Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 106-131 ; Kalash: 63-67.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 34

 

Page 188 of 642
PDF/HTML Page 221 of 675
single page version

kathamiti cet

jodhehiṁ kade juddhe rāeṇ kadaṁ ti jaṁpade logo . vavahāreṇ tah kadaṁ ṇāṇāvaraṇādi jīveṇ ..106..

yodhaiḥ kr̥te yuddhe rājñā kr̥tamiti jalpate lokaḥ .
vyavahāreṇ tathā kr̥taṁ jñānāvaraṇādi jīven ..106..

yathā yuddhapariṇāmen svayaṁ pariṇamamānaiḥ yodhaiḥ kr̥te yuddhe yuddhapariṇāmen svayamapariṇam- mānasya rājño rājñā kil kr̥taṁ yuddhamityupacāro, na paramārthaḥ, tathā jñānāvaraṇādikarmapariṇāmen svayaṁ pariṇamamānen pudgaladravyeṇ kr̥te jñānāvaraṇādikarmaṇi jñānāvaraṇādikarmapariṇāmen svayamapariṇamamānasyātmanaḥ kilātmanā kr̥taṁ jñānāvaraṇādikarmetyupacāro, na paramārthaḥ .

bhāvārtha :kadācit honevāle nimittanaimittikabhāvameṁ kartākarmabhāv kahanā so upacār hai .105.
ab, yah upacār kaise hai so dr̥ṣṭānta dvārā kahate haiṁ :
yoddhā kareṁ jahan̐ yuddha, vahān̐ vah bhūpakr̥t janagaṇ kahaiṁ .
tyoṁ jīvane jñānāvaraṇ ādik kiye vyavahārase ..106..

gāthārtha :[yodhaiḥ ] yoddhāoṁke dvārā [yuddhe kr̥te ] yuddha kiye jāne par, ‘[rājñā kr̥tam ] rājāne yuddha kiyā’ [iti ] isaprakār [lokaḥ ] lok [jalpate ] (vyavahārase) kahate haiṁ [tathā ] usīprakār ‘[jñānāvaraṇādi ] jñānāvaraṇādi karma [jīven kr̥taṁ ] jīvane kiyā’ [vyavahāreṇ ] aisā vyavahārase kahā jātā hai .

ṭīkā :jaise yuddhapariṇāmarūp svayaṁ pariṇamate hue yoddhāoṁke dvārā yuddha kiye jāne par, yuddhapariṇāmarūp svayaṁ pariṇamit nahīṁ honevāle rājāmeṁ ‘rājāne yuddha kiyā’ aisā upacār hai, paramārtha nahīṁ haiṁ; isīprakār jñānāvaraṇādikarmapariṇāmarūp svayaṁ pariṇamate hue pudgaladravyake dvārā jñānāvaraṇādi karma kiye jāne par, jñānāvaraṇādi karmapariṇāmarūp svayaṁ pariṇamit nahīṁ honevāle aise ‘ātmāmeṁ ‘ātmāne jñānāvaraṇādi karma kiyā’ aisā upacār hai, paramārtha nahīṁ hai .

bhāvārtha :yoddhāoṁke dvārā yuddha kiye jāne par bhī upacārase yah kahā jātā hai ki ‘rājāne yuddha kiyā’, isīprakār jñānāvaraṇādi karma pudgaladravyake dvārā kiye jāne par bhī upacārase yah kahā jātā hai ki ‘jīvane karma kiyā’ ..106..


Page 189 of 642
PDF/HTML Page 222 of 675
single page version

at etatsthitam

uppādedi karedi ya baṁdhadi pariṇāmaedi giṇhadi ya .

ādā poggaladavvaṁ vavahāraṇayassa vattavvaṁ ..107..
utpādayati karoti ca badhnāti pariṇāmayati gr̥hṇāti ca .
ātmā pudgaladravyaṁ vyavahāranayasya vaktavyam ..107..

ayaṁ khalvātmā na gr̥hṇāti, na pariṇamayati, notpādayati, na karoti, na badhnāti, vyāpya- vyāpakabhāvābhāvāt, prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca pudgaladravyātmakaṁ karma . yattu vyāpyavyāpak- bhāvābhāve‘pi prāpyaṁ vikāryaṁ nirvartyaṁ ca pudgaladravyātmakaṁ karma gr̥hṇāti, pariṇamayati, utpādayati, karoti, badhnāti cātmeti vikalpaḥ sa kilopacāraḥ .

kathamiti cet

ab ka hate haiṁ ki uparokta hetuse yah siddha huā ki :

upajāvatā, praṇamāvatā, grahatā, avaru bāṁdhe, kare .
pudgaladaravako ātamā
vyavahāranayavaktavya hai ..107..

gāthārtha : :[ātmā ] ātmā [pudgaladravyam ] pudgaladravyako [utpādayati ] utpanna karatā hai, [karoti ca ] karatā hai, [badhnāti ] bān̐dhatā hai, [pariṇāmayati ] pariṇamit karatā hai [ca ] aur [gr̥hṇāti ] grahaṇ karatā haiyah [vyavahāranayasya ] vyavahāranayakā [vaktavyam ] kathan hai .

ṭīkā :yah ātmā vāstavameṁ vyāpyavyāpakabhāvake abhāvake kāraṇ, prāpya, vikārya aur nirvartyaaise pudgaladravyātmak (pudgaladravyasvarūp) karmako grahaṇ nahīṁ karatā, pariṇamit nahīṁ karatā, utpanna nahīṁ karatā aur na use karatā hai, na bān̐dhatā hai; tathā vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hone par bhī, ‘‘prāpya, vikārya aur nirvartyaaise pudgaladravyātmak karmako ātmā grahaṇ karatā hai, pariṇamit karatā hai, utpanna karatā hai, karatā hai aur bān̐dhatā hai’’ aisā jo vikalpa vah vāstavameṁ upacār hai .

bhāvārtha :vyāpyavyāpakabhāvake binā kartr̥karmatva kahanā so upacār hai; isaliye ātmā pudgal-

dravyako grahaṇ karatā hai pariṇamit karatā hai, utpanna karatā hai, ityādi kahanā so upacār hai ..107..

ab yahān̐ praśna karatā hai ki yah upacār kaise hai ? usakā uttar dr̥ṣṭāntapūrvak kahate haiṁ :


Page 190 of 642
PDF/HTML Page 223 of 675
single page version

jah rāyā vavahārā dosaguṇuppādago tti ālavido .

tah jīvo vavahārā davvaguṇuppādago bhaṇido ..108..
yathā rājā vyavahārāt doṣaguṇotpādak ityālapitaḥ .
tathā jīvo vyavahārāt dravyaguṇotpādako bhaṇitaḥ ..108..

yathā lokasya vyāpyavyāpakabhāven svabhāvat evotpadyamāneṣu guṇadoṣeṣu vyāpyavyāpak- bhāvābhāve‘pi tadutpādako rājetyupacāraḥ, tathā pudgaladravyasya vyāpyavyāpakabhāven svabhāvat evotpadyamāneṣu guṇadoṣeṣu vyāpyavyāpakabhāvābhāve‘pi tadutpādako jīv ityupacāraḥ .

guṇadoṣautpādak kahā jyoṁ bhūpako vyavahārase .
tyoṁ dravyaguṇautpannakartā, jīv kahā vyavahārase ..108..

gāthārtha :[yathā ] jaise [rājā ] rājāko [doṣaguṇotpādakaḥ iti ] prajāke doṣ aur guṇoṁko utpanna karanevālā [vyavahārāt ] vyavahārase [ālapitaḥ ] kahā hai, [tathā ] usīprakār [jīvaḥ ] jīvako [dravyaguṇotpādak ] pudgaladravyake dravya-guṇako utpanna karanevālā [vyavahārāt ] vyavahārase [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai .

ṭīkā :jaise prajāke guṇadoṣoṁmeṁ aur prajāmeṁ vyāpyavyāpakabhāv honese sva-bhāvase hī (prajāke apane bhāvase hī) un guṇ-doṣoṁkī utpatti hone par bhīyadyapi un guṇ-doṣoṁmeṁ aur rājāmeṁ vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hai tathāpi yah upacārase kahā jātā hai ki ‘unakā utpādak rājā hai’; isīprakār pudgaladravyake guṇadoṣoṁmeṁ aur pudgaladravyameṁ vyāpyavyāpakabhāv honese sva-bhāvase hī (pudgaladravyake apane bhāvase hī) un guṇadoṣoṁkī utpatti hone par bhī yadyapi un guṇadoṣoṁmeṁ aur jīvameṁ vyāpyavyāpakabhāvakā abhāv hai tathāpi‘unakā utpādak jīv hai’ aisā upacār kiyā jātā hai .

bhāvārtha :jagatmeṁ kahā jātā hai ki ‘yathā rājā tathā prajā’ . is kahāvatase prajāke guṇadoṣoṁko utpanna karanevālā rājā kahā jātā hai . isīprakār pudgaladravyake guṇadoṣoṁko utpanna karanevālā jīv kahā jātā hai . paramārthadr̥ṣṭise dekhā jāy to yah yathārtha nahīṁ, kintu upacār hai ..108..

ab āgekī gāthākā sūcak kāvya kahate haiṁ :


Page 191 of 642
PDF/HTML Page 224 of 675
single page version

(vasantatilakā)
jīvaḥ karoti yadi pudgalakarma naiv
kastarhi tatkurut ityabhiśaṁk yaiv
.
etarhi tīvrarayamohanivarhaṇāy
saṁkīrtyate śr̥ṇut pudgalakarmakartr̥
..63..

sāmaṇṇapaccayā khalu cauro bhaṇṇaṁti baṁdhakattāro . micchattaṁ aviramaṇaṁ kasāyajogā ya boddhavvā ..109.. tesiṁ puṇo vi ya imo bhaṇido bhedo du terasaviyappo . micchādiṭṭhīādī jāv sajogissa caramaṁtaṁ ..110.. ede acedaṇā khalu poggalakammudayasaṁbhavā jamhā .

te jadi kareṁti kammaṁ ṇa vi tesiṁ vedago ādā ..111..

ślokārtha :[yadi pudgalakarma jīvaḥ na ev karoti ] yadi pudgalakarmako jīv nahīṁ karatā [tarhi ] to phi ra [tat kaḥ kurute ] use kaun karatā hai ?’ [iti abhiśaṁk yā ev ] aisī āśaṁkā karake, [etarhi ] ab [tīvra-ray-moh-nivarhaṇāy ] tīvra vegavāle mohakā (kartr̥karmatvake ajñānakā) nāś karaneke liye, yah kahate haiṁ ki[pudgalakarmakartr̥ saṁkīrtyate ] ‘pudgalakarmakā kartā kaun hai’; [śr̥ṇut ] isaliye (he jñānake icchuk puruṣoṁ !) ise suno .63.

ab yah kahate haiṁ ki pudgalakarmakā kartā kaun hai :

sāmānya pratyay cār, niścay bandhake kartā kahe .
mithyātva aru aviramaṇ, yogakaṣāy ye hī jānane ..109..
phi ra unahikā darśā diyā, yah bhed ter prakārakā .
mithyātva guṇasthānādi le, jo caramabhed sayogikā ..110..
pudgalakaramake udayase, utpanna isase ajīv ve .
ve jo kareṁ karmoṁ bhale, bhoktā bhi nahiṁ jīvadravya hai ..111..

Page 192 of 642
PDF/HTML Page 225 of 675
single page version

guṇasaṇṇidā du ede kammaṁ kuvvaṁti paccayā jamhā .

tamhā jīvo‘kattā guṇā ya kuvvaṁti kammāṇi ..112..
sāmānyapratyayāḥ khalu catvāro bhaṇyante bandhakartāraḥ .
mithyātvamaviramaṇaṁ kaṣāyayogau ca boddhavyāḥ ..109..
teṣāṁ punarapi cāyaṁ bhaṇito bhedastu trayodaśavikalpaḥ .
mithyādr̥ṣṭayādiḥ yāvat sayoginaścaramāntaḥ ..110..
ete acetanāḥ khalu pudgalakarmodayasambhavā yasmāt .
te yadi kurvanti karma nāpi teṣāṁ vedak ātmā ..111..
guṇasaṁjñitāstu ete karma kurvanti pratyayā yasmāt .
tasmājjīvo‘kartā guṇāśca kurvanti karmāṇi ..112..
paramārthase ‘guṇ’ nāmake, pratyay kare in karmako .
tisase akartā jīv hai, guṇasthān karate karmako ..112..

gāthārtha :[catvāraḥ ] cār [sāmānyapratyayāḥ ] sāmānya 1pratyay [khalu ] niścayase [bandhakartāraḥ ] bandhake kartā [bhaṇyante ] kahe jāte haiṁ, ve[mithyātvam ] mithyātva, [aviramaṇaṁ ] aviramaṇ [ca ] tathā [kaṣāyayogau ] kaṣāy aur yog [boddhavyāḥ ] jānanā . [punaḥ api ca ] aur phi ra [teṣāṁ ] unakā, [ayaṁ ] yah [trayodaśavikalpaḥ ] terah prakārakā [bhedaḥ tu ] bhed [bhaṇitaḥ ] kahā gayā hai[mithyādr̥ṣṭayādiḥ ] mithyādr̥ṣṭi(guṇasthān)se lekar [sayoginaḥ caramāntaḥ yāvat ] sayogakevalī(guṇasthān)ke caram samay paryantakā, [ete ] yah (pratyay athavā guṇasthān) [khalu ] jo ki niścayase [acetanāḥ ] acetan haiṁ, [yasmāt ] kyoṁki [pudgalakarmodayasambhavāḥ ] pudgalakarmake udayase utpanna hote haiṁ [te ] ve [yadi ] yadi [karma ] karma [kurvanti ] karate haiṁ to bhale kareṁ; [teṣāṁ ] unakā (karmoṁkā) [vedakaḥ api ] bhoktā bhī [ātmā na ] ātmā nahīṁ hai . [yasmāt ] kyoṁki [ete ] yah [guṇasaṁjñitāḥ tu ] ‘guṇ’ nāmak [pratyayāḥ ] pratyay [karma ] karma [kurvanti ] karate haiṁ, [tasmāt ] isaliye [jīvaḥ ] jīv to [akartā ] karmoṁkā akartā hai [ca ] aur [guṇāḥ ] ‘guṇ’ hī [karmāṇi ] karmoṁko [kurvanti ] karate haiṁ .

1. pratyay = karmabandhake kāraṇ arthāt āsrav .


Page 193 of 642
PDF/HTML Page 226 of 675
single page version

pudgalakarmaṇaḥ kil pudgaladravyamevaikaṁ kartr̥; tadviśeṣāḥ mithyātvāviratikaṣāyayogā bandhasya sāmānyahetutayā catvāraḥ kartāraḥ . te ev vikalpyamānā mithyādr̥ṣṭayādisayogakevalyantāstrayodaś kartāraḥ . athaite pudgalakarmavipākavikalpatvādatyantamacetanāḥ santastrayodaś kartāraḥ kevalā ev yadi vyāpyavyāpakabhāven kiṁcanāpi pudgalakarma kuryustadā kuryurev; kiṁ jīvasyātrāpatitam ? athāyaṁ tarkaḥpudgalamayamithyātvādīn vedayamāno jīvaḥ svayamev mithyādr̥ṣṭirbhūtvā pudgalakarma karoti . sa kilāvivekaḥ, yato na khalvātmā bhāvyabhāvakabhāvābhāvāt pudgaladravyamayamithyātvādi- vedako‘pi, kathaṁ punaḥ pudgalakarmaṇaḥ kartā nām ? athaitadāyātamyataḥ pudgaladravyamayānāṁ caturṇāṁ sāmānyapratyayānāṁ vikalpāstrayodaś viśeṣapratyayā guṇaśabdavācyāḥ kevalā ev kurvanti karmāṇi, tataḥ pudgalakarmaṇāmakartā jīvo, guṇā ev tatkartāraḥ . te tu pudgaladravyamev . tataḥ sthitaṁ pudgalakarmaṇaḥ pudgaladravyamevaikaṁ kartr̥ .

ṭīkā :vāstavameṁ pudgalakarmakā, pudgaladravya hī ek kartā hai; usake viśeṣ mithyātva, avirati, kaṣāy aur yog bandhake sāmānya hetu honese cār kartā haiṁ; ve hī bhedarūp kiye jāne par (arthāt unhīṁ ke bhed karane par), mithyādr̥ṣṭise lekar sayogakevalī paryaṁt terah kartā hai . ab, jo pudgalakarmake vipākake prakār honese atyanta acetan haiṁ aise terah kartā hī keval vyāpyavyāpakabhāvase yadi kuch bhī pudgalakarmako kareṁ to bhale kareṁ; isameṁ jīvakā kyā āyā ? (kuch bhī nahīṁ .) yahān̐ yah tarka hai ki ‘‘pudgalamay mithyātvādiko bhogatā huā jīv svayaṁ hī mithyādr̥ṣṭi hokar pudgalakarmako karatā hai’’ . (isakā samādhān yah hai ki :) yah tarka vāstavameṁ avivek hai, kyoṁki bhāvyabhāvakabhāvakā abhāv honese ātmā niścayase pudgaladravyamay mithyātvādikā bhoktā bhī nahīṁ hai, tab phi ra pudgalakarmakā kartā kaise ho sakatā hai ? isaliye yah siddha huā kijo pudgaladravyamay cār sāmānyapratyayoṁke bhedarūp terah viśeṣapratyay haiṁ jo ki ‘guṇ’ śabdase (guṇasthān nāmase) kahe jāte haiṁ ve hī mātra karmoṁko karate haiṁ, isaliye jīv pudagalakarmoṁkā akartā hai, kintu ‘guṇ’ hī unake kartā haiṁ; aur ve ‘guṇ’ to pudgaladravya hī haiṁ; isase yah siddha huā ki pudgalakarmakā, pudgaladravya hī ek kartā hai .

bhāvārtha :śāstroṁmeṁ pratyayoṁko bandhakā kartā kahā gayā hai . guṇasthān bhī viśeṣ pratyay hī haiṁ, isaliye ye guṇasthān bandhake kartā haiṁ arthāt pudgalakarmake kartā haiṁ . aur mithyātvādi sāmānya pratyay yā guṇasthānarūp viśeṣ pratyay acetan pudgaladravyamay hī haiṁ; isase yah siddha huā ki pudgaladravya hī pudgalakarmakā kartā hai, jīv nahīṁ . jīvako pudgalakarmakā kartā mānanā ajñān hai ..109 se 112..

25

Page 194 of 642
PDF/HTML Page 227 of 675
single page version

na ca jīvapratyayayorekatvam

jah jīvassa aṇaṇṇuvaogo koho vi tah jadi aṇaṇṇo . jīvassājīvassa ya evamaṇaṇṇattamāvaṇṇaṁ ..113.. evamih jo du jīvo so cev du ṇiyamado tahā‘jīvo . ayameyatte doso paccayaṇokammakammāṇaṁ ..114.. ah de aṇṇo koho aṇṇuvaogappago havadi cedā .

jah koho tah paccay kammaṁ ṇokammamavi aṇṇaṁ ..115..
yathā jīvasyānanya upayogaḥ krodho‘pi tathā yadyananyaḥ .
jīvasyājīvasya caivamananyatvamāpannam ..113..
evamih yastu jīvaḥ sa caiv tu niyamatastathā‘jīvaḥ .
ayamekatve doṣaḥ pratyayanokarmakarmaṇām ..114..
ath te anyaḥ krodho‘nyaḥ upayogātmako bhavati cetayitā .
yathā krodhastathā pratyayāḥ karma nokarmāpyanyat ..115..

ab yah kahate haiṁ kijīv aur un pratyayoṁmeṁ ekatva nahīṁ hai :

upayog jyoṁhi ananya jīvakā, krodh tyoṁhī jīvakā,
to doṣ āye jīv tyoṁhi ajīvake ekatvakā
..113..
yoṁ jagatameṁ jo jīv ve hi ajīv bhī niścay hue .
nokarma, pratyay, karmake ekatvameṁ bhī doṣ ye ..114..

jo krodh yoṁ hai anya, jīv upayogaātmak anya hai, to krodhavat nokarma, pratyay, karma bhī sab anya haiṁ ..115..

gāthārtha :[yathā ] jaise [jīvasya ] jīvake [upayogaḥ ] upayog [ananyaḥ ] ananya arthāt ekarūp hai [tathā ] usīprakār [yadi ] yadi [krodhaḥ api ] krodh bhī [ananyaḥ ] ananya ho to [evam ] isaprakār [jīvasya ] jīvake [ca ] aur [ajīvasya ] ajīvake [ananyatvam ]


Page 195 of 642
PDF/HTML Page 228 of 675
single page version

yadi yathā jīvasya tanmayatvājjīvādananya upayogastathā jaḍaḥ krodho‘pyananya eveti pratipattistadā cidrūpajaḍayorananyatvājjīvasyopayogamayatvavajjaḍakrodhamayatvāpattiḥ . tathā sati tu ya ev jīvaḥ sa evājīv iti dravyāntaraluptiḥ . evaṁ pratyayanokarmakarmaṇāmapi jīvādananyatvapratipattāvayamev doṣaḥ . athaitaddoṣabhayādanya evopayogātmā jīvo‘nya ev jaḍasvabhāvaḥ krodhaḥ ityabhyupagamaḥ, tarhi yathopayogātmano jīvādanyo jaḍasvabhāvaḥ krodhaḥ tathā pratyayanokarmakarmāṇyapyanyānyev, jaḍ- svabhāvatvāviśeṣāt . nāsti jīvapratyayayorekatvam . ananyatva [āpannam ] ā gayā . [evam ca ] aur aisā hone par, [ih ] is jagatameṁ [yaḥ tu ] jo [jīvaḥ ] jīv hai [saḥ ev tu ] vahī [niyamataḥ ] niyamase [tathā ] usīprakār [ajīvaḥ ] ajīv siddha huā; (donoṁke ananyatva honemeṁ yah doṣ āyā;) [pratyayanokarmakarmaṇām ] pratyay, nokarma aur karmake [ekatve ] ekatvameṁ arthāt ananyatvameṁ bhī [ayam doṣaḥ ] yahī doṣ ātā hai . [ath ] ab yadi (is doṣake bhayase) [te ] tere matameṁ [krodhaḥ ] krodh [anyaḥ ] anya hai aur [upayogātmakaḥ ] upayogasvarūp [cetayitā ] ātmā [anyaḥ ] anya [bhavati ] hai, to [yathā krodhaḥ ] jaise krodh hai [tathā ] vaise hī [pratyayāḥ ] pratyay, [karma ] karma aur [nokarma api ] nokarma bhī [anyat ] ātmāse anya hī haiṁ .

ṭīkā :jaise jīvake upayogamayatvake kāraṇ jīvase upayog ananya (abhinna) hai usīprakār jaṛ krodh bhī ananya hī hai yadi aisī 1pratipatti kī jāye, to 2cidrūp aur jaṛake ananyatvake kāraṇ jīvako upayogamayatākī bhān̐ti jaṛ krodhamayatā bhī ā jāyegī . aur aisā honese to jo jīv hai vahī ajīv siddha hogā,isaprakār anya dravyakā lop ho jāyegā . isīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī jīvase ananya haiṁ aisī pratipattimeṁ bhī yahī doṣ ātā hai . ab yadi is doṣake bhayase yah svīkār kiyā jāye ki upayogātmak jīv anya hī hai aur jaṛasvabhāv krodh anya hī hai, to jaise upayogātmak jīvase jaṛasvabhāv krodh anya hai usīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī anya hī haiṁ, kyoṁki unake jaṛ svabhāvatvameṁ antar nahīṁ hai (arthāt jaise krodh jaṛ hai usīprakār pratyay, nokarma aur karma bhī jaṛ haiṁ) . isaprakār jīv aur pratyayameṁ ekatva nahīṁ hai .

bhāvārtha :mithyātvādi āsrav to jaṛasvabhāv haiṁ aur jīv cetanasvabhāv hai . yadi jaṛ aur cetan ek ho jāyeṁ to bhinna dravyoṁke lop honekā mahā doṣ ātā hai . isaliye niścayanayakā yah siddhānta hai ki āsrav aur ātmāmeṁ ekatva nahīṁ hai ..113 se 115..

1 pratipatti = pratīti; pratipādan . 2 cidrūp = jīv .


Page 196 of 642
PDF/HTML Page 229 of 675
single page version

ath pudgaladravyasya pariṇāmasvabhāvatvaṁ sādhayati sāṁkhyamatānuyāyiśiṣyaṁ prati

jīve ṇa sayaṁ baddhaṁ ṇa sayaṁ pariṇamadi kammabhāveṇ . jadi poggaladavvamiṇaṁ appariṇāmī tadā hodi ..116.. kammaiyavaggaṇāsu ya apariṇamaṁtīsu kammabhāveṇ . saṁsārassa abhāvo pasajjade saṁkhasamao vā ..117.. jīvo pariṇāmayade poggaladavvāṇi kammabhāveṇ . te sayamapariṇamaṁte kahaṁ ṇu pariṇāmayadi cedā ..118.. ah sayamev hi pariṇamadi kammabhāveṇ poggalaṁ davvaṁ . jīvo pariṇāmayade kammaṁ kammattamidi micchā ..119.. ṇiyamā kammapariṇadaṁ kammaṁ ciy hodi poggalaṁ davvaṁ .

tah taṁ ṇāṇāvaraṇāipariṇadaṁ muṇasu taccev ..120..

ab sāṁkhyamatānuyāyī śiṣyake prati pudgaladravyakā pariṇāmasvabhāvatva siddha karate haiṁ (arthāt sāṁkhyamatavāle prakr̥ti aur puruṣako apariṇāmī mānate haiṁ unheṁ samajhāte haiṁ) :

jīvameṁ svayaṁ nahiṁ baddha, aru nahiṁ karmabhāvoṁ pariṇame .
to vo hi pudgaladravya bhī, pariṇamanahīn bane are ! 116..
jo vargaṇā kārmāṇakī, nahiṁ karmabhāvoṁ pariṇame .
saṁsārakā hi abhāv athavā sāṁkhyamat niścit huve ! 117..
jo karmabhāvoṁ pariṇamāye jīv pudgaladravyako .
kyoṁ jīv usako pariṇamāye, svayaṁ nahiṁ pariṇamat jo ? 118..
svayamev pudgaladravya aru, jo karmabhāvoṁ pariṇame .
jīv pariṇamāye karmako, karmatvameṁmithyā bane ..119..
pudgaladarav jo karmapariṇat, niyamase karma hi bane .
jñānāvaraṇaityādipariṇat, vo hi tum jāno use ..120..

Page 197 of 642
PDF/HTML Page 230 of 675
single page version

jīve na svayaṁ baddhaṁ na svayaṁ pariṇamate karmabhāven .
yadi pudgaladravyamidamapariṇāmi tadā bhavati ..116..
kārmaṇavargaṇāsu cāpariṇamamānāsu karmabhāven .
saṁsārasyābhāvaḥ prasajati sāṁkhyasamayo vā ..117..
jīvaḥ pariṇāmayati pudgaladravyāṇi karmabhāven .
tāni svayamapariṇamamānāni kathaṁ nu pariṇāmayati cetayitā ..118..
ath svayamev hi pariṇamate karmabhāven pudgalaṁ dravyam .
jīvaḥ pariṇāmayati karma karmatvamiti mithyā ..119..
niyamātkarmapariṇataṁ karma caiv bhavati pudgalaṁ dravyam .
tathā tadjñānāvaraṇādipariṇataṁ jānīt taccaiv ..120..

gāthārtha :[idam pudgaladravyam ] yah pudgaladravya [jīve ] jīvameṁ [svayaṁ ] svayaṁ [baddhaṁ na ] nahīṁ ban̐dhā [karmabhāven ] aur karmabhāvase [svayaṁ ] svayaṁ [na pariṇamate ] nahīṁ pariṇamatā [yadi ] yadi aisā mānā jāye [tadā ] to vah [apariṇāmī ] apariṇāmī [bhavati ] siddha hotā hai; [ca ] aur [kārmaṇavargaṇāsu ] kārmaṇavargaṇāen̐ [karmabhāven ] ka rmabhāvase [apariṇamamānāsu ] nahīṁ pariṇamatī honese, [saṁsārasya ] saṁsārakā [abhāvaḥ ] abhāv [prasajati ] siddha hotā hai [vā ] athavā [sāṁkhyasamayaḥ ] sāṁkhyamatakā prasaṁg ātā hai

.

aur [jīvaḥ ] jīv [pudgaladravyāṇi ] pudgaladravyoṁko [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇāmayati ] pariṇamātā hai aisā mānā jāye to yah praśna hotā hai ki [svayam apariṇamamānāni ] svayaṁ nahīṁ pariṇamatī huī [tāni ] un vargaṇāoṁko [cetayitā ] cetan ātmā [kathaṁ nu ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sak tā hai ? [ath ] athavā yadi [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [svayamev hi ] apane āp hī [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇamate ] pariṇaman karatā hai aisā mānā jāye, to [jīvaḥ ] jīv [karma ] ka rmako arthāt pudgaladravyako [karmatvam ] ka rmarūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai [iti ] yah kathan [mithyā ] mithyā siddha hotā hai

.

[niyamāt ] isaliye jaise niyamase [karmapariṇataṁ ] ka rmarūp (kartāke kāryarūpase) pariṇamit [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [karma caiv ] ka rma hī [bhavati ] hai [tathā ] isīprakār [jñānāvaraṇādipariṇataṁ ] jñānāvaraṇādirūp pariṇamit [tat ] pudgaladravya [tat ca ev ] jñānāvaraṇādi hī hai [jānīt ] aisā jāno .


Page 198 of 642
PDF/HTML Page 231 of 675
single page version

yadi pudgaladravyaṁ jīve svayamabaddhaṁ satkarmabhāven svayamev na pariṇamet, tadā tadapariṇāmyev syāt . tathā sati saṁsārābhāvaḥ . ath jīvaḥ pudgaladravyaṁ karmabhāven pariṇāmayati tato na saṁsārābhāvaḥ iti tarkaḥ . kiṁ svayamapariṇamamānaṁ pariṇamamānaṁ vā jīvaḥ pudgaladravyaṁ karmabhāven pariṇāmayet ? na tāvattatsvayamapariṇamamānaṁ pareṇ pariṇamayituṁ pāryet; na hi svato‘satī śaktiḥ kartumanyen pāryate . svayaṁ pariṇamamānaṁ tu na paraṁ pariṇamayitāramapekṣet; na hi vastuśaktayaḥ paramapekṣante . tataḥ pudgaladravyaṁ pariṇāmasvabhāvaṁ svayamevāstu . tathā sati kalaśapariṇatā mr̥ttikā svayaṁ kalaś iv jaḍasvabhāvajñānāvaraṇādikarmapariṇataṁ tadev svayaṁ jñānāvaraṇādikarma syāt . iti siddhaṁ pudgaladravyasya pariṇāmasvabhāvatvam .

(upajāti)
sthitetyavighnā khalu pudgalasya
svabhāvabhūtā pariṇāmaśaktiḥ
.
tasyāṁ sthitāyāṁ sa karoti bhāvaṁ
yamātmanastasya sa ev kartā
..64..

ṭīkā :yadi pudgaladravya jīvameṁ svayaṁ na bandhatā huā karmabhāvase svayamev nahīṁ pariṇamatā ho, to vah apariṇāmī hī siddha hogā . aisā hone par, saṁsārakā abhāv hogā . (kyoṁki yadi pudgaladravya karmarūp nahīṁ pariṇame to jīv karmarahit siddha hove; tab phi ra saṁsār kisakā ?) yadi yahān̐ yah tarka upasthit kiyā jāye ki ‘‘jīv pudgaladravyako karmabhāvase pariṇamātā hai, isaliye saṁsārakā abhāv nahīṁ hogā’’, to usakā nirākaraṇ do pakṣoṁko lekar isaprakār kiyā jātā hai kiḥkyā jīv svayaṁ apariṇamate hue pudgaladravyako karma bhāvarūp pariṇamātā hai yā svayaṁ pariṇamate hueko ? pratham, svayaṁ apariṇamate hueko dūsareke dvārā nahīṁ pariṇamāyā jā sakatā; kyoṁki (vastumeṁ) jo śakti svataḥ na ho use anya koī nahīṁ kar sakatā . (isaliye pratham pakṣa asatya hai .) aur svayaṁ pariṇamate hueko anya pariṇamānevālekī apekṣā nahīṁ hotī; kyoṁki vastukī śaktiyān̐ parakī apekṣā nahīṁ rakhatīṁ . (isaliye dūsarā pakṣa bhī asatya hai .) ataḥ pudgaladravya pariṇamanasvabhāvavālā svayamev ho . aisā honese, jaise ghaṭarūp pariṇamit miṭṭī hī svayaṁ ghaṭ hai usī prakār, jaṛ svabhāvavāle jñānāvaraṇādikarmarūp pariṇamit pudgaladravya hī svayaṁ jñānāvaraṇādikarma hai . isaprakār pudgaladravyakā pariṇāmasvabhāvatva siddha huā ..116 se 120..

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[iti ] isaprakār [pudgalasya ] pudgaladravyakī [svabhāvabhūtā


Page 199 of 642
PDF/HTML Page 232 of 675
single page version

jīvasya pariṇāmitvaṁ sādhayati

ṇa sayaṁ baddho kamme ṇa sayaṁ pariṇamadi kohamādīhiṁ . jadi es tujjha jīvo appariṇāmī tadā hodi ..121.. apariṇamaṁtamhi sayaṁ jīve kohādiehiṁ bhāvehiṁ . saṁsārassa abhāvo pasajjade saṁkhasamao vā ..122.. poggalakammaṁ koho jīvaṁ pariṇāmaedi kohattaṁ . taṁ sayamapariṇamaṁtaṁ kahaṁ ṇu pariṇāmayadi koho ..123.. ah sayamappā pariṇamadi kohabhāveṇ es de buddhī .

koho pariṇāmayade jīvaṁ kohattamidi micchā ..124.. pariṇāmaśaktiḥ ] svabhāvabhūt pariṇamanaśakti [khalu avighnā sthitā ] nirvighna siddha huī . [tasyāṁ sthitāyāṁ ] usake siddha hone par, [saḥ ātmanaḥ yam bhāvaṁ karoti ] pudgaladravya apane jis bhāvako ka ratā hai [tasya saḥ ev kartā ] usakā vah pudgaladravya hī ka rtā hai .

bhāvārtha :sarva dravya pariṇamanasvabhāvavāle haiṁ, isaliye ve apane apane bhāvake svayaṁ hī kartā haiṁ . pudgaladravya bhī apane jis bhāvako karatā hai usakā vah svayaṁ hī kartā hai ..64..

ab jīvakā pariṇāmitva siddha karate haiṁ :

nahiṁ baddhakarma, svayaṁ nahīṁ jo krodhabhāvoṁ pariṇame .
to jīv yah tujh mataviṣaiṁ pariṇamanahīn bane are ! 121..
krodhādibhāvoṁ jo svayaṁ nahiṁ jīv āp hi pariṇame .
saṁsārakā hi abhāv athavā sāṁkhyamat niścit huve ! 122..
jo krodhpudgalakarmajīvako, pariṇamāye krodhameṁ .
kyoṁ krodh usako pariṇamāye jo svayaṁ nahiṁ pariṇame ? 123..
athavā svayaṁ jīv krodhabhāvoṁ pariṇametujh buddhi hai .
to krodh jīvako pariṇamāye krodhameṁmithyā bane ..124..

Page 200 of 642
PDF/HTML Page 233 of 675
single page version

kohuvajutto koho māṇuvajutto ya māṇamevādā .
māuvajutto māyā lohuvajutto havadi loho ..125..
na svayaṁ baddhaḥ karmaṇi na svayaṁ pariṇamate krodhādibhiḥ .
yadyeṣaḥ tav jīvo‘pariṇāmī tadā bhavati ..121..
apariṇamamāne svayaṁ jīve krodhādibhiḥ bhāvaiḥ .
saṁsārasyābhāvaḥ prasajati sāṁkhyasamayo vā ..122..
pudgalakarma krodho jīvaṁ pariṇāmayati krodhatvam .
taṁ svayamapariṇamamānaṁ kathaṁ nu pariṇāmayati krodhaḥ ..123..
ath svayamātmā pariṇamate krodhabhāven eṣā te buddhiḥ .
krodhaḥ pariṇāmayati jīvaṁ krodhatvamiti mithyā ..124..
krodhopayuktaḥ krodho mānopayuktaśca mān evātmā .
māyopayukto māyā lobhopayukto bhavati lobhaḥ ..125..
krodhopayogī krodh, jīv mānopayogī mān hai .
māyopayukta māyā aru lobhopayut lobh hi bane ..125..

gāthārtha :sāṁkhyamatānuyāyī śiṣyake prati ācārya ka hate haiṁ ki bhāī ! [eṣaḥ ] yah [jīvaḥ ] jīv [karmaṇi ] ka rmameṁ [svayaṁ ] svayaṁ [baddhaḥ na ] nahīṁ ban̐dhā aur [krodhādibhiḥ ] krodhādibhāvase [svayaṁ ] svayaṁ [na pariṇamate ] nahīṁ pariṇamatā [yadi tav ] yadi terā yah mat hai [tadā ] to vah (jīv) [apariṇāmī ] apariṇāmī [bhavati ] siddha hotā hai; aur [jīve ] jīv [svayaṁ ] svayaṁ [krodhādibhiḥ bhāvaiḥ ] krodhādibhāvarūp [apariṇamamāne ] nahīṁ pariṇamatā honese, [saṁsārasya ] saṁsārakā [abhāvaḥ ] abhāv [prasajati ] siddha hotā hai [vā ] athavā [sāṁkhyasamayaḥ ] sāṁkhyamatakā prasaṁg ātā hai

.

[pudgalakarma krodhaḥ ] aur pudgalak rma jo krodh hai vah [jīvaṁ ] jīvako [krodhatvam ] krodharūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai aisā tū māne to yah praśna hotā hai ki [svayam apariṇamamānaṁ ] svayaṁ nahīṁ pariṇamate hue [taṁ ] us jīvako [krodhaḥ ] krodh [kathaṁ nu ] kaise [pariṇāmayati ] pariṇaman karā sakatā hai ? [ath ] athavā yadi [ātmā ] ātmā [svayam ]


Page 201 of 642
PDF/HTML Page 234 of 675
single page version

yadi karmaṇi svayamabaddhaḥ san jīvaḥ krodhādibhāven svayamev na pariṇamet tadā sa kilāpariṇāmyev syāt . tathā sati saṁsārābhāvaḥ . ath pudgalakarma krodhādi jīvaṁ krodhādibhāven pariṇāmayati tato na saṁsārābhāv iti tarkaḥ . kiṁ svayamapariṇamamānaṁ pariṇamamānaṁ vā pudgalakarma krodhādi jīvaṁ krodhādibhāven pariṇāmayet ? na tāvatsvayamapariṇamamānaḥ pareṇ pariṇamayituṁ pāryet; na hi svato‘satī śaktiḥ kartumanyen pāryate . svayaṁ pariṇamamānastu na paraṁ pariṇamayitāramapekṣet; na hi vastuśaktayaḥ paramapekṣante . tato jīvaḥ pariṇāmasvabhāvaḥ svayamevāstu . tathā sati garuḍ- dhyānapariṇataḥ sādhakaḥ svayaṁ garuḍ ivājñānasvabhāvakrodhādipariṇatopayogaḥ sa ev svayaṁ krodhādiḥ syāt . iti siddhaṁ jīvasya pariṇāmasvabhāvatvam . apane āp [krodhabhāven ] krodhabhāvase [pariṇamate ] pariṇamatā hai [eṣā te buddhiḥ ] aisī terī buddhi ho, to [krodhaḥ ] krodh [jīvaṁ ] jīvako [krodhatvam ] krodharūp [pariṇāmayati ] pariṇaman karātā hai [iti ] yah kathan [mithyā ] mithyā siddha hotā hai .

isaliye yah siddhānta hai ki [krodhopayuktaḥ ] krodhameṁ upayukta (arthāt jisakā upayog krodhākār pariṇamit huā hai aisā) [ātmā ] ātmā [krodhaḥ ] krodh hī hai, [mānopayuktaḥ ] mānameṁ upayukta ātmā [mānaḥ ev ] mān hī hai, [māyopayuktaḥ ] māyāmeṁ upayukta ātmā [māyā ] māyā hai [ca ] aur [lobhopayuktaḥ ] lobhameṁ upayukta ātmā [lobhaḥ ] lobh [bhavati ] hai .

ṭīkā :yadi jīv karmameṁ svayaṁ na ban̐dhatā huā krodhādibhāvase svayamev nahīṁ pariṇamatā ho, to vah vāstavameṁ apariṇāmī hī siddha hogā . aisā honese saṁsārakā abhāv hogā . yadi yahān̐ yah tarka upasthit kiyā jāye ki ‘‘pudgalakarma jo krodhādik hai vah jīvako krodhādibhāvarūp pariṇamātā hai, isaliye saṁsārakā abhāv nahīṁ hotā’’, to usakā nirākaraṇ do pakṣa lekar isaprakār kiyā jātā hai kipudgalakarma krodhādik hai vah svayaṁ apariṇamate hue jīvako krodhādibhāvarūp pariṇamātā hai, yā svayaṁ pariṇate hueko ? pratham, svayaṁ apariṇamate hueko parake dvārā nahīṁ pariṇamāyā jā sakatā; kyoṁki (vastumeṁ) jo śakti svataḥ na ho use anya koī nahīṁ kar sakatā . aur svayaṁ pariṇamate hueko to anya pariṇamānevālekī apekṣā nahīṁ hotī; kyoṁki vastukī śaktiyān̐ parakī apekṣā nahīṁ rakhatī . (isaprakār donoṁ pakṣa asatya haiṁ .) isaliye jīv pariṇamanasvabhāvavālā svayamev ho . aisā honese, jaise garuṛake dhyānarūp pariṇamit maṁtrasādhak svayaṁ garuṛ hai usīprakār, ajñānasvabhāvavāle krodhādirūp jisakā upayog pariṇamit huā hai aisā jīv hī svayaṁ krodhādi hai . isaprakār jīvakā pariṇāmasvabhāvatva siddha huā .

bhāvārtha :jīv pariṇāmasvabhāv hai . jab apanā upayog krodhādirūp pariṇamatā hai tab svayaṁ krodhādirūp hī hotā hai aisā jānanā ..121 se 125..

26

Page 202 of 642
PDF/HTML Page 235 of 675
single page version

(upajāti)
sthiteti jīvasya nirantarāyā
svabhāvabhūtā pariṇāmaśaktiḥ
.
tasyāṁ sthitāyāṁ sa karoti bhāvaṁ
yaṁ svasya tasyaiv bhavetsa kartā
..65..
tathā hi

jaṁ kuṇadi bhāvamādā kattā so hodi tassa kammassa .

ṇāṇissa sa ṇāṇamao aṇṇāṇamao aṇāṇissa ..126..
yaṁ karoti bhāvamātmā kartā sa bhavati tasya karmaṇaḥ .
jñāninaḥ sa jñānamayo‘jñānamayo‘jñāninaḥ ..126..
evamayamātmā svayamev pariṇāmasvabhāvo‘pi yamev bhāvamātmanaḥ karoti tasyaiv

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[iti ] isaprakār [jīvasya ] jīvakī [svabhāvabhūtā pariṇāmaśaktiḥ ] svabhāvabhūt pariṇamanaśakti [nirantarāyā sthitā ] nirvighna siddha huī . [tasyāṁ sthitāyāṁ ] yah siddha hone par, [saḥ svasya yaṁ bhāvaṁ karoti ] jīv apane jis bhāvako ka ratā hai [tasya ev saḥ kartā bhavet ] usakā vah ka rtā hotā hai .

bhāvārtha :jīv bhī pariṇāmī hai; isaliye svayaṁ jis bhāvarūp pariṇamatā hai usakā kartā hotā hai .65.

ab yah kahate haiṁ ki jñānī jñānamay bhāvakā aur ajñānī ajñānamay bhāvakā kartā hai :

jis bhāvako ātmā kare, kartā bane us karmakā .
vah jñānamay hai jñānikā, ajñānamay ajñānikā ..126..

gāthārtha :[ātmā ] ātmā [yaṁ bhāvam ] jis bhāvako [karoti ] karatā hai [tasya karmaṇaḥ ] us bhāvarūp ka rmakā [saḥ ] vah [kartā ] ka rtā [bhavati ] hotā hai; [jñāninaḥ ] jñānīko to [saḥ ] vah bhāv [jñānamayaḥ ] jñānamay hai aur [ajñāninaḥ ] ajñānīko [ajñānamayaḥ ] ajñānamay hai .

ṭīkā :isaprakār yah ātmā svayamev pariṇāmasvabhāvavālā hai tathāpi apane jis


Page 203 of 642
PDF/HTML Page 236 of 675
single page version

karmatāmāpadyamānasya kartr̥tvamāpadyet . sa tu jñāninaḥ samyaksvaparavivekenātyantoditaviviktātma- khyātitvāt jñānamay ev syāt . ajñāninaḥ tu samyaksvaparavivekābhāvenātyantapratyastamit- viviktātmakhyātitvādajñānamay ev syāt . kiṁ jñānamayabhāvātkimajñānamayādbhavatītyāh aṇṇāṇamao bhāvo aṇāṇiṇo kuṇadi teṇ kammāṇi .

ṇāṇamao ṇāṇissa du ṇa kuṇadi tamhā du kammāṇi ..127..
ajñānamayo bhāvo‘jñāninaḥ karoti ten karmāṇi .
jñānamayo jñāninastu na karoti tasmāttu karmāṇi ..127..

ajñānino hi samyaksvaparavivekābhāvenātyantapratyastamitaviviktātmakhyātitvādyasmādajñānamay bhāvako karatā hai us bhāvakā hīkarmatvako prāpta huekā hīkartā vah hotā hai (arthāt vah bhāv ātmākā karma hai aur ātmā usakā kartā hai) . vah bhāv jñānīko jñānamay hī hai, kyoṁki use samyak prakārase sva-parake vivekase (sarva paradravyabhāvoṁse) bhinna ātmākī khyāti atyanta udayako prāpta huī hai . aur vah bhāv ajñānīko to ajñānamay hī hai, kyoṁki use samyak prakārase sva-parakā vivek na honese bhinna ātmākī khyāti atyanta asta ho gaī hai .

bhāvārtha :jñānīko to sva-parakā bhedajñān huā hai, isaliye usake apane jñānamay bhāvakā hī kartr̥tva hai; aur ajñānīko sva-parakā bhedajñān nahīṁ hai, isaliye usake ajñānamay bhāvakā hī kartr̥tva hai ..126..

ab yah kahate haiṁ ki jñānamay bhāvase kyā hotā hai aur ajñānamay bhāvase kyā hotā hai :

ajñānamay ajñānikā, jisase kare vah karmako .
par jñānamay hai jñānikā, jisase kare nahiṁ karmako ..127..

gāthārtha :[ajñāninaḥ ] ajñānīke [ajñānamayaḥ ] ajñānamay [bhāvaḥ ] bhāv hai, [ten ] isaliye ajñānī [karmāṇi ] ka rmoṁko [karoti ] ka ratā hai, [jñāninaḥ tu ] aur jñānīke to [jñānamayaḥ ] jñānamay (bhāv) hai, [tasmāt tu ] isaliye jñānī [karmāṇi ] ka rmoṁko [na karoti ] nahīṁ ka ratā .

ṭīkā :ajñānīke, samyak prakārase sva-parakā vivek na honeke kāraṇ bhinna


Page 204 of 642
PDF/HTML Page 237 of 675
single page version

ev bhāvaḥ syāt, tasmiṁstu sati svaparayorekatvādhyāsen jñānamātrātsvasmātprabhraṣṭaḥ parābhyāṁ rāgadveṣābhyāṁ samamekībhūy pravartitāhaṁkāraḥ svayaṁ kilaiṣo‘haṁ rajye ruṣyāmīti rajyate ruṣyati ca; tasmādajñānamayabhāvādajñānī parau rāgadveṣāvātmānaṁ kurvan karoti karmāṇi .

jñāninastu samyaksvaparavivekenātyantoditaviviktātmakhyātitvādyasmāt jñānamay ev bhāvaḥ syāt, tasmiṁstu sati svaparayornānātvavijñānen jñānamātre svasminsuniviṣṭaḥ parābhyāṁ rāgadveṣābhyāṁ pr̥thagbhūtatayā svarasat ev nivr̥ttāhaṁkāraḥ svayaṁ kil kevalaṁ jānātyev, na rajyate, na ca ruṣyati, tasmāt jñānamayabhāvāt jñānī parau rāgadveṣāvātmānamakurvanna karoti karmāṇi . ātmākī khyāti atyanta asta ho gaī honese, ajñānamay bhāv hī hotā hai, aur usake honese, sva-parake ekatvake adhyāsake kāraṇ jñānamātra aise nijameṁse (ātmasvarūpameṁse) bhraṣṭa huā, par aise rāgadveṣake sāth ek hokar jisake ahaṁkār pravarta rahā hai aisā svayaṁ ‘yah maiṁ vāstavameṁ rāgī hūn̐, dveṣī hūn̐ (arthāt yah maiṁ rāg karatā hūn̐, dveṣ karatā hūn̐ )’ isaprakār (mānatā huā) rāgī aur dveṣī hotā hai; isaliye ajñānamay bhāvake kāraṇ ajñānī apaneko par aise rāgadveṣarūp karatā huā karmoṁko karatā hai

.

jñānīke to, samyak prakārase svaparavivekake dvārā bhinna ātmākī khyāti atyanta udayako prāpta huī honese, jñānamay bhāv hī hotā hai, aur usake honese, sva-parake bhinnatvake vijñānake kāraṇ jñānamātra aise nijameṁ suniviṣṭa (samyak prakārase sthit) huā, par aise rāgadveṣase pr̥thagbhūtatāke (bhinnatvake) kāraṇ nijarasase hī jisake ahaṁkār nivr̥tta huā hai aisā svayaṁ vāstavameṁ mātra jānatā hī hai, rāgī aur dveṣī nahīṁ hotā (arthāt rāgadveṣ nahīṁ karatā); isaliye jñānamay bhāvake kāraṇ jñānī apaneko par aise rāgadveṣarūp na karatā huā karmoṁko nahīṁ karatā

.

bhāvārtha :is ātmāke krodhādik mohanīy karmakī prakr̥tikā (arthāt rāgadveṣakā) uday āne par, apane upayogameṁ usakā rāgadveṣarūp malin svād ātā hai . ajñānīke sva-parakā bhedajñān na honese vah yah mānatā hai ki ‘‘yah rāgadveṣarūp malin upayog hī merā svarūp hai vahī maiṁ hūn̐’’ . isaprakār rāgadveṣameṁ ahaṁbuddhi karatā huā ajñānī apaneko rāgīdveṣī karatā hai; isaliye vah karmoṁko karatā hai . isaprakār ajñānamay bhāvase karmabandha hotā hai .

jñānīke bhedajñān honese vah aisā jānatā hai ki ‘‘jñānamātra śuddha upayog hai vahī merā svarūp haivahī maiṁ hūn̐; rāgadveṣ karmoṁkā ras hai, vah merā svarūp nahīṁ hai’’ . isaprakār rāgadveṣameṁ ahaṁbuddhi na karatā huā jñānī apaneko rāgīdveṣī nahīṁ karatā, keval jñātā hī rahatā hai; isaliye


Page 205 of 642
PDF/HTML Page 238 of 675
single page version

(āryā)
jñānamay ev bhāvaḥ kuto bhavet jñānino na punaranyaḥ .
ajñānamayaḥ sarvaḥ kuto‘yamajñānino nānyaḥ ..66..

ṇāṇamayā bhāvāo ṇāṇamao cev jāyade bhāvo . jamhā tamhā ṇāṇissa savve bhāvā hu ṇāṇamayā ..128.. aṇṇāṇamayā bhāvā aṇṇāṇo cev jāyade bhāvo .

jamhā tamhā bhāvā aṇṇāṇamayā aṇāṇissa ..129..
jñānamayādbhāvāt jñānamayaścaiv jāyate bhāvaḥ .
yasmāttasmājjñāninaḥ sarve bhāvāḥ khalu jñānamayāḥ ..128..

vah karmoṁko nahīṁ karatā . isaprakār jñānamay bhāvase karmabandha nahīṁ hotā ..127..

ab āgekī gāthāke arthakā sūcak kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[jñāninaḥ kutaḥ jñānamayaḥ ev bhāvaḥ bhavet ] yahān̐ praśna yah hai ki jñānīko jñānamay bhāv hī kyoṁ hotā hai [punaḥ ] aur [anyaḥ na ] anya (ajñānamay bhāv) kyoṁ nahīṁ hotā ? [ajñāninaḥ kutaḥ sarvaḥ ayam ajñānamayaḥ ] tathā ajñānīke sabhī bhāv ajñānamay hī kyoṁ hote haiṁ tathā [anyaḥ na ] anya (jñānamay bhāv) kyoṁ nahīṁ hote ? .66.

isī praśnake uttararūp gāthā kahate haiṁ :

jyoṁ jñānamay ko bhāvameṁse jñānabhāv hi upajate .
yoṁ niyat jñānījīvake sab bhāv jñānamayī bane ..128..
ajñānamay ko bhāvase ajñānabhāv hi ūpaje .
is hetuse ajñānike ajñānamay bhāv hi bane ..129..

gāthārtha :[yasmāt ] kyoṁki [jñānamayāt bhāvāt ca ] jñānamay bhāvameṁse [jñānamayaḥ ev ] jñānamay hī [bhāvaḥ ] bhāv [jāyate ] utpanna hotā hai, [tasmāt ] isaliye [jñāninaḥ ] jñānīke [sarve bhāvāḥ ] samasta bhāv [khalu ] vāstavameṁ [jñānamayāḥ ] jñānamay hī hote haiṁ . [ca ] aur, [yasmāt ] kyoṁki [ajñānamayāt bhāvāt ] ajñānamay bhāvameṁse [ajñānaḥ ev ] ajñānamay hī


Page 206 of 642
PDF/HTML Page 239 of 675
single page version

ajñānamayādbhāvādajñānaścaiv jāyate bhāvaḥ .
yasmāttasmādbhāvā ajñānamayā ajñāninaḥ ..129..

yato hyajñānamayādbhāvādyaḥ kaścanāpi bhāvo bhavati sa sarvo‘pyajñānamayatvamanati- vartamāno‘jñānamay ev syāt, tataḥ sarve evājñānamayā ajñānino bhāvāḥ . yataśca jñānamayādbhāvādyaḥ kaścanāpi bhāvo bhavati sa sarvo‘pi jñānamayatvamanativartamāno jñānamay ev syāt, tataḥ sarve ev jñānamayā jñānino bhāvāḥ .

(anuṣṭubh)
jñānino jñānanirvr̥ttāḥ sarve bhāvā bhavanti hi .
sarve‘pyajñānanirvr̥ttā bhavantyajñāninastu te ..67..

athaitadev dr̥ṣṭānten samarthayate [bhāvaḥ ] bhāv [jāyate ] utpanna hotā hai, [tasmāt ] isaliye [ajñāninaḥ ] ajñānīke [bhāvāḥ ] bhāv [ajñānamayāḥ ] ajñānamay hī hote haiṁ .

ṭīkā :vāstavameṁ ajñānamay bhāvameṁse jo koī bhāv hotā hai vah sab hī ajñānamayatākā ullaṁghan na karatā huā ajñānamay hī hotā hai, isaliye ajñānīke sabhī bhāv ajñānamay hote haiṁ . aur jñānamay bhāvameṁse jo koī bhī bhāv hotā hai vah sab hī jñānamayatākā ullaṁghan na karatā huā jñānamay hī hotā hai, isaliye jñānīke sabhī bhāv jñānamay hote haiṁ .

bhāvārtha :jñānīkā pariṇaman ajñānīke pariṇamanase bhinna hī prakārakā hai . ajñānīkā pariṇaman ajñānamay aur jñānīkā jñānamay hai; isaliye ajñānīke krodh, mān, vrat, tap ityādi samasta bhāv ajñānajātikā ullaṁghan na karanese ajñānamay hī haiṁ aur jñānīke samasta bhāv jñānajātikā ullaṁghan na karanese jñānamay hī haiṁ ..128-129..

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[jñāninaḥ ] jñānīke [sarve bhāvāḥ ] samasta bhāv [jñānanirvr̥ttāḥ hi ] jñānase racit [bhavanti ] hote haiṁ [tu ] aur [ajñāninaḥ ] ajñānīke [sarve api te ] samasta bhāv [ajñānanirvr̥ttāḥ ] ajñānase racit [bhavanti ] hote haiṁ .67.

ab isī arthako dr̥ṣṭāntase dr̥rḥ karate haiṁ :


Page 207 of 642
PDF/HTML Page 240 of 675
single page version

kaṇayamayā bhāvādo jāyaṁte kuṁḍalādao bhāvā . ayamayayā bhāvādo jah jāyaṁte du kaḍayādī ..130.. aṇṇāṇamayā bhāvā aṇāṇiṇo bahuvihā vi jāyaṁte .

ṇāṇissa du ṇāṇamayā savve bhāvā tahā hoṁti ..131..
kanakamayādbhāvājjāyante kuṇḍalādayo bhāvāḥ .
ayomayakādbhāvādyathā jāyante tu kaṭakādayaḥ ..130..
ajñānamayā bhāvā ajñānino bahuvidhā api jāyante .
jñāninastu jñānamayāḥ sarve bhāvāstathā bhavanti ..131..

yathā khalu pudgalasya svayaṁ pariṇāmasvabhāvatve satyapi, kāraṇānuvidhāyitvāt kāryāṇāṁ, jāmbūnadamayādbhāvājjāmbūnadajātimanativartamānā jāmbūnadakuṇḍalāday ev bhāvā

jyoṁ kanakamay ko bhāvameṁse kuṇḍalādik ūpaje,
par lohamay ko bhāvase kaṭakādi bhāvoṁ nīpaje;
..130..
tyoṁ bhāv bahuvidh ūpaje ajñānamay ajñānike,
par jñānike to sarva bhāvahi jñānamay niścay bane
..131..

gāthārtha :[yathā ] jaise [kanakamayāt bhāvāt ] svarṇamay bhāvameṁse [kuṇḍalādayaḥ bhāvāḥ ] svarṇamay kuṇḍal ityādie bhāv [jāyante ] hote haiṁ [tu ] aur [ayomayakāt bhāvāt ] lohamay bhāvameṁse [kaṭakādayaḥ ] lohamay ka ṛā ityādie bhāv [jāyante ] hote haiṁ, [tathā ] usīprakār [ajñāninaḥ ] ajñānīke (ajñānamay bhāvameṁse) [bahuvidhāḥ api ] anek prakārake [ajñānamayāḥ bhāvāḥ ] ajñānamay bhāv [jāyante ] hote haiṁ [tu ] aur [jñāninaḥ ] jñānīke (jñānamay bhāvameṁse) [sarve ] sabhī [jñānamayāḥ bhāvāḥ ] jñānamay bhāv [bhavanti ] hote haiṁ

.

ṭīkā :jaise pudgal svayaṁ pariṇāmasvabhāvī hone par bhī, kāraṇ jaise kārya honese, suvarṇamay bhāvameṁse suvarṇajātikā ullaṁghan na karate hue suvarṇamay kuṇḍal ādi bhāv hī hote haiṁ, kintu lauhamay kaṛā ityādi bhāv nahīṁ hote, aur lauhamay bhāvameṁse, lauhajātikā ullaṁghan na karate hue lauhamay kaṛā ityādi bhāv hī hote haiṁ, kintu suvarṇamay kuṇḍal ādi bhāv nahīṁ hote; isīprakār jīv svayaṁ pariṇāmasvabhāvī hone par bhī, kāraṇ jaise hī kārya honese, ajñānīkejo