiṁ mān hūn̐’ ityādi mānatā hai; isaliye ajñānī jīv us ajñānarūp savikār caitanyapariṇāmakā kartā hotā hai aur vah ajñānarūp bhāv usakā karma hotā hai ..94..

ab isī bātako viśeṣarūpase kahate haiṁ :

‘maiṁ dharma ādi’ vikalpa yah, upayog trayavidh ācareṁ .
tab jīv us upayogarūp jīvabhāvakā kartā bane ..95..

gāthārtha :[trividhaḥ ] tīn prakārakā [eṣaḥ ] yah [upayogaḥ ] upayog [dharmādikam ] ‘maiṁ dharmāstikāy ādi hūn̐’ aisā [ātmavikalpaṁ ] apanā vikalpa [karoti ] karatā hai; isaliye [saḥ ] ātmā [tasya upayogasya ] us upayogarūp [ātmabhāvasya ] apane bhāvakā [kartā ] kartā [bhavati ] hotā hai .

ṭīkā :vāstavameṁ yah sāmānyarūpase ajñānarūp jo mithyādarśanajñān-aviratirūp tīn prakārakā savikār caitanyapariṇām hai vah, parake aur apane aviśeṣ darśanase, aviśeṣ jñānase aur aviśeṣ rati(līnatā)se samasta bhedako chipākar, jñeyajñāyakabhāvako prāpta aise sva-parakā


Page 172 of 642
PDF/HTML Page 205 of 675
single page version

jīvāntaramahamityātmano vikalpamutpādayati; tato‘yamātmā dharmo‘hamadharmo‘hamākāśamahaṁ kālo‘haṁ pudgalo‘haṁ jīvāntaramahamiti bhrāntyā sopādhinā caitanyapariṇāmen pariṇaman tasya sopādhicaitanya- pariṇāmarūpasyātmabhāvasya kartā syāt .

tataḥ sthitaṁ kartr̥tvamūlamajñānam .
evaṁ parāṇi davvāṇi appayaṁ kuṇadi maṁdabuddhīo .
appāṇaṁ avi ya paraṁ karedi aṇṇāṇabhāveṇ ..96..
evaṁ parāṇi dravyāṇi ātmānaṁ karoti mandabuddhistu .
ātmānamapi ca paraṁ karoti ajñānabhāven ..96..

yatkil krodho‘hamityādivaddharmo‘hamityādivacca paradravyāṇyātmīkarotyātmānamapi paradravyī- sāmānya adhikaraṇase anubhav karanese, ‘maiṁ dharma hūn̐, maiṁ adharma hūn̐, maiṁ ākāś hūn̐, maiṁ kāl hūn̐, maiṁ pudgal hūn̐, maiṁ anya jīv hūn̐’ aisā apanā vikalpa utpanna karatā hai; isaliye, ‘‘maiṁ dharma hūn̐, maiṁ adharma hūn̐, maiṁ ākāś hūn̐, maiṁ kāl hūn̐, maiṁ pudgal hūn̐, maiṁ anya jīv hūn̐’ aisī bhrāntike kāraṇ jo sopādhik (upādhiyukta) hai aise caitanyapariṇāmarūp pariṇamit hotā huā yah ātmā us sopādhik caitanyapariṇāmarūp apane bhāvakā kartā hotā hai .

bhāvārtha :dharmādike vikalpake samay jo, svayaṁ śuddha caitanyamātra honekā bhān na rakhakar, dharmādike vikalpameṁ ekākār ho jātā hai vah apaneko dharmādidravyarūp mānatā hai ..95..

isaprakār, ajñānarūp caitanyapariṇām apaneko dharmādidravyarūp mānatā hai, isaliye ajñānī jīv us ajñānarūp sopādhik caitanyapariṇāmakā kartā hotā hai aur vah ajñānarūp bhāv usakā karma hotā hai .

‘isaliye kartr̥tvakā mūl ajñān siddha huā’ yah ab kahate haiṁ :

yah mandabuddhi jīv yoṁ paradravyako nijarūp kare .
is bhān̐tise nij ātmako ajñānase pararūp kare ..96..

gāthārtha :[evaṁ tu ] isaprakār [mandabuddhiḥ ] mandabuddhi arthāt ajñānī [ajñānabhāven ] ajñānabhāvase [parāṇi dravyāṇi ] par dravyoṁko [ātmānaṁ ] apanerūp [karoti ] karatā hai [api ca ] aur [ātmānam ] apaneko [paraṁ ] par [karoti ] karatā hai .

ṭīkā :vāstavameṁ isaprakār, ‘maiṁ krodh hūn̐’ ityādikī bhān̐ti aur ‘maiṁ dharmadravya hūn̐’


Page 173 of 642
PDF/HTML Page 206 of 675
single page version

karotyevamātmā, tadayamaśeṣavastusambandhavidhuraniravadhiviśuddhacaitanyadhātumayo‘pyajñānādev savikār- sopādhīkr̥tacaitanyapariṇāmatayā tathāvidhasyātmabhāvasya kartā pratibhātītyātmano bhūtāviṣṭadhyānā- viṣṭasyev pratiṣṭhitaṁ kartr̥tvamūlamajñānam . tathā hiyathā khalu bhūtāviṣṭo‘jñānādbhūtātmānāvekī- kurvannamānuṣocitaviśiṣṭaceṣṭāvaṣṭambhanirbharabhayaṅkarārambhagambhīrāmānuṣavyavahāratayā tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti, tathāyamātmāpyajñānādev bhāvyabhāvakau parātmānāvekīkurvannavikārānubhūtimātra- bhāvakānucitavicitrabhāvyakrodhādivikārakarambitacaitanyapariṇāmavikāratayā tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti . yathā vā‘parīkṣakācāryādeśen mugdhaḥ kaścinmahiṣadhyānāviṣṭo‘jñānānmahiṣātmānāvekī- kurvannātmanyabhraṅkaṣaviṣāṇamahāmahiṣatvādhyāsātpracyutamānuṣocitāpavarakadvāravinissaraṇatayā tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti, tathāyamātmā‘pyajñānād jñeyajñāyakau parātmānāvekīkurvannātmani paradravyādhyāsānnoindriyaviṣayīkr̥tadharmādharmākāśakālapudgalajīvāntaraniruddhaśuddhacaitanyadhātutayā ityādikī bhān̐ti ātmā paradravyoṁko apanerūp karatā hai aur apaneko bhī paradravyarūp karatā hai; isaliye yah ātmā, yadyapi vah samasta vastuoṁke sambandhase rahit asīm śuddha caitanyadhātumay hai tathāpi, ajñānake kāraṇ hī savikār aur sopādhik kiye gaye caitanyapariṇāmavālā honese us prakārake apane bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai . isaprakār, bhūtāviṣṭa (jisake śarīrameṁ bhūt praviṣṭa ho aise) puruṣakī bhān̐ti aur dhyānāviṣṭa (dhyān karanevāle) puruṣakī bhān̐ti, ātmāke kartr̥tvakā mūl ajñān siddha huā . yah pragaṭ dr̥ṣṭātase samajhāte haiṁ :

jaise bhūtāviṣṭa puruṣ ajñānake kāraṇ bhūtako aur apaneko ek karatā huā, amanuṣyocit viśiṣṭa ceṣṭāoṁke avalamban sahit bhayaṁkar 1ārambhase yukta amānuṣik vyavahāravālā honese us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai; isīprakār yah ātmā bhī ajñānake kāraṇ hī bhāvya- bhāvakarūp parako aur apaneko ek karatā huā, avikār anubhūtimātra bhāvakake liye anucit vicitra bhāvyarūp krodhādi vikāroṁse miśrit caitanyapariṇāmavikāravālā honese us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai . aur jaise aparīkṣak ācāryake upadeśase bhaiṁsekā dhyān karatā huā koī bholā puruṣ ajñānake kāraṇ bhaiṁseko aur apaneko ek karatā huā, ‘maiṁ gaganasparśī sīṁgoṁvālā baṛā bhaiṁsā hūn̐’ aise adhyāsake kāraṇ manuṣyocit jo kamareke dvārameṁse bāhar nikalanā usase cyut hotā huā us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai, isīprakār yah ātmā bhī ajñānake kāraṇ jñeyajñāyakarūp parako aur apaneko ek karatā huā, ‘maiṁ paradravya hūn̐’ aise adhyāsake kāraṇ manake viṣayabhūt kie gae dharma, adharma, ākāś, kāl, pudgal aur anya jīvake dvārā (apanī)

1. ārambha = kārya; vyāpār; hiṁsāyukta vyāpār .


Page 174 of 642
PDF/HTML Page 207 of 675
single page version

tathendriyaviṣayīkr̥tarūpipadārthatirohitakevalabodhatayā mr̥takakalevaramūrcchitaparamāmr̥tavijñānaghanatayā ca tathāvidhasya bhāvasya kartā pratibhāti .

tataḥ sthitametad jñānānnaśyati kartr̥tvam

edeṇ du so kattā ādā ṇicchayavidūhiṁ parikahido .

evaṁ khalu jo jāṇadi so muṁcadi savvakattittaṁ ..97..
eten tu sa kartātmā niścayavidbhiḥ parikathitaḥ .
evaṁ khalu yo jānāti so muñcati sarvakartr̥tvam ..97..

śuddha caitanyadhātu rukī honese tathā indriyoṁke viṣayarūp kiye gaye rūpī padārthoṁke dvārā (apanā) keval bodh (jñān) ḍhan̐kā huā honese aur mr̥tak klevar (śarīr)ke dvārā param amr̥tarūp vijñānaghan (svayaṁ) mūrcchit huā honese us prakārake bhāvakā kartā pratibhāsit hotā hai .

bhāvārtha :yah ātmā ajñānake kāraṇ, acetan karmarūp bhāvakake krodhādi bhāvyako cetan bhāvakake sāth ekarūp mānatā hai; aur vah, jaṛ jñeyarūp dharmādidravyoṁko bhī jñāyakake sāth ekarūp mānatā hai . isaliye vah savikār aur sopādhik caitanyapariṇāmakā kartā hotā hai .

yahān̐, krodhādike sāth ekatvakī mānyatāse utpanna honevālā kartr̥tva samajhāneke liye bhūtāviṣṭa puruṣakā dr̥ṣṭānta diyā hai aur dharmādik anya dravyoṁke sāth ekatvakī mānyatāse utpanna honevālā kartr̥tva samajhāneke liye dhyānāviṣṭa puruṣakā dr̥ṣṭānta diyā hai ..96..

‘isase (pūrvokta kāraṇase) yah siddha huā ki jñānase kartr̥tvakā nāś hotā hai’ yahī sab kahate haiṁ :

is hetuse paramārthavid karttā kaheṁ is ātmako .
yah jñān jisako hoy vah choṛe sakal kartr̥tvako ..97..

gāthārtha :[eten tu ] is (pūrvokta) kāraṇase [niścayavidbhiḥ ] niścayake jānanevāle jñāniyoṁne [saḥ ātmā ] is ātmāko [kartā ] kartā [parikathitaḥ ] kahā hai[evaṁ khalu ] aisā niścayase [yaḥ ] jo [jānāti ] jānatā hai [saḥ ] vah (jñānī hotā huā) [sarvakartr̥tvam ] sarvakartr̥tvako [muñcati ] choṛatā hai .


Page 175 of 642
PDF/HTML Page 208 of 675
single page version

yenāyamajñānātparātmanorekatvavikalpamātmanaḥ karoti tenātmā niścayataḥ kartā pratibhāti, yastvevaṁ jānāti sa samastaṁ kartr̥tvamutsr̥jati, tataḥ sa khalvakartā pratibhāti . tathā hi ihāyamātmā kilājñānī sannajñānādāsaṁsāraprasiddhen militasvādasvādanen mudritabhedasaṁvedan- śaktiranādit ev syāt; tataḥ parātmānāvekatven jānāti; tataḥ krodho‘hamityādivikalpamātmanaḥ karoti; tato nirvikalpādakr̥takādekasmādvijñānaghanātprabhraṣṭo vāraṁvāramanekavikalpaiḥ pariṇaman kartā pratibhāti . jñānī tu san jñānāttadādiprasidhyatā pratyek svādasvādanenonmudritabhedasaṁvedanaśaktiḥ syāt; tato‘nādinidhanānavaratasvadamānanikhilarasāntaraviviktātyantamadhuracaitanyaikaraso‘yamātmā bhinnarasāḥ kaṣāyāstaiḥ sah yadekatvavikalpakaraṇaṁ tadajñānādityevaṁ nānātven parātmānau jānāti; tato‘kr̥takamekaṁ jñānamevāhaṁ, na punaḥ kr̥tako‘nekaḥ krodhādirapīti krodho‘hamityādivikalpamātmano

ṭīkā :kyoṁki yah ātmā ajñānake kāraṇ parake aur apane ekatvakā ātmavikalpa karatā hai, isaliye vah niścayase kartā pratibhāsit hotā haijo aisā jānatā hai vah samasta kartr̥tvako choṛ detā hai, isaliye vah niścayase akartā pratibhāsit hotā hai . ise spaṣṭa samajhāte haiṁ :

yah ātmā ajñānī hotā huā, ajñānake kāraṇ anādi saṁsārase lekar miśrit (paraspar mile hue) svādakā svādananubhavan honese (arthāt pudgalakarmake aur apane svādakā ekamekarūpase miśra anubhavan honese), jisakī bhedasaṁvedan (bhedajñān)kī śakti muṁd gaī hai aisā anādise hī hai; isaliye vah sva-parako ekarūp jānatā hai; isīliye ‘maiṁ krodh hūn̐’ ityādi ātmavikalpa karatā hai; isaliye nirvikalpa, akr̥trim, ek vijñānaghan(svabhāv)se bhraṣṭa hotā huā bārambār anek vikalparūp pariṇamit hotā huā kartā pratibhāsit hotā hai .

aur jab ātmā jñānī hotā hai tab, jñānake kāraṇ jñānake prārambhase lekar pr̥thak pr̥thak svādakā svādananubhavan honese (pudgalakarmake aur apane svādakāekarūp nahīṁ kintubhinna-bhinnarūp anubhavan honese), jisakī bhedasaṁvedanaśakti khul gaī hai aisā hotā hai; isaliye vah jānatā hai ki ‘‘anādinidhan, nirantar svādameṁ ānevālā, samasta anya rasoṁse vilakṣaṇ (bhinna), atyanta madhur caitanya ras hī ek jisakā ras hai aisā yah ātmā hai aur kaṣāy usase bhinna (kaluṣit) rasavāle haiṁ; unake sāth jo ekatvakā vikalpa karanā hai vah ajñānase hai’’; isaprakār parako aur apaneko bhinnarūp jānatā hai; isaliye ‘akr̥trim (nitya), ek jñān hī maiṁ hūn̐ kintu kr̥trim (anitya), anek jo krodhādik haiṁ vah maiṁ nahīṁ hūn̐’ aisā jānatā huā ‘maiṁ krodh hūn̐’ ityādi ātmavikalpa kiṁcitmātra bhī nahīṁ karatā;


Page 176 of 642
PDF/HTML Page 209 of 675
single page version

manāgapi na karoti; tataḥ samastamapi kartr̥tvamapāsyati; tato nityamevodāsīnāvastho jānan evāste; tato nirvikalpo‘kr̥tak eko vijñānaghano bhūto‘tyantamakartā pratibhāti .

(vasantatilakā)
ajñānatastu satr̥ṇābhyavahārakārī
jñānaṁ svayaṁ kil bhavannapi rajyate yaḥ
.
pītvā dadhīkṣumadhurāmlarasātigr̥ddhayā
gāṁ dogdhi dugdhamiv nūnamasau rasālam
..57..

isaliye samasta kartr̥tvako choṛ detā hai; ataḥ sadā hī udāsīn avasthāvālā hotā huā mātra jānatā hī rahatā hai; aur isaliye nirvikalpa, akr̥trim, ek vijñānaghan hotā huā atyanta akartā pratibhāsit hotā hai .

bhāvārtha :jo paradravyake aur paradravyake bhāvoṁke kartr̥tvako ajñān jānatā hai vah svayaṁ kartā kyoṁ banegā ? yadi ajñānī banā rahanā ho to paradravyakā kartā banegā ! isaliye jñān honeke bād paradravyakā kartr̥tva nahīṁ rahatā ..97..

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[kil ] niścayase [svayaṁ jñānaṁ bhavan api ] svayaṁ jñānasvarūp hone par bhī [ajñānataḥ tu ] ajñānake kāraṇ [yaḥ ] jo jīv [satr̥ṇābhyavahārakārī ] ghāsake sāth ekamek hue sundar bhojanako khānevāle hāthī ādi paśuoṁkī bhān̐ti, [rajyate ] rāg karatā hai (rāgakā aur apanā miśra svād letā hai) [asau ] vah, [dadhīkṣumadhurāmlarasātigr̥ddhayā ] śrīkhaṁḍake khaṭṭe-mīṭhe svādakī ati lolupatāse [rasālam pītvā ] śrīkhaṇḍako pītā huā bhī [gāṁ dugdham dogdhi iv nūnam ] svayaṁ gāyakā dūdh pī rahā hai aisā mānanevāle puruṣake samān hai

.

bhāvārtha :jaise hāthīko ghāsake aur sundar āhārake bhinna svādakā bhān nahīṁ hotā usīprakār ajñānīko pudgalakarmake aur apane bhinna svādakā bhān nahīṁ hotā; isaliye vah ekākārarūpase rāgādimeṁ pravr̥tta hotā hai . jaise śrīkhaṇḍakā svādalolup puruṣ, (śrīkhaṇḍake) svādabhedako na jānakar, śrīkhaṇḍake svādako mātra dūdhakā svād jānatā hai usīprakār ajñānī jīv sva-parake miśra svādako apanā svād samajhatā hai .57.


Page 177 of 642
PDF/HTML Page 210 of 675
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
ajñānānmr̥gatr̥ṣṇikāṁ jaladhiyā dhāvanti pātuṁ mr̥gā
ajñānāttamasi dravanti bhujagādhyāsen rajjau janāḥ
.
ajñānācca vikalpacakrakaraṇādvātottaraṁgābdhivat
śuddhajñānamayā api svayamamī kartrībhavantyākulāḥ
..58..
(vasantatilakā)
jñānādvivecakatayā tu parātmanoryo
jānāti haṁs iv vāḥpayasorviśeṣam
.
caitanyadhātumacalaṁ sa sadādhirūḍho
jānīt ev hi karoti na kiṁcanāpi
..59..

ajñānase hī jīv kartā hotā hai isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[ajñānāt ] ajñānake kāraṇ [mr̥gatr̥ṣṇikāṁ jaladhiyā ] mr̥gamarīcikāmeṁ jalakī buddhi honese [mr̥gāḥ pātuṁ dhāvanti ] hiraṇ use pīneko dauṛate haiṁ; [ajñānāt ] ajñānake kāraṇ hī [tamasi rajjau bhujagādhyāsen ] andhakārameṁ paṛī huī rassīmeṁ sarpakā adhyās honese [janāḥ dravanti ] log (bhayase) bhāgate haiṁ; [ca ] aur (isīprakār) [ajñānāt ] ajñānake kāraṇ [amī ] ye jīv, [vātottaraṁgābdhivat ] pavanase taraṁgit samudrakī bhān̐ti [vikalpacakrakaraṇāt ] vikalpoṁke samūhako karanese[śuddhajñānamayāḥ api ] yadyapi ve svayaṁ śuddhajñānamay haiṁ tathāpi[ākulāḥ ] ākulit hote hue [svayam ] apane āp hī [kartrībhavanti ] kartā hote haiṁ .

bhāvārtha :ajñānase kyā kyā nahīṁ hotā ? hiraṇ bālūkī camakako jal samajhakar pīne dauṛate haiṁ aur isaprakār ve khed-khinna hote haiṁ . andheremeṁ paṛī huī rassīkoe sarpa mānakar log usase ḍarakar bhāgate haiṁ . isīprakār yah ātmā, pavanase kṣubdha (taraṁgit) huye samudrakī bhān̐ti, ajñānake kāraṇ anek vikalpa karatā huā kṣubdha hotā hai aur isaprakāryadyapi paramārthase vah śuddhajñānaghan hai tathāpiajñānase kartā hotā hai .58.

ab yah kahate haiṁ ki jñānase ātmā kartā nahīṁ hotā :

ślokārtha :[haṁsaḥ vāḥpayasoḥ iv ] jaise haṁs dūdh aur pānīke viśeṣ-(antar)ko jānatā hai usīprakār [yaḥ ] jo jīv [jñānāt ] jñānake kāraṇ [vivecakatayā ] vivekavālā (bhedajñānavālā) honese [parātmanoḥ tu ] parake aur apane [viśeṣam ]ivaśeṣako [jānāti ] jānatā

23

Page 178 of 642
PDF/HTML Page 211 of 675
single page version

(mandākrāntā)
jñānādev jvalanapayasorauṣṇyaśaityavyavasthā
jñānādevollasati lavaṇasvādabhedavyudāsaḥ
.
jñānādev svarasavikasannityacaitanyadhātoḥ
krodhādeśca prabhavati bhidā bhindatī kartr̥bhāvam
..60..
(anuṣṭubh)
ajñānaṁ jñānamapyevaṁ kurvannātmānamañjasā .
syātkartātmātmabhāvasya parabhāvasya na kvacit ..61..
hai [saḥ ] vah (jaise haṁs miśrit hue dūdh aur pānīko alag karake dūdhako grahaṇ karatā hai
usīprakār) [acalaṁ caitanyadhātum ] acal caitanyadhātumeṁ [sadā ] sadā [adhirūḍhaḥ ] ārūrḥ hotā
huā (usakā āśray letā huā) [jānīt ev hi ] mātra jānatā hī hai, [kiṁcan api na karoti ]
kiṁcitmātra bhī kartā nahīṁ hotā (arthāt jñātā hī rahatā hai, karttā nahīṁ hotā)
.

bhāvārtha :jo sva-parake bhedako jānatā hai vah jñātā hī hai, kartā nahīṁ .59.

ab, yah kahate haiṁ ki jo kuch jñāt hotā hai vah jñānase hī jñāt hotā hai :

ślokārtha :[jvalan-payasoḥ auṣṇya-śaitya-vyavasthā ] (garma pānīmeṁ) agnikī uṣṇatākā aur pānīkī śītalatākā bhed [jñānāt ev ] jñānase hī pragaṭ hotā hai . [lavaṇasvādabhedavyudāsaḥ jñānāt ev ullasati ] namakake svādabhedakā nirasan (nirākaraṇ, asvīkār, upekṣā) jñānase hī hotā hai (arthāt jñānase hī vyaṁjanagat namakakā sāmānya svād ubhar ātā hai aur svādakā svādaviśeṣ nirasta hotā hai) . [svarasavikasannityacaitanyadhātoḥ ca krodhādeḥ bhidā ] nij rasase vikasit honevālī nitya caitanyadhātukā aur krodhādi bhāvoṁkā bhed, [kartr̥bhāvam bhindatī ] kartr̥tvako (kartāpanake bhāvako) bhedatā huātoṛatā huā, [jñānāt ev prabhavati ] jñānase hī pragaṭ hotā hai .60.

ab, ajñānī bhī apane hī bhāvako karatā hai, kintu pudgalake bhāvako kabhī nahīṁ karatā is arthakā, āgekī gāthākā sūcak ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[evaṁ ] isaprakār [añjasā ] vāstavameṁ [ātmānam ] apaneko [ajñānaṁ jñānam api ] ajñānarūp yā jñānarūp [kurvan ] karatā huā [ ātmā ātmabhāvasya kartā syāt ] ātmā apane hī bhāvakā kartā hai, [parabhāvasya ] parabhāvakā (pudgalake bhāvoṁkā) kartā to [kvacit na ] kadāpi nahīṁ hai .61.


Page 179 of 642
PDF/HTML Page 212 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
ātmā jñānaṁ svayaṁ jñānaṁ jñānādanyatkaroti kim .
parabhāvasya kartātmā moho‘yaṁ vyavahāriṇām ..62..
tathā hi

vavahāreṇ du ādā karedi ghaḍapaḍaradhāṇi davvāṇi .

karaṇāṇi ya kammāṇi ya ṇokammāṇīh vivihāṇi ..98..
vyavahāreṇ tvātmā karoti ghaṭapaṭarathān dravyāṇi .
karaṇāni ca karmāṇi ca nokarmāṇīh vividhāni ..98..

vyavahāriṇāṁ hi yato yathāyamātmātmavikalpavyāpārābhyāṁ ghaṭādiparadravyātmakaṁ bahiḥkarma kurvan pratibhāti tatastathā krodhādiparadravyātmakaṁ ca samastamantaḥkarmāpi karotyaviśeṣādi- isī bātako dr̥rḥ karate hue kahate haiṁ ki :

ślokārtha :[ātmā jñānaṁ ] ātmā jñānasvarūp hai, [svayaṁ jñānaṁ ] svayaṁ jñān hī hai; [jñānāt anyat kim karoti ] vah jñānake atirikta anya kyā kare ? [ātmā parabhāvasya kartā ] ātmā parabhāvakā kartā hai [ayaṁ ] aisā mānanā (tathā kahanā) so [vyavahāriṇām mohaḥ ] vyavahārī jīvoṁkā moh (ajñān) hai .62.

ab ka hate haiṁ ki vyavahārī jan aisā kahate haiṁ :

ghaṭ-paṭ-rathādik vastuaiṁ, karmādi aru sab indriyeṁ .
nokarma vidhavidh jagatameṁ, ātmā kare vyavahārase ..98..

gāthārtha :[vyavahāreṇ tu ] vyavahārase arthāt vyavahārī jan mānate haiṁ ki [ih ] jagatameṁ [ātmā ] ātmā [ghaṭapaṭarathān dravyāṇi ] ghaṭ, paṭ, rath ityādi vastuoṁko, [ca ] aur [karaṇāni ] indriyoṁko, [vividhāni ] anek prakārake [karmāṇi ] krodhādi dravyakarmoṁko [ca nokarmāṇi ] aur śarīrādik nokarmoṁko [karoti ] karatā hai .

ṭīkā :jisane apane (icchārūp) vikalpa aur (hastādikī kriyārūp) vyāpārake dvārā yah ātmā ghaṭ ādi paradravyasvarūp bāhyakarmako karatā huā (vyavahārī janoṁko) pratibhāsit hotā hai, isaliye usīprakār (ātmā) krodhādi paradravyasvarūp samasta antaraṁg karmako bhī


Page 180 of 642
PDF/HTML Page 213 of 675
single page version

tyasti vyāmohaḥ .

sa na san

jadi so paradavvāṇi ya karejja ṇiyameṇ tammao hojja .

jamhā ṇa tammao teṇ so ṇa tesiṁ havadi kattā ..99..
yadi sa paradravyāṇi ca kuryānniyamen tanmayo bhavet .
yasmānna tanmayasten sa na teṣāṁ bhavati kartā ..99..

yadi khalvayamātmā paradravyātmakaṁ karma kuryāt tadā pariṇāmapariṇāmibhāvānyathānup- patterniyamen tanmayaḥ syāt; na ca dravyāntaramayatve dravyocchedāpattestanmayo‘sti . tato vyāpya- vyāpakabhāven na tasya kartāsti . (uparokta) donoṁ karma paradravyasvarūp haiṁ, isaliye unameṁ antar na honesekaratā hai, aisā vyavahārī janoṁkā vyāmoh (bhrāṁti, ajñān) hai .

bhāvārtha :ghaṭ-paṭ, karma-nokarma ityādi paradravyoṁko ātmā karatā hai aisā mānanā so vyavahārī janoṁkā vyavahār hai, ajñān hai ..98..

ab yah kahate haiṁ ki vyavahārī janoṁkī yah mānyatā satyārtha nahīṁ hai :

paradravyako jīv jo kare, to jarūr vo tanmay bane .
par vo nahīṁ tanmay huā, isase na kartā jīv hai ..99..

gāthārtha :[yadi ca ] yadi [saḥ ] ātmā [paradravyāṇi ] paradravyoṁko [kuryāt ] kare to vah [niyamen ] niyamase [tanmayaḥ ] tanmay arthāt paradravyamay [bhavet ] ho jāye; [yasmāt na tanmayaḥ ] kintu tanmay nahīṁ hai, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [teṣāṁ ] unakā [kartā ] kartā [na bhavati ] nahīṁ hai .

ṭīkā :yadi niścayase yah ātmā paradravyasvarūp karmako kare to, pariṇām-pariṇāmībhāv anya kisī prakārase na ban sakanese, vah (ātmā) niyamase tanmay (paradravyamay) ho jāye; parantu vah tanmay nahīṁ hai, kyoṁki koī dravya anyadravyamay ho jāye to us dravyake nāśakī āpatti (doṣ) ā jāyegā . isaliye ātmā vyāpyavyāpakabhāvase paradravyasvarūp karmakā kartā nahīṁ hai .

bhāvārtha :yadi ek dravyakā kartā dūsarā dravya ho to donoṁ dravya ek ho jāyeṁ, kyoṁki


Page 181 of 642
PDF/HTML Page 214 of 675
single page version

nimittanaimittikabhāvenāpi na kartāsti

jīvo ṇa karedi ghaḍaṁ ṇev paḍaṁ ṇev sesage davve .

joguvaogā uppādagā ya tesiṁ havadi kattā ..100..
jīvo na karoti ghaṭaṁ naiv paṭaṁ naiv śeṣakāni dravyāṇi .
yogopayogāvutpādakau ca tayorbhavati kartā ..100..

yatkil ghaṭādi krodhādi vā paradravyātmakaṁ karma tadayamātmā tanmayatvānuṣaṁgāt vyāpyavyāpakabhāven tāvanna karoti, nityakartr̥tvānuṣaṁgānnimittanaimittikabhāvenāpi na tatkuryāt . anityau yogopayogāvev tatra nimittatven kartārau . yogopayogayostvātmavikalpavyāpārayoḥ kartākarmabhāv athavā pariṇām-pariṇāmībhāv ek dravyameṁ hī ho sakatā hai . isīprakār yadi ek dravya dūsare dravyarūp ho jāye, to us dravyakā hī nāś ho jāye yah baṛā doṣ ā jāyegā . isaliye ek dravyako dūsare dravyakā kartā kahanā ucit nahīṁ hai ..99..

ab yah kahate haiṁ ki ātmā (vyāpyavyāpakabhāvase hī nahīṁ kintu ) nimitta- naimittikabhāvase bhī kartā nahīṁ hai :

jīv nahiṁ kare ghaṭ paṭ nahīṁ, nahiṁ śeṣ dravyoṁ jīv kare .
upayogayog nimittakarttā, jīv tatkartā bane ..100..

gāthārtha :[jīvaḥ ] jīv [ghaṭaṁ ] ghaṭako [na karoti ] nahīṁ karatā, [paṭaṁ na ev ] paṭako nahīṁ karatā, [śeṣakāni ] śeṣ koī [dravyāṇi ] dravyoṁko [na ev ] nahīṁ karatā; [ca ] parantu [yogopayogau ] jīvake yog aur upayog [utpādakau ] ghaṭādiko utpanna karanevāle nimitta haiṁ [tayoḥ ] unakā [kartā ] kartā [bhavati ] jīv hotā hai .

