Page 228 of 642
PDF/HTML Page 261 of 675
single page version
(svāgatā) citsvabhāvabharabhāvitabhāvā- bhāvabhāvaparamārthatayaikam . bandhapaddhatimapāsya samastāṁ cetaye samayasāramapāram ..92..
vastusvarūpako keval jānatā hī hai tab us samay śrutajñānī bhī kevalīkī bhān̐ti vītarāg jaisā
hī hotā hai aisā jānanā ..143..
ab is kalaśameṁ yah kahate haiṁ ki vah ātmā aisā anubhav karatā hai : —
ślokārtha : — [citsvabhāv-bhar-bhāvit-bhāv-abhāv-bhāv-paramārthatayā ekam ] cit- svabhāvake puṁj dvārā hī apane utpād, vyay aur dhrauvya kiye jāte haiṁ — aisā jisakā paramārtha svarūp hai, isaliye jo ek hai aise [apāram samayasāram ] apār samayasārako maiṁ, [samastāṁ bandhapaddhatim ] samasta bandhapaddhatiko [apāsya ] dūr karake arthāt karmodayase honevāle sarva bhāvoṁko choṛakar, [cetaye ] anubhav karatā hūn̐ .
bhāvārtha : — nirvikalpa anubhav hone par, jisake kevalajñānādi guṇoṁkā pār nahīṁ hai aise samayasārarūpī paramātmākā anubhav hī vartatā hai, ‘maiṁ anubhav karatā hūn̐ ’ aisā bhī vikalpa nahīṁ hotā — aisā jānanā .92.
ab yah kahate haiṁ ki niyamase yah siddha hai ki pakṣātikrānta hī samayasār hai : —
gāthārtha : