Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 132-143 ; Kalash: 68-91.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 13 of 34

 

Page 208 of 642
PDF/HTML Page 241 of 675
single page version

bhaveyuḥ, na punaḥ kālāyasavalayādayaḥ, kālāyasamayādbhāvācca kālāyasajātimanativartamānāḥ kālāyasavalayāday ev bhaveyuḥ, na punarjāmbūnadakuṇḍalādayaḥ; tathā jīvasya svayaṁ pariṇām- svabhāvatve satyapi, kāraṇānuvidhāyitvādev kāryāṇāṁ, ajñāninaḥ svayamajñānamayādbhāvādajñān- jātimanativartamānā vividhā apyajñānamayā ev bhāvā bhaveyuḥ, na punarjñānamayāḥ, jñāninaśca svayaṁ jñānamayādbhāvājjñānajātimanativartamānāḥ sarve jñānamayā ev bhāvā bhaveyuḥ, na punarajñānamayāḥ . ki svayaṁ ajñānamay bhāv hai usakeajñānamay bhāvameṁse, ajñānajātikā ullaṁghan na karate hue anek prakārake ajñānamay bhāv hī hote haiṁ; kintu jñānamay bhāv nahīṁ hote, tathā jñānīkejo ki svayaṁ jñānamay bhāv haiṁ usakejñānamay bhāvameṁse, jñānakī jātikā ullaṁghan na karate hue samasta jñānamay bhāv hī hote haiṁ; kintu ajñānamay bhāv nahīṁ hote .

bhāvārtha :‘jaisā kāraṇ hotā hai vaisā hī kārya hotā hai’ is nyāyase jaise lohemeṁse lauhamay kaṛā ityādi vastuen̐ hotī haiṁ aur suvarṇameṁse suvarṇamay ābhūṣaṇ hote haiṁ, isī prakār ajñānī svayaṁ ajñānamay bhāv honese usake (ajñānamay bhāvameṁse) ajñānamay bhāv hī hote haiṁ aur jñānī svayaṁ jñānamay bhāv honese usake (jñānamay bhāvameṁse) jñānamay bhāv hī hote haiṁ .

ajñānīke śubhāśubh bhāvoṁmeṁ ātmabuddhi honese usake samasta bhāv ajñānamay hī haiṁ .

avirat samyagdr̥ṣṭi (jñānī)ke yadyapi cāritramohake uday hone par krodhādik bhāv pravartate haiṁ tathāpi usake un bhāvoṁmeṁ ātmabuddhi nahīṁ haiṁ, vah unheṁ parake nimittase utpanna upādhi mānatā hai . usake krodhādik karma udayameṁ ākar khir jāte haiṁvah bhaviṣyakā aisā bandha nahīṁ karatā ki jisase saṁsāraparibhramaṇ barḥe; kyoṁki (jñānī) svayaṁ udyamī hokar krodhādibhāvarūp pariṇamatā nahīṁ hai, aur yadyapi udayakī 1balavattāse pariṇamatā hai tathāpi jñātr̥tvakā ullaṁghan karake pariṇamatā nahīṁ hai; jñānīkā svāmitva nirantar jñānameṁ hī vartatā hai, isaliye vah krodhādibhāvoṁkā anya jñeyoṁkī bhān̐ti jñātā hī hai, kartā nahīṁ . isaprakār jñānīke samasta bhāv jñānamay hī haiṁ ..130-131..

usako jo rāgadveṣādi bhāv hote haiṁ ve bhāv, yadyapi usakī svayaṁkī nirbalatāse hī evaṁ usake svayaṁke aparādhase
hī hote haiṁ, phi ra bhī ve rucipūrvak nahīṁ hote is kāraṇ un bhāvoṁko ‘karmakī balavattāse honevāle bhāv’
kahanemeṁ āte haiṁ
. isase aisā nahīṁ samajhanā ki ‘jaṛ dravyakarma ātmāke ū par leśamātra bhī jor kar sakatā
hai’, parantu aisā samajhanā ki ‘vikārī bhāvoṁke hone par bhī samyagdr̥ṣṭi mahātmākī śuddhātmadravyarucimeṁ kiṁcit
bhī kamī nahīṁ hai, mātra cāritrādi sambandhī nirbalatā hai
aisā āśay batalāneke liye aisā kahā hai .’ jahān̐
jahān̐ ‘karmakī balavattā’, ‘karmakī jabaradastī’, ‘karmakā jor’ ityādi kathan ho vahān̐ vahān̐ aisā āśay samajhanā .

1 samyagdr̥ṣṭikī ruci sarvadā śuddhātmadravyake prati hī hotī hai; unakī kabhī rāgadveṣādi bhāvoṁkī ruci nahīṁ hotī .


Page 209 of 642
PDF/HTML Page 242 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
ajñānamayabhāvānāmajñānī vyāpya bhūmikām .
dravyakarmanimittānāṁ bhāvānāmeti hetutām ..68..

aṇṇāṇassa sa udao jā jīvāṇaṁ ataccauvaladdhī . micchattassa du udao jīvassa asaddahāṇattaṁ ..132.. udao asaṁjamassa du jaṁ jīvāṇaṁ havei aviramaṇaṁ . jo du kalusovaogo jīvāṇaṁ so kasāudao ..133.. taṁ jāṇ jogaudayaṁ jo jīvāṇaṁ tu ciṭṭhaucchāho . sohaṇamasohaṇaṁ vā kāyavvo viradibhāvo vā ..134.. edesu hedubhūdesu kammaiyavaggaṇāgadaṁ jaṁ tu .

pariṇamade aṭṭhavihaṁ ṇāṇāvaraṇādibhāvehiṁ ..135..

ab āgekī gāthākā sūcak artharūp ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[ajñānī ] ajñānī [ajñānamayabhāvānām bhūmikām ] (apane) ajñānamay bhāvoṁkī bhūmikāmeṁ [vyāpya ] vyāpta hokar [dravyakarmanimittānāṁ bhāvānām ] (āgāmī) dravyak rmake nimitta jo (ajñānādi) bhāv unake [hetutām eti ] hetutvako prāpta hotā hai (arthāt dravyak rmake nimittarūp bhāvoṁkā hetu banatā hai) .68.

isī arthako pān̐c gāthāoṁ dvārā kahate haiṁ :

jo tattvakā ajñān jīvake, uday vah ajñānakā .
apratīt tattvakī jīvake jo, uday vah mithyātvakā ..132..
jīvakā ju aviratabhāv hai, vah uday anasaṁyam hi kā .
jīvakā kaluṣ upayog jo, vah uday jān kaṣāyakā ..133..
śubh aśubh vartan yā nivartan rūp jo ceṣṭā hi kā .
utsāh barate jīvake vah uday jāno yogakā ..134..
jab hoy hetubhūt ye tab skandha jo kārmāṇake .
ve aṣṭavidh jñānāvaraṇaityādibhāvoṁ pariṇame ..135..
27

Page 210 of 642
PDF/HTML Page 243 of 675
single page version

taṁ khalu jīvaṇibaddhaṁ kammaiyavaggaṇāgadaṁ jaiyā .
taiyā du hodi hedū jīvo pariṇāmabhāvāṇaṁ ..136..
ajñānasya sa udayo yā jīvānāmatattvopalabdhiḥ .
mithyātvasya tūdayo jīvasyāśraddadhānatvam ..132..
udayo‘saṁyamasya tu yajjīvānāṁ bhavedaviramaṇam .
yastu kaluṣopayogo jīvānāṁ sa kaṣāyodayaḥ ..133..
taṁ jānīhi yogodayaṁ yo jīvānāṁ tu ceṣṭotsāhaḥ .
śobhano‘śobhano vā kartavyo viratibhāvo vā ..134..
eteṣu hetubhūteṣu kārmaṇavargaṇāgataṁ yattu .
pariṇamate‘ṣṭavidhaṁ jñānāvaraṇādibhāvaiḥ ..135..
kārmaṇavaragaṇārūp ve jab, bandha pāveṁ jīvameṁ .
ātmā hi jīvapariṇāmabhāvoṁkā tabhī hetu bane ..136..

gāthārtha :[jīvānām ] jīvoṁke [yā ] jo [atattvopalabdhiḥ ] tattvakā ajñān (-vastusvarūpakā ayathārthaviparīt jñān) hai [saḥ ] vah [ajñānasya ] ajñānakā [udayaḥ ] uday hai [tu ] aur [jīvasya ] jīvake [aśraddadhānatvam ] jo (tattvakā) aśraddhān hai vah [mithyātvasya ] mithyātvakā [udayaḥ ] uday hai; [tu ] aur [jīvānāṁ ] jīvoṁke [yad ] jo [aviramaṇam ] aviramaṇ arthāt atyāgabhāv hai vah [asaṁyamasya ] asaṁyamakā [udayaḥ ] uday [bhavet ] hai [tu ] aur [jīvānāṁ ] jīvoṁke [yaḥ ] jo [kaluṣopayogaḥ ] malin (jñātr̥tvakī svacchatāse rahit) upayog hai [saḥ ] vah [kaṣāyodayaḥ ] ka ṣāyakā uday hai; [tu ] tathā [jīvānāṁ ] jīvoṁke [yaḥ ] jo [śobhanaḥ aśobhanaḥ vā ] śubh yā aśubh [kartavyaḥ viratibhāvaḥ vā ] pravr̥tti yā nivr̥ttirūp [ceṣṭotsāhaḥ ] (manavacanakāyā-āśrit) ceṣṭākā utsāh hai [taṁ ] use [yogodayaṁ ] yogakā uday [jānīhi ] jāno

.

[eteṣu ] ye (uday) [hetubhūteṣu ] hetubhūt hone par [yat tu ] jo [kārmaṇavargaṇāgataṁ ] kārmaṇavargaṇāgat (kārmaṇavargaṇārūp) pudgaladravya [jñānāvaraṇādibhāvaiḥ aṣṭavidhaṁ ] jñānāvaraṇādi- bhāvarūpase āṭh prakār [pariṇamate ] pariṇamatā hai, [tat kārmaṇavargaṇāgataṁ ] vah kārmaṇavargaṇāgat pudgaladravya [yadā ] jab [khalu ] vāstavameṁ [jīvanibaddhaṁ ] jīvameṁ ban̐dhatā hai [tadā tu ] tab [jīvaḥ ]


Page 211 of 642
PDF/HTML Page 244 of 675
single page version

tatkhalu jīvanibaddhaṁ kārmaṇavargaṇāgataṁ yadā .
tadā tu bhavati heturjīvaḥ pariṇāmabhāvānām ..136..

atattvopalabdhirūpeṇ jñāne svadamāno‘jñānodayaḥ . mithyātvāsaṁyamakaṣāyayogodayāḥ karmahetavastanmayāścatvāro bhāvāḥ . tattvāśraddhānarūpeṇ jñāne svadamāno mithyātvodayaḥ, aviramaṇarūpeṇ jñāne svadamāno‘saṁyamodayaḥ, kaluṣopayogarūpeṇ jñāne svadamānaḥ kaṣāyodayaḥ, śubhāśubhapravr̥tti- nivr̥ttivyāpārarūpeṇ jñāne svadamāno yogodayaḥ . athaiteṣu paudgalikeṣu mithyātvādyudayeṣu hetubhūteṣu yatpudgaladravyaṁ karmavargaṇāgataṁ jñānāvaraṇādibhāvairaṣṭadhā svayamev pariṇamate tatkhalu karmavargaṇāgataṁ jīvanibaddhaṁ yadā syāttadā jīvaḥ svayamevājñānātparātmanorekatvādhyāsenājñānamayānāṁ tattvāśraddhānādīnāṁ svasya pariṇāmabhāvānāṁ heturbhavati . jīv [pariṇāmabhāvānām ] (apane ajñānamay) pariṇāmabhāvoṁkā [hetuḥ ] hetu [bhavati ] hotā hai .

ṭīkā :tattvake ajñānarūpase (vastusvarūpakī anyathā upalabdhirūpase) jñānameṁ svādarūp hotā huā ajñānakā uday hai . mithyātva, asaṁyam, kaṣāy aur yogake udayjo ki (navīn) karmoṁke hetu haiṁve ajñānamay cār bhāv haiṁ . tattvake aśraddhānarūpase jñānameṁ svādarūp hotā huā mithyātvakā uday hai; aviramaṇarūpase (atyāgabhāvarūpase) jñānameṁ svādarūp hotā huā asaṁyamakā uday hai; kaluṣ (malin) upayogarūp jñānameṁ svādarūp hotā huā kaṣāyakā uday hai; śubhāśubh pravr̥tti yā nivr̥ttike vyāpārarūpase jñānameṁ svādarūp hotā huā yogakā uday hai . ye paudgalik mithyātvādike uday hetubhūt hone par jo kārmaṇavargaṇāgat pudgaladravya jñānāvaraṇādibhāvase āṭh prakār svayamev pariṇamatā hai, vah kārmaṇavargaṇāgat pudgaladravya jab jīvameṁ nibaddha hove tab jīv svayamev ajñānase sva-parake ekatvake adhyāsake kāraṇ tattva-aśraddhān ādi apane ajñānamay pariṇāmabhāvoṁkā hetu hotā hai .

bhāvārtha :ajñānabhāvake bhedarūp mithyātva, avirati, kaṣāy aur yogake uday pudgalake pariṇām haiṁ aur unakā svād atattvaśraddhānādirūpase jñānameṁ ātā hai . ve uday nimittabhūt hone par, kārmaṇavargaṇārūp navīn pudgal svayamev jñānāvaraṇādi karmarūp pariṇamate haiṁ aur jīvake sāth ban̐dhate haiṁ; aur us samay jīv bhī svayamev apane ajñānabhāvase atattvaśraddhānādi bhāvarūp pariṇamatā hai aur isaprakār apane ajñānamay bhāvoṁkā kāraṇ svayaṁ hī hotā hai .

mithyātvādikā uday honā, navīn pudgaloṁkā karmarūp pariṇamanā tathā ban̐dhanā, aur jīvakā apane atattvaśraddhānādi bhāvarūp pariṇamanāyah tīnoṁ hī ek samayameṁ hote haiṁ; sab svataṁtratayā apane āp hī pariṇamate haiṁ, koī kisīkā pariṇaman nahīṁ karātā ..132 se 136..


Page 212 of 642
PDF/HTML Page 245 of 675
single page version

jīvātpr̥thagbhūt ev pudgaladravyasya pariṇāmaḥ

jai jīveṇ sah cciy poggaladavvassa kammapariṇāmo . evaṁ poggalajīvā hu do vi kammattamāvaṇṇā ..137.. ekkassa du pariṇāmo poggaladavvassa kammabhāveṇ .

tā jīvabhāvahedūhiṁ viṇā kammassa pariṇāmo ..138..
yadi jīven sah caiv pudgaladravyasya karmapariṇāmaḥ .
evaṁ pudgalajīvau khalu dvāvapi karmatvamāpannau ..137..
ekasya tu pariṇāmaḥ pudgaladravyasya karmabhāven .
tajjīvabhāvahetubhirvinā karmaṇaḥ pariṇāmaḥ ..138..
yadi pudgaladravyasya tannimittabhūtarāgādyajñānapariṇāmapariṇatajīven sahaiv karmapariṇāmo

ab yah pratipādan karate haiṁ ki pudgaladravyakā pariṇām jīvase bhinna hī hai

jo karmarūp pariṇām, jīvake sāth pudgalakā bane .
to jīv aru pudgal ubhay hī, karmapan pāveṁ are ! ..137..
par ka rmabhāvoṁ pariṇaman hai, ek pudgaladravyake .
jīvabhāvahetuse alag, tab, karmake pariṇām haiṁ ..138..

gāthārtha :[yadi ] yadi [pudgaladravyasya ] pudgaladravyakā [jīven sah caiv ] jīvake sāth hī [karmapariṇāmaḥ ] ka rmarūp pariṇām hotā hai (arthāt donoṁ milakar hī ka rmarūp pariṇamit hote haiṁ )aisā mānā jāye to [evaṁ ] isaprakār [pudgalajīvau dvau api ] pudgal aur jīv donoṁ [khalu ] vāstavameṁ [karmatvam āpannau ] ka rmatvako prāpta ho jāyeṁ . [tu ] parantu [karmabhāven ] ka rmabhāvase [pariṇāmaḥ ] pariṇām to [pudgaladravyasya ekasya ] pudgaladravyake ek ke hī hotā hai, [tat ] isaliye [jīvabhāvahetubhiḥ vinā ] jīvabhāvarūp nimittase rahit hī arthāt bhinna hī [karmaṇaḥ ] ka rmakā [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai .

ṭīkā :yadi pudgaladravyake, karmapariṇāmake nimittabhūt aise rāgādi-ajñān-pariṇāmase pariṇat jīvake sāth hī (arthāt donoṁ milakar hī), karmarūp pariṇām hotā haiaisā vitarka upasthit kiyā jāye to, jaise milī huī haldī aur phi ṭakarīkādonoṁkā lāl raṁgarūp pariṇām


Page 213 of 642
PDF/HTML Page 246 of 675
single page version

bhavatīti vitarkaḥ, tadā pudgaladravyajīvayoḥ sahabhūtaharidrāsudhayoriv dvayorapi karmapariṇāmāpattiḥ . ath caikasyaiv pudgaladravyasya bhavati karmatvapariṇāmaḥ, tato rāgādijīvājñānapariṇāmāddhetoḥ pr̥thagbhūt ev pudgalakarmaṇaḥ pariṇāmaḥ .

pudgaladravyātpr̥thagbhūt ev jīvasya pariṇāmaḥ

jīvassa du kammeṇ ya sah pariṇāmā hu hoṁti rāgādī . evaṁ jīvo kammaṁ ca do vi rāgādimāvaṇṇā ..139.. ekkassa du pariṇāmo jāyadi jīvassa rāgamādīhiṁ .

tā kammodayahedūhiṁ viṇā jīvassa pariṇāmo ..140..
jīvasya tu karmaṇā ca sah pariṇāmāḥ khalu bhavanti rāgādayaḥ .
evaṁ jīvaḥ karma ca dve api rāgāditvamāpanne ..139..

hotā hai usīprakār, pudgaladravya aur jīv donoṁke karmarūp pariṇāmakī āpatti ā jāve . parantu ek pudgaladravyake hī karmatvarūp pariṇām to hotā hai; isaliye jīvakā rāgādi-ajñān pariṇām jo ki karmakā nimitta hai usase bhinna hī pudgalakarmakā pariṇām hai .

bhāvārtha :yadi yah mānā jāye ki pudgaladravya aur jīvadravya donoṁ milakar karmarūp pariṇamate haiṁ to donoṁke karmarūp pariṇām siddha ho . parantu jīv to kabhī bhī jaṛ karmarūp nahīṁ pariṇam sakatā; isaliye jīvakā ajñānapariṇām jo ki karmakā nimitta hai usase alag hī pudgaladravyakā karmapariṇām hai ..137-138..

ab yah pratipādan karate haiṁ ki jīvakā pariṇām pudgaladravyase bhinna hī hai :

jīvake karamake sāth hī, jo bhāv rāgādik bane .
to karma aru jīv ubhay hī, rāgādipan pāveṁ are ! ..139..
par pariṇaman rāgādirūp to, hot hai jīv ekake .
isase hi karmodayanimitase, alag jīvapariṇām hai ..140..

gāthārtha :[jīvasya tu ] yadi jīvake [karmaṇā ca sah ] ka rmake sāth hī [rāgādayaḥ pariṇāmāḥ ] rāgādi pariṇām [khalu bhavanti ] hote haiṁ (arthāt donoṁ milakar rāgādirūp pariṇamate haiṁ) aisā mānā jāye [evaṁ ] to isaprakār [jīvaḥ karma ca ] jīv aur ka rma [dve api ] donoṁ


Page 214 of 642
PDF/HTML Page 247 of 675
single page version

ekasya tu pariṇāmo jāyate jīvasya rāgādibhiḥ .
tatkarmodayahetubhirvinā jīvasya pariṇāmaḥ ..140..

yadi jīvasya tannimittabhūtavipacyamānapudgalakarmaṇā sahaiv rāgādyajñānapariṇāmo bhavatīti vitarkaḥ, tadā jīvapudgalakarmaṇoḥ sahabhūtasudhāharidrayoriv dvayorapi rāgādyajñānapariṇāmāpattiḥ . ath caikasyaiv jīvasya bhavati rāgādyajñānapariṇāmaḥ, tataḥ pudgalakarmavipākāddhetoḥ pr̥thagbhūt ev jīvasya pariṇāmaḥ .

kimātmani baddhaspr̥ṣṭaṁ kimabaddhaspr̥ṣṭaṁ karmeti nayavibhāgenāh

jīve kammaṁ baddhaṁ puṭṭhaṁ cedi vavahāraṇayabhaṇidaṁ .
suddhaṇayassa du jīve abaddhapuṭṭhaṁ havadi kammaṁ ..141..

[rāgāditvam āpanne ] rāgādibhāvako prāpta ho jāyeṁ . [tu ] parantu [rāgādibhiḥ pariṇāmaḥ ] rāgādibhāvase pariṇām to [jīvasya ekasya ] jīvake ekake hī [jāyate ] hotā hai, [tat ] isaliye [karmodayahetubhiḥ vinā ] ka rmodayarūp nimittase rahit hī arthāt bhinna hī [jīvasya ] jīvakā [pariṇāmaḥ ] pariṇām hai .

ṭīkā :yadi jīvake, rāgādi-ajñānapariṇāmake nimittabhūt udayāgat pudgalakarmake sāth hī (donoṁ ekatrit hokar hī), rāgādi-ajñānapariṇām hotā haiaisā vitarka upasthit kiyā jāye to, jaise milī huī phi ṭakarī aur haldīdonoṁkā lāl raṁgarūp pariṇām hotā hai usīprakār, jīv aur pudgalakarma donoṁke rāgādi-ajñānapariṇāmakī āpatti ā jāve . parantu ek jīvake hī rāgādi-ajñānapariṇām to hotā hai; isaliye pudgalakarmakā uday jo ki jīvake rāgādi- ajñānapariṇāmakā nimitta hai usase bhinna hī jīvakā pariṇām hai .

bhāvārtha :yadi yah mānā jāye ki jīv aur pudgalakarma milakar rāgādirūp pariṇamate haiṁ to donoṁke rāgādirūp pariṇām siddha hoṁ . kintu pudgalakarma to rāgādirūp (jīvarāgādirūp) kabhī nahīṁ pariṇam sakatā; isaliye pudgalakarmakā uday jo ki rāgādipariṇāmakā nimitta hai usase bhinna hī jīvakā pariṇām hai ..139-140..

ab yahān̐ nayavibhāgase yah kahate haiṁ ki ‘ātmāmeṁ karma baddhaspr̥ṣṭa hai yā abaddhaspr̥ṣṭa hai’

hai karma jīvameṁ baddhaspr̥ṣṭaju kathan yah vyavahārakā .
par baddhaspr̥ṣṭa na karma jīvameṁkathan hai nay śuddhakā ..141..

Page 215 of 642
PDF/HTML Page 248 of 675
single page version

jīve karma baddhaṁ spr̥ṣṭaṁ ceti vyavahāranayabhaṇitam .
śuddhanayasya tu jīve abaddhaspr̥ṣṭaṁ bhavati karma ..141..

jīvapudgalakarmaṇorekabandhaparyāyatven tadātve vyatirekābhāvājjīve baddhaspr̥ṣṭaṁ karmeti vyavahār- nayapakṣaḥ . jīvapudgalakarmaṇoranekadravyatvenātyantavyatirekājjīve‘baddhaspr̥ṣṭaṁ karmeti niścayanayapakṣaḥ .

tataḥ kim kammaṁ baddhamabaddhaṁ jīve evaṁ tu jāṇ ṇayapakkhaṁ .

pakkhādikkaṁto puṇ bhaṇṇadi jo so samayasāro ..142..
karma baddhamabaddhaṁ jīve evaṁ tu jānīhi nayapakṣam .
pakṣātikrāntaḥ punarbhaṇyate yaḥ sa samayasāraḥ ..142..

gāthārtha :[jīve ] jīvameṁ [karma ] karma [baddhaṁ ] (usake pradeśoṁke sāth) ban̐dhā huā hai [ca ] tathā [spr̥ṣṭaṁ ] sparśit hai [iti ] aisā [vyavahāranayabhaṇitam ] vyavahāranayakā kathan hai [tu ] aur [jīve ] jīvameṁ [karma ] karma [abaddhaspr̥ṣṭaṁ ] abaddha aur asparśit [bhavati ] hai aisā [śuddhanayasya ] śuddhanayakā kathan hai .

ṭīkā :jīvako aur pudgalakarmako ekabandhaparyāyapanese dekhane par unameṁ us kālameṁ bhinnatākā abhāv hai, isaliye jīvameṁ karma baddhaspr̥ṣṭa hai aisā vyavahāranayakā pakṣa hai . jīvako tathā pudgalakarmako anekadravyapanese dekhane par unameṁ atyanta bhinnatā hai, isaliye jīvameṁ karma abaddhaspr̥ṣṭa hai aisā niścayanayakā pakṣa hai ..141..

kintu isase kyā ? jo ātmā un donoṁ nayapakṣoṁko pār kar cukā hai vahī samayasār hai, yah ab gāthā dvārā kahate haiṁ :

hai karma jīvameṁ baddha vā anabaddha yah nayapakṣa hai .
par pakṣase atikrānta bhāṣit, vah samayakā sār hai ..142..

gāthārtha :[jīve ] jīvameṁ [karma ] karma [baddham ] baddha hai athavā [abaddhaṁ ] abaddha hai[evaṁ tu ] isaprakār to [nayapakṣam ] nayapakṣa [jānīhi ] jāno; [punaḥ ] kintu [yaḥ ] jo [pakṣātikrāntaḥ ] pakṣātikrānta (pakṣako ullaṁghan karanevālā) [bhaṇyate ] kahalātā hai [saḥ ] vah [samayasāraḥ ] samayasār (arthāt nirvik lpa śuddha ātmatattva) hai .


Page 216 of 642
PDF/HTML Page 249 of 675
single page version

yaḥ kil jīve baddhaṁ karmeti yaśca jīve‘baddhaṁ karmeti vikalpaḥ sa dvitayo‘pi hi nayapakṣaḥ . ya evainamatikrāmati sa ev sakalavikalpātikrāntaḥ svayaṁ nirvikalpaikavijñānaghanasvabhāvo bhūtvā sākṣātsamayasāraḥ sambhavati . tatra yastāvajjīve baddhaṁ karmeti vikalpayati sa jīve‘baddhaṁ karmeti ekaṁ pakṣamatikrāmannapi na vikalpamatikrāmati; yastu jīve‘baddhaṁ karmeti vikalpayati so‘pi jīve baddhaṁ karmetyekaṁ pakṣamatikrāmannapi na vikalpamatikrāmati; yaḥ punarjīve baddhamabaddhaṁ ca karmeti vikalpayati sa tu taṁ dvitayamapi pakṣamanatikrāman na vikalpamatikrāmati . tato ya ev samastanayapakṣamatikrāmati sa ev samastaṁ vikalpamatikrāmati . ya ev samastaṁ vikalpamatikrāmati sa ev samayasāraṁ vindati .

yadyevaṁ tarhi ko hi nām nayapakṣasannyāsabhāvanāṁ na nāṭayati ?

ṭīkā :‘jīvameṁ karma baddha hai’ aisā jo vikalpa tathā ‘jīvameṁ karma abaddha hai’ aisā jo vikalpa ve donoṁ nayapakṣa haiṁ . jo us nayapakṣakā atikram karatā hai (use ullaṁghan kar detā hai, choṛ detā hai), vahī samasta vikalpoṁkā atikram karake svayaṁ nirvikalpa, ek vijñānaghanasvabhāvarūp hokar sākṣāt samayasār hotā hai . yahān̐ (viśeṣ samajhāyā jātā hai ki) jo ‘jīvameṁ karma baddha hai’ aisā vikalpa karatā hai vah ‘jīvameṁ karma abaddha hai’ aise ek pakṣakā atikram karatā huā bhī vikalpakā atikram nahīṁ karatā, aur jo ‘jīvameṁ karma abaddha hai aisā vikalpa karatā hai vah bhī ‘jīvameṁ karma baddha hai’ aise ek pakṣakā atikram karatā huā bhī vikalpakā atikram nahīṁ karatā; aur jo yah vikalpa karatā hai ki ‘jīvameṁ karma baddha hai aur abaddha bhī hai’ vah un donoṁ pakṣakā atikram na karatā huā, vikalpakā atikram nahīṁ karatā . isaliye jo samasta nay pakṣakā atikram karatā hai vahī samasta vikalpakā atikram karatā hai; jo samasta vikalpakā atikram karatā hai vahī samayasārako prāpta karatā haiusakā anubhav karatā hai .

bhāvārtha :jīv karmase ‘ban̐dhā huā hai’ tathā ‘nahīṁ ban̐dhā huā hai’yah donoṁ nayapakṣa haiṁ . unameṁse kisīne bandhapakṣa grahaṇ kiyā, usane vikalpa hī grahaṇ kiyā; kisīne abandhapakṣa liyā, to usane vikalpa hī grahaṇ kiyā; aur kisīne donoṁ pakṣa liye, to usane bhī pakṣarūp vikalpakā hī grahaṇ kiyā . parantu aise vikalpoṁko choṛakar jo kisī bhī pakṣako grahaṇ nahīṁ karatā vahīṁ śuddha padārthakā svarūp jānakar us-rūp samayasārakośuddhātmākoprāpta karatā hai . nayapakṣako grahaṇ karanā rāg hai, isaliye samasta nayapakṣako choṛanese vītarāg samayasār huā jātā hai ..142..

ab, ‘yadi aisā hai to nayapakṣake tyāgakī bhāvanāko vāstavameṁ kaun nahīṁ nacāyegā ?’ aisā


Page 217 of 642
PDF/HTML Page 250 of 675
single page version

(upendravajrā) ya ev muktvā nayapakṣapātaṁ svarūpaguptā nivasanti nityam . vikalpajālacyutaśāntacittā- sta ev sākṣādamr̥taṁ pibanti ..69..

(upajāti) ekasya baddho na tathā parasya citi dvayordvāviti pakṣapātau . yastattvavedī cyutapakṣapāt- stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev ..70..

kahakar śrīmān amr̥tacandrācāryadev nayapakṣake tyāgakī bhāvanāvāle 23 kalaśarūp kāvya
kahate haiṁ :

ślokārtha :[ye ev ] jo [nayapakṣapātaṁ muktvā ] nayapakṣapātako choṛakar [svarūpaguptāḥ ] (apane) svarūpameṁ gupta hokar [nityam ] sadā [nivasanti ] nivās karate haiṁ [te ev ] ve hī, [vikalpajālacyutaśāntacittāḥ ] jinakā citta vikalpajālase rahit śānta ho gayā hai aise hote hue, [sākṣāt amr̥taṁ pibanti ] sākṣāt amr̥tako pīte haiṁ .

bhāvārtha :jab tak kuch bhī pakṣapāt rahatā hai tab tak cittakā kṣobh nahīṁ miṭatā . jab nayoṁkā sab pakṣapāt dūr ho jātā hai tab vītarāg daśā hokar svarūpakī śraddhā nirvikalpa hotī hai, svarūpameṁ pravr̥tti hotī hai aur atīndriy sukhakā anubhav hotā hai ..69..

ab 20 kalaśoṁ dvārā nayapakṣakā viśeṣ varṇan karate hue kahate haiṁ ki jo aise samasta nayapakṣoṁko choṛ detā hai vah tattvavettā (tattvajñānī) svarūpako prāpta karatā hai :

ślokārtha :[baddhaḥ ] jīv karmoṁse ban̐dhā huā hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv karmoṁse nahīṁ ban̐dhā huā hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa hai; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā (vastusvarūpakā jñātā) pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai (arthāt use citsvarūp jīv jaisā hai vaisā nirantar anubhavameṁ ātā hai) .

28

Page 218 of 642
PDF/HTML Page 251 of 675
single page version

(upajāti) ekasya mūḍho na tathā parasya citi dvayordvāviti pakṣapātau . yastattvavedī cyutapakṣapāt- stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev ..71..

(upajāti) ekasya rakto na tathā parasya citi dvayordvāviti pakṣapātau . yastattvavedī cyutapakṣapāt- stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev ..72..

bhāvārtha :is granthameṁ pahalese hī vyavahāranayako gauṇ karake aur śuddhanayako mukhya karake kathan kiyā gayā hai . caitanyake pariṇām paranimittase anek hote haiṁ un sabako ācāryadev pahalese hī gauṇ kahate āye haiṁ aur unhoṁne jīvako mukhya śuddha caitanyamātra kahā hai . isaprakār jīv-padārthako śuddha, nitya, abhed caitanyamātra sthāpit karake ab kahate haiṁ kijo is śuddhanayakā bhī pakṣapāt (vikalpa) karegā vah bhī us śuddha svarūpake svādako prāpta nahīṁ karegā . aśuddhanayakī to bāt hī kyā hai ? kintu yadi koī śuddhanayakā bhī pakṣapāt karegā to pakṣakā rāg nahīṁ miṭegā, isaliye vītarāgatā pragaṭ nahīṁ hogī . pakṣapātako choṛakar cinmātra svarūpameṁ līn hone par hī samayasārako prāpta kiyā jātā hai . isaliye śuddhanayako jānakar, usakā bhī pakṣapāt choṛakar śuddha svarūpakā anubhav karake, svarūpameṁ pravr̥ttirūp cāritra prāpta karake, vītarāg daśā prāpta karanī cāhiye .70.

ślokārtha :[mūḍhaḥ ] jīv mūrḥ (mohī) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv mūrḥ (mohī) nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai (arthāt use citsvarūp jīv jaisā hai vaisā nirantar anubhavameṁ ātā hai) .71.

ślokārtha :[raktaḥ ] jīv rāgī hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na


Page 219 of 642
PDF/HTML Page 252 of 675
single page version

(upajāti)
ekasya duṣṭo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..73..
(upajāti)
ekasya kartā na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..74..

tathā ] jīv rāgī nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .72.

ślokārtha :[duṣṭaḥ ] jīv dveṣī hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv dveṣī nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .73.

ślokārtha :[kartā ] jīv kartā hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv kartā nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .74.


Page 220 of 642
PDF/HTML Page 253 of 675
single page version

(upajāti)
ekasya bhoktā na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..75..
(upajāti)
ekasya jīvo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..76..
(upajāti)
ekasya sūkṣmo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..77..

ślokārtha :[bhoktā ] jīv bhoktā hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv bhoktā nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .75.

ślokārtha :[jīvaḥ ] jīv jīv hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv jīv nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .76.

ślokārtha :[sūkṣmaḥ ] jīv sūkṣma hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv sūkṣma nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp


Page 221 of 642
PDF/HTML Page 254 of 675
single page version

(upajāti) ekasya heturna tathā parasya citi dvayordvāviti pakṣapātau . yastattvavedī cyutapakṣapāt- stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev ..78..

(upajāti) ekasya kāryaṁ na tathā parasya citi dvayordvāviti pakṣapātau . yastattvavedī cyutapakṣapāt- stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev ..79..

(upajāti) ekasya bhāvo na tathā parasya citi dvayordvāviti pakṣapātau . yastattvavedī cyutapakṣapāt- stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev ..80..

jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .77.

ślokārtha :[hetuḥ ] jīv hetu (kāraṇ) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv hetu (kāraṇ) nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .78.

ślokārtha :[kāryaṁ ] jīv kārya hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv kārya nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .79.

ślokārtha :[bhāvaḥ ] jīv bhāv hai (arthāt bhāvarūp hai) [ekasya ] aisā ek nayakā


Page 222 of 642
PDF/HTML Page 255 of 675
single page version

(upajāti)
ekasya caiko na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..81..
(upajāti)
ekasya sānto na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..82..
(upajāti)
ekasya nityo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.

pakṣa hai aur [na tathā ] jīv bhāv nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .80.

ślokārtha :[ekaḥ ] jīvaek hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv ek nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .81.

ślokārtha :[sāntaḥ ] jīv sānta (-anta sahit) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv sānta nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .82.

ślokārtha :[nityaḥ ] jīv nitya hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na


Page 223 of 642
PDF/HTML Page 256 of 675
single page version

yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..83..
(upajāti)
ekasya vācyo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..84..
(upajāti)
ekasya nānā na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..85..

tathā ] jīv nitya nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .83.

ślokārtha :[vācyaḥ ] jīv vācya (arthāt vacanase kahā jā sake aisā) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv vācya (-vacanagocar) nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .84.

ślokārtha :[nānā ] jīv nānārūp hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv nānārūp nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .85.


Page 224 of 642
PDF/HTML Page 257 of 675
single page version

(upajāti)
ekasya cetyo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..86..
(upajāti)
ekasya dr̥śyo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..87..
(upajāti)
ekasya vedyo na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..88..

ślokārtha :[cetyaḥ ] jīv cetya (-cetājāneyogya) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv cetya nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .86.

ślokārtha :[dr̥śyaḥ ] jīv dr̥śya (dekhe jāne yogya) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv dr̥śya nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .87.

ślokārtha :[vedyaḥ ] jīv vedya (vedanameṁ āne yogya, jñāt hone yogya) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv vedya nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ]


Page 225 of 642
PDF/HTML Page 258 of 675
single page version

(upajāti)
ekasya bhāto na tathā parasya
citi dvayordvāviti pakṣapātau
.
yastattvavedī cyutapakṣapāt-
stasyāsti nityaṁ khalu ciccidev
..89..
(vasantatilakā)
svecchāsamucchaladanalpavikalpajālā-
mevaṁ vyatītya mahatīṁ nayapakṣakakṣām
.
antarbahiḥ samarasaikarasasvabhāvaṁ
svaṁ bhāvamekamupayātyanubhūtimātram
..90..
nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai .88.

ślokārtha :[bhātaḥ ] jīv ‘bhāt’ (prakāśamān arthāt vartamān pratyakṣa) hai [ekasya ] aisā ek nayakā pakṣa hai aur [na tathā ] jīv ‘bhāt’ nahīṁ hai [parasya ] aisā dūsare nayakā pakṣa haie; [iti ] isaprakār [citi ] citsvarūp jīvake sambandhameṁ [dvayoḥ ] do nayoṁke [dvau pakṣapātau ] do pakṣapāt haiṁ . [yaḥ tattvavedī cyutapakṣapātaḥ ] jo tattvavettā pakṣapātarahit hai [tasya ] use [nityaṁ ] nirantar [cit ] citsvarūp jīv [khalu cit ev asti ] citsvarūp hī hai (arthāt use citsvarūp jīv jaisā hai vaisā nirantar anubhūt hotā hai) .

bhāvārtha :baddha abaddha, mūrḥ amūrḥ, rāgī arāgī, dveṣī adveṣī, kartā akartā, bhoktā abhoktā, jīv ajīv, sūkṣma sthūl, kāraṇ akāraṇ, kārya akārya, bhāv abhāv, ek anek, sānta ananta, nitya anitya, vācya avācya, nānā anānā, cetya acetya, dr̥śya adr̥śya, vedya avedya, bhāt abhāt ityādi nayoṁke pakṣapāt haiṁ . jo puruṣ nayoṁke kathanānusār yathāyogya vivakṣāpūrvak tattvakā vastusvarūpakā nirṇay karake nayoṁke pakṣapātako choṛatā hai use citsvarūp jīvakā citsvarūparūp anubhav hotā hai .

jīvameṁ anek sādhāraṇ dharma haiṁ, parantu citsvabhāv usakā pragaṭ anubhavagocar asādhāraṇ dharma hai, isaliye use mukhya karake yahān̐ jīvako citsvarūp kahā hai .89.

ab uparokta 20 kalaśoṁke kathanakā upasaṁhār karate haiṁ :

ślokārtha :[evaṁ ] isaprakār [svecchā-samucchalad-analpa-vikalpa-jālām ] jisameṁ bahutase vikalpoṁkā jāl apane āp uṭhatā hai aisī [mahatīṁ ] baṛī [nayapakṣakakṣām ]

29

Page 226 of 642
PDF/HTML Page 259 of 675
single page version

(rathoddhatā) indrajālamidamevamucchalat puṣkaloccalavikalpavīcibhiḥ . yasya visphu raṇamev tatkṣaṇaṁ kr̥tsnamasyati tadasmi cinmahaḥ ..91..

pakṣātikrāntasya kiṁ svarūpamiti cet
doṇha vi ṇayāṇ bhaṇidaṁ jāṇadi ṇavaraṁ tu samayapaḍibaddho .
ṇa du ṇayapakkhaṁ giṇhadi kiṁci vi ṇayapakkhaparihīṇo ..143..
dvayorapi nayayorbhaṇitaṁ jānāti kevalaṁ tu samayapratibaddhaḥ .
na tu nayapakṣaṁ gr̥hṇāti kiñcidapi nayapakṣaparihīnaḥ ..143..

nayapakṣakakṣāko (nayapakṣakī bhūmiko) [vyatītya ] ullaṁghan karake (tattvavettā) [antaḥ bahiḥ ] bhītar aur bāhar [samarasaikarasasvabhāvaṁ ] samatā-rasarūpī ek ras hī jisakā svabhāv hai aise [anubhūtimātram ekam svaṁ bhāvam ] anubhūtimātra ek apane bhāvako (svarūpako) [upayāti ] prāpta karatā hai .90. ab nayapakṣake tyāgakī bhāvanākā antim kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[puṣkal-ut-cal-vikalpa-vīcibhiḥ ucchalat ] vipul, mahān, cañcal vikalparūpī taraṁgoṁke dvārā uṭhate hue [idm evam kr̥tsnam indrajālam ] is samasta indrajālako [yasya visphu raṇam ev ] jisakā sphu raṇ mātra hī [tatkṣaṇaṁ ] tatkṣaṇ [asyati ] uṛā detā hai [tat cinmahaḥ asmi ] vah cinmātra tejaḥpuñja maiṁ hūn̐ .

bhāvārtha :caitanyakā anubhav hone par samasta nayoṁke vikalparūpī indrajāl usī kṣaṇ vilayako prāpta hotā hai; aisā citprakāś maiṁ hūn̐ .91.

‘pakṣātikrāntakā svarūp kyā hai ?’ isake uttarasvarūp gāthā kahate haiṁ :

nayadvayakathan jāne hi keval samayameṁ pratibaddha jo .
nayapakṣa kuch bhī nahiṁ grahe, nayapakṣase parihīn so ..143..

gāthārtha :[nayapakṣaparihīnaḥ ] nayapakṣase rahit jīv, [samayapratibaddhaḥ ] samayase pratibaddha


Page 227 of 642
PDF/HTML Page 260 of 675
single page version

yathā khalu bhagavānkevalī śrutajñānāvayavabhūtayorvyavahāraniścayanayapakṣayoḥ viśvasākṣitayā kevalaṁ svarūpamev jānāti, na tu satatamullasitasahajavimalasakalakevalajñānatayā nityaṁ svayamev vijñānaghanabhūtatvāt śrutajñānabhūmikātikrāntatayā samastanayapakṣaparigrahadūrībhūtatvāt kaṁcanāpi nayapakṣaṁ parigr̥hṇāti, tathā kil yaḥ śrutajñānāvayavabhūtayorvyavahāraniścayanayapakṣayoḥ kṣayopaśam- vijr̥mbhitaśrutajñānātmakavikalpapratyudgamane‘pi paraparigrahapratinivr̥ttautsukyatayā svarūpamev kevalaṁ jānāti, na tu kharataradr̥ṣṭigr̥hītasunistuṣanityoditacinmayasamayapratibaddhatayā tadātve svayamev vijñānaghanabhūtatvāt śrutajñānātmakasamastāntarbahirjalparūpavikalpabhūmikātikrāntatayā samastanay- pakṣaparigrahadūrībhūtatvātkaṁcanāpi nayapakṣaṁ parigr̥hṇāti, sa khalu nikhilavikalpebhyaḥ parataraḥ paramātmā jñānātmā pratyagjyotirātmakhyātirūpo‘nubhūtimātraḥ samayasāraḥ

.

hotā huā (arthāt citsvarūp ātmākā anubhav karatā huā), [dvayoḥ api ] donoṁ hī [nayayoḥ ] nayoṁke [bhaṇitaṁ ] kathanako [kevalaṁ tu ] mātra [jānāti ] jānatā hī hai, [tu ] parantu [nayapakṣaṁ ] nayapakṣako [kiñcit api ] kiṁcitmātra bhī [na gr̥hṇāti ] grahaṇ nahīṁ karatā .

ṭīkā :jaise kevalī bhagavān, viśvake sākṣīpanake kāraṇ, śrutajñānake avayavabhūt vyavahāraniścayanayapakṣoṁke svarūpako hī keval jānate haiṁ parantu, nirantar prakāśamān, sahaj, vimal, sakal kevalajñānake dvārā sadā svayaṁ hī vijñānaghan hue honese, śrutajñānakī bhūmikākī atikrāntatāke dvārā (arthāt śrutajñānakī bhūmikāko pār kar cukaneke kāraṇ) samasta nayapakṣake grahaṇase dūr hue honese, kisī bhī nayapakṣako grahaṇ nahīṁ karate, isīprakār jo (śrutajñānī ātmā), kṣayopaśamase jo utpanna hote haiṁ aise śrutajñānātmak vikalpa utpanna hone par bhī parakā grahaṇ karaneke prati utsāh nivr̥tta huā honese, śrutajñānake avayavabhūt vyavahāraniścayanayapakṣoṁke svarūpako hī keval jānatā hai parantu, ati tīkṣṇa jñānadr̥ṣṭise grahaṇ kiye gaye, nirmal nitya-udit, cinmay samayase pratibaddhatāke dvārā (arthāt caitanyamay ātmāke anubhavan dvārā) anubhavake samay svayaṁ hī vijñānaghan huā honese, śrutajñānātmak samasta antarjalparūp tathā bahirjalparūp vikalpoṁkī bhūmikākī atikrāntatāke dvārā samasta nayapakṣake grahaṇase dūr hotā huā honese, kisī bhī nayapakṣako grahaṇ nahīṁ karatā, vah (ātmā) vāstavameṁ samasta vikalpoṁse ati par, paramātmā, jñānātmā, pratyagjyoti, ātmakhyātirūp, anubhūtimātra samayasār hai

.

bhāvārtha :jaise kevalī bhagavān sadā nayapakṣake svarūpake sākṣī (jñātādraṣṭā) haiṁ usīprakār śrutajñānī bhī jab samasta nayapakṣoṁse rahit hokar śuddha caitanyamātra bhāvakā anubhavan karatā hai tab vah nayapakṣake svarūpakā jñātā hī hai . yadi ek nayakā sarvathā pakṣa grahaṇ kiyā jāye to mithyātvake sāth milā huā rāg hotā hai; prayojanavaś ek nayako pradhān karake usakā grahaṇ