ṭīkā :vāstavameṁ jo ghaṭādik tathā krodhādik paradravyasvarūp karma hai usako yah ātmā vyāpyavyāpakabhāvase to nahīṁ karatā, kyoṁki yadi aisā kare to tanmayatākā prasaṁg ā jāye; tathā vah nimitta-naimittikabhāvase bhī usako nahīṁ karatā, kyoṁki yadi aisā kare to nityakartr̥tvakā (sarva avasthāoṁmeṁ kartr̥tva honekā) prasaṁg ā jāyegā . anitya (jo sarva avasthāoṁmeṁ vyāpta nahīṁ hote aise) yog aur upayog hī nimittarūpase usake (paradravyasvarūp karmake) kartā haiṁ . (rāgādivikārayukta caitanyapariṇāmarūp) apane vikalpako aur (ātmapradeśoṁke calanarūp) apane


Page 182 of 642
PDF/HTML Page 215 of 675
single page version

kadācidajñānen karaṇādātmāpi kartā‘stu tathāpi na paradravyātmakakarmakartā syāt .

jñānī jñānasyaiv kartā syāt

je poggaladavvāṇaṁ pariṇāmā hoṁti ṇāṇaāvaraṇā .

ṇa karedi tāṇi ādā jo jāṇadi so havadi ṇāṇī ..101..
ye pudgaladravyāṇāṁ pariṇāmā bhavanti jñānāvaraṇāni .
na karoti tānyātmā yo jānāti sa bhavati jñānī ..101..

vyāpārako kadācit ajñānake kāraṇ yog aur upayogakā to ātmā bhī kartā (kadācit) bhale ho tathāpi paradravyasvarūp karmakā kartā to (nimittarūpase bhī kadāpi) nahīṁ hai .

bhāvārtha :yog arthāt (man-vacan-kāyake nimittase honevālā) ātmapradeśoṁkā parispandan (calan) aur upayog arthāt jñānakā kaṣāyoṁke sāth upayukta honā-juṛanā . yah yog aur upayog ghaṭādik aur krodhādikako nimitta haiṁ, isaliye unheṁ to ghaṭādik tathā krodhādikakā nimittakartā kahā jāye, parantu ātmāko unakā kartā nahīṁ kahā jā sakatā . ātmāko saṁsār-avasthāmeṁ ajñānase mātra yog-upayogakā kartā kahā jā sakatā hai .

tātparya yah hai kidravyadr̥ṣṭise koī dravya kisī anya dravyakā kartā nahīṁ hai; parantu paryāyadr̥ṣṭise kisī dravyakī paryāy kisī samay kisī anya dravyakī paryāyako nimitta hotī hai, isaliye is apekṣāse ek dravyakā pariṇām anya dravyake pariṇāmakā nimittakartā kahalātā hai . paramārthase dravya apane hī pariṇāmakā kartā hai; anyake pariṇāmakā anyadravya kartā nahīṁ hotā ..100..

ab yah kahate haiṁ ki jñānī jñānakā hī kartā hai :

jñānāvaraṇaādik sabhī, pudgaladarav pariṇām haiṁ .
karatā nahīṁ ātmā unheṁ, jo jānatā vah jñānī hai ..101..

gāthārtha :[ye ] jo [jñānāvaraṇāni ] jñānāvaraṇādik [pudgaladravyāṇāṁ ] pudgaladravyoṁke [pariṇāmāḥ ] pariṇām [bhavanti ] haiṁ [tāni ] unheṁ [yaḥ ātmā ] jo ātmā [na karoti ] nahīṁ karatā, parantu [jānāti ] jānatā hai [saḥ ] vah [jñānī ] jñānī [bhavati ] hai .


Page 183 of 642
PDF/HTML Page 216 of 675
single page version

ye khalu pudgaladravyāṇāṁ pariṇāmā gorasavyāptadadhidugdhamadhurāmlapariṇāmavatpudgaladravyavyāptatven bhavanto jñānāvaraṇāni bhavanti tāni taṭasthagorasādhyakṣa iv na nām karoti jñānī, kintu yathā sa gorasādhyakṣastaddarśanamātmavyāptatven prabhavadvayāpya paśyatyev tathā pudgaladravyapariṇāmanimittaṁ jñānamātmavyāpyatven prabhavadvayāpya jānātyev . evaṁ jñānī jñānasyaiv kartā syāt .

evamev ca jñānāvaraṇapadaparivartanen karmasūtrasya vibhāgenopanyāsāddarśanāvaraṇavedanīy- mohanīyāyurnāmagotrāntarāyasūtraiḥ saptabhiḥ sah moharāgadveṣakrodhamānamāyālobhanokarmamanovacanakāy- śrotracakṣurghrāṇarasanasparśanasūtrāṇi ṣoḍaś vyākhyeyāni . anayā diśānyānyapyūhyāni .

ajñānī cāpi parabhāvasya na kartā syāt

jaṁ bhāvaṁ suhamasuhaṁ karedi ādā sa tassa khalu kattā .

taṁ tassa hodi kammaṁ so tassa du vedago appā ..102..

ṭīkā :jaise dūdh-dahī jo ki gorasake dvārā vyāpta hokar utpanna honevāle gorasake mīṭhe-khaṭṭe pariṇām haiṁ, unheṁ gorasakā taṭastha dr̥ṣṭā puruṣ karatā nahīṁ hai, isīprakār jñānāvaraṇādik jo ki vāstavameṁ pudgaladravyake dvārā vyāpta hokar utpanna honevāle pudgaladravyake pariṇām haiṁ, unheṁ jñānī karatā nahīṁ haiṁ; kintu jaise vah gorasakā dr̥ṣṭā, svataḥ (dekhanevālese) vyāpta hokar utpanna honevāle goras-pariṇāmake darśanameṁ vyāpta hokar, mātra dekhatā hī hai, isīprakār jñānī, svataḥ (jñānīse) vyāpta hokar utpanna honevāle, pudgaladravya-pariṇām jisakā nimitta hai aise jñānameṁ vyāpta hokar, mātra jānatā hī hai . isaprakār jñānī jñānakā hī kartā hai .

aur isīprakār ‘jñānāvaraṇ’ pad palaṭakar karma-sūtrakā (karmakī gāthākā)vibhāg karake kathan karanese darśanāvaraṇ, vedanīy, mohanīy, āyu, nām, gotra aur antarāyake sāt sūtra tathā unake sāth moh, rāg, dveṣ, krodh, mān, māyā, lobh, nokarma, man, vacan, kāy, śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan aur sparśanake solah sūtra vyākhyānarūp karanā; aur is upadeśase anya bhī vicār lenā ..101..

ab yah kahate haiṁ ki ajñānī bhī paradravyake bhāvakā kartā nahīṁ hai :

jo bhāv jīv kare śubhāśubh usahikā kartā bane .
usakā bane vah karma, ātmā usahikā vedak bane ..102..

Page 184 of 642
PDF/HTML Page 217 of 675
single page version

yaṁ bhāvaṁ śubhamaśubhaṁ karotyātmā sa tasya khalu kartā .
tattasya bhavati karma sa tasya tu vedak ātmā ..102..

ih khalvanāderajñānātparātmanorekatvādhyāsen pudgalakarmavipākadaśābhyāṁ mandatīvrasvādābhyām- calitavijñānaghanaikasvādasyāpyātmanaḥ svādaṁ bhindānaḥ śubhamaśubhaṁ vā yo yaṁ bhāvamajñānarūpamātmā karoti sa ātmā tadā tanmayatven tasya bhāvasya vyāpakatvādbhavati kartā, sa bhāvo‘pi ca tadā tanmayatven tasyātmano vyāpyatvādbhavati karma; sa ev cātmā tadā tanmayatven tasya bhāvasya bhāvakatvādbhavatyanubhavitā, sa bhāvo‘pi ca tadā tanmayatven tasyātmano bhāvyatvādbhavatyanubhāvyaḥ . evamajñānī cāpi parabhāvasya na kartā syāt .

gāthārtha :[ātmā ] ātmā [yaṁ ] jis [śubham aśubham ] śubh yā aśubh [bhāvaṁ ] (apane) bhāvako [karoti ] karatā hai [tasya ] us bhāvakā [saḥ ] vah [khalu ] vāstavameṁ [kartā ] kartā hotā hai, [tat ] vah (bhāv) [tasya ] usakā [karma ] karma [bhavati ] hotā hai [saḥ ātmā tu ] aur vah ātmā [tasya ] usakā (us bhāvarūp karmakā) [vedakaḥ ] bhoktā hotā hai .

ṭīkā :apanā acalit vijñānaghanasvarūp ek svād hone par bhī is lokameṁ jo yah ātmā anādikālīn ajñānake kāraṇ parake aur apane ekatvake adhyāsase manda aur tīvra svādayukta pudgalakarmake vipākakī do daśāoṁke dvārā apane (vijñānaghanasvarūp) svādako bhedatā huā ajñānarūp śubh yā aśubh bhāvako karatā hai, vah ātmā us samay tanmayatāse us bhāvakā vyāpak honese usakā kartā hotā hai aur vah bhāv bhī us samay tanmayatāse us ātmākā vyāpya honese usakā karma hotā hai; aur vahī ātmā us samay tanmayatāse us bhāvakā bhāvak honese usakā anubhav karanevālā (bhoktā) hotā hai aur vah bhāv bhī us samay tanmayatāse us ātmākā bhāvya honese usakā anubhāvya (bhogya) hotā hai . isaprakār ajñānī bhī parabhāvakā kartā nahīṁ hai .

bhāvārtha :pudgalakarmakā uday hone par, jñānī use jānatā hī hai arthāt vah jñānakā hī kartā hotā hai aur ajñānī ajñānake kāraṇ karmodayake nimittase honevāle apane ajñānarūp śubhāśubh bhāvoṁkā kartā hotā hai . isaprakār jñānī apane jñānarūp bhāvakā aur ajñānī apane ajñānarūp bhāvakā kartā hai; parabhāvakā kartā to jñānī athavā ajñānī koī bhī nahīṁ hai ..102..


Page 185 of 642
PDF/HTML Page 218 of 675
single page version

na ca parabhāvaḥ kenāpi kartuṁ pāryet

jo jamhi guṇe davve so aṇṇamhi du ṇa saṁkamadi davve .

so aṇṇamasaṁkaṁto kah taṁ pariṇāmae davvaṁ ..103..
yo yasmin guṇe dravye so‘nyasmiṁstu na saṅkrāmati dravye .
so‘nyadasaṅkrāntaḥ kathaṁ tatpariṇāmayati dravyam ..103..

ih kil yo yāvān kaścidvastuviśeṣo yasmin yāvati kasmiṁściccidātmanyacidātmani vā dravye guṇe ca svarasat evānādit ev vr̥ttaḥ, sa khalvacalitasya vastusthitisīmno bhettumaśakyatvātta- sminnev vartet, na punaḥ dravyāntaraṁ guṇāntaraṁ vā saṁkrāmet . dravyāntaraṁ guṇāntaraṁ vā‘saṁkrāmaṁśca kathaṁ tvanyaṁ vastuviśeṣaṁ pariṇāmayet ? ataḥ parabhāvaḥ kenāpi na kartuṁ pāryet .

ab yah kahate haiṁ ki parabhāvako koī (dravya) nahīṁ kar sakatā :
jo dravya jo guṇ-dravyameṁ, paradravyarūp na saṁkrame .
anasaṁkramā kis bhān̐ti vah paradravya praṇamāye are ! 103..

gāthārtha :[yaḥ ] jo vastu (arthāt dravya) [yasmin dravye ] jis dravyameṁ aur [guṇe ] guṇameṁ vartatī hai [saḥ ] vah [anyasmin tu ] anya [dravye ] dravyameṁ tathā guṇameṁ [na saṁkrāmati ] saṁkramaṇako prāpta nahīṁ hotī (badalakar anyameṁ nahīṁ mil jātī); [anyat asaṁkrāntaḥ ] anyarūpase saṁkramaṇako prāpta na hotī huī [saḥ ] vah (vastu), [tat dravyam ] anya vastuko [kathaṁ ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sakatī hai ?

ṭīkā :jagatmeṁ jo koī jitanī vastu jis kisī jitane caitanyasvarūp yā acaitanyasvarūp dravyameṁ aur guṇameṁ nij rasase hī anādise hī vartatī hai vah, vāstavameṁ acalit vastusthitikī maryādāko toṛanā aśakya honese, usīmeṁ (apane utane dravya-guṇameṁ hī) vartatī hai, parantu dravyāntar yā guṇāntararūp saṁkramaṇako prāpta nahīṁ hotī; aur dravyāntar yā guṇāntararūp saṁkramaṇako prāpta na hotī huī vah, anya vastuko kaise pariṇamit karā sakatī hai ? (kabhī nahīṁ karā sakatī .) isaliye parabhāv kisīke dvārā nahīṁ kiyā jā sakatā .

bhāvārtha :jo dravyasvabhāv hai use koī bhī nahīṁ badal sakatā, yah vastukī maryādā hai ..103..

24

Page 186 of 642
PDF/HTML Page 219 of 675
single page version

ataḥ sthitaḥ khalvātmā pudgalakarmaṇāmakartā

davvaguṇassa ya ādā ṇa kuṇadi poggalamayamhi kammamhi .

taṁ ubhayamakuvvaṁto tamhi kahaṁ tassa so kattā ..104..
dravyaguṇasya cātmā na karoti pudgalamaye karmaṇi .
tadubhayamakurvaṁstasminkathaṁ tasya sa kartā ..104..

yathā khalu mr̥ṇmaye kalaśe karmaṇi mr̥ddravyamr̥dguṇayoḥ svarasat ev vartamāne dravyaguṇāntar- saṁkramasya vastusthityaiv niṣiddhatvādātmānamātmaguṇaṁ vā nādhatte sa kalaśakāraḥ, dravyāntar- saṁkramamantareṇānyasya vastunaḥ pariṇamayitumaśakyatvāt tadubhayaṁ tu tasminnanādadhāno na tattvatastasya kartā pratibhāti, tathā pudgalamaye jñānāvaraṇādau karmaṇi pudgaladravyapudgalaguṇayoḥ svarasat ev vartamāne dravyaguṇāntarasaṁkramasya vidhātumaśakyatvādātmadravyamātmaguṇaṁ vātmā na khalvādhatte;

uparokta kāraṇase ātmā vāstavameṁ pudgalakarmoṁkā akartā siddha huā, yah kahate haiṁ :
ātmā kare nahiṁ dravya-guṇ pudgalamayī karmauṁ viṣai .
in ubhayako unameṁ na karatā, kyoṁ hi tatkarttā bane ? 104..

gāthārtha :[ātmā ] ātmā [pudgalamaye karmaṇi ] pudgalamay karmame [dravyaguṇasya ca ] dravyako tathā guṇako [na karoti ] nahīṁ karatā; [tasmin ] usameṁ [tad ubhayam ] un donoṁko [akurvan ] na karatā huā [saḥ ] vah [tasya kartā ] usakā kartā [kathaṁ ] kaise ho sakatā hai ?

ṭīkā :jaisemiṭṭīmay ghaṭarūpī karma jo ki miṭṭīrūpī dravyameṁ aur miṭṭīke guṇameṁ nij rasase hī vartatā hai usameṁ kumhār apaneko yā apane guṇako ḍālatā yā milātā nahīṁ hai, kyoṁki (kisī vastukā) dravyāntar yā guṇāntararūpameṁ saṁkramaṇ honekā vastusthitise hī niṣedh hai; dravyāntararūpameṁ (anyadravyarūpameṁ) saṁkramaṇ prāpta kiye binā anya vastuko pariṇamit karanā aśakya honese, apane dravya aur guṇdonoṁko us ghaṭarūpī karmameṁ na ḍālatā huā vah kumhār paramārthase usakā kartā pratibhāsit nahīṁ hotā; isīprakārpudgalamay jñānāvaraṇādi karma jo ki pudgaladravyameṁ aur pudgalake guṇameṁ nij rasase hī vartatā hai usameṁ ātmā apane dravyako yā apane guṇako vāstavameṁ ḍālatā yā milātā nahīṁ hai, kyoṁki (kisī vastukā) dravyāntar yā guṇāntararūpameṁ saṁkramaṇ honā aśakya hai; dravyāntararūpameṁ saṁkramaṇ prāpta kiye binā anya vastuko


Page 187 of 642
PDF/HTML Page 220 of 675
single page version

dravyāntarasaṁkramamantareṇānyasya vastunaḥ pariṇamayitumaśakyatvāt tadubhayaṁ tu tasminnanādadhānaḥ kathaṁ nu tattvatastasya kartā pratibhāyāt ? tataḥ sthitaḥ khalvātmā pudgalakarmaṇāmakartā .

ato‘nyastūpacāraḥ
jīvamhi hedubhūde baṁdhassa du passidūṇ pariṇāmaṁ .
jīveṇ kadaṁ kammaṁ bhaṇṇadi uvayārametteṇ ..105..
jīve hetubhūte bandhasya tu dr̥ṣṭavā pariṇāmam .
jīven kr̥taṁ karma bhaṇyate upacāramātreṇ ..105..

ih khalu paudgalikakarmaṇaḥ svabhāvādanimittabhūte‘pyātmanyanāderajñānāttannimittabhūtenā- jñānabhāven pariṇamanānnimittībhūte sati sampadyamānatvāt paudgalikaṁ karmātmanā kr̥tamiti nirvikalpa- vijñānaghanabhraṣṭānāṁ vikalpaparāyaṇānāṁ pareṣāmasti vikalpaḥ . sa tūpacār ev, na tu paramārthaḥ . pariṇamit karanā aśakya honese, apane dravya aur guṇdonoṁko jñānāvaraṇādi karmameṁ na ḍālatā huā vah ātmā paramārthase usakā kartā kaise ho sakatā hai ? (kabhī nahīṁ ho sakatā .) isaliye vāstavameṁ ātmā pudgalakarmoṁkā akartā siddha huā ..104..

isaliye isake atirikta anyaarthāt ātmāko pudgalakarmoṁkā kartā kahanā so upacār hai, ab yah kahate haiṁ :

jīv hetubhūt huā are ! pariṇām dekh ju bandhakā .
upacāramātra kahāy yoṁ yah karma ātmāne kiyā ..105..

gāthārtha :[jīve ] jīv [hetubhūte ] nimittabhūt hone par [bandhasya tu ] karmabandhakā [pariṇāmam ] pariṇām hotā huā [dr̥ṣṭavā ] dekhakar, ‘[jīven ] jīvane [karma kr̥taṁ ] karma kiyā’ isaprakār [upacāramātreṇ ] upacāramātrase [bhaṇyate ] kahā jātā hai .

ṭīkā :is lokameṁ vāstavameṁ ātmā svabhāvase paudgalik karmako nimittabhūt na hone par bhī, anādi ajñānake kāraṇ paudgalik karmako nimittarūp honevāle aise ajñānabhāvarūp pariṇamatā honese nimittabhūt hone par, paudgalik karma utpanna hotā hai, isaliye ‘paudgalik karma ātmāne kiyā’ aisā nirvikalpa vijñānaghanasvabhāvase bhraṣṭa, vikalpaparāyaṇ ajñāniyoṁkā vikalpa hai; vah vikalpa upacār hī hai, paramārtha nahīṁ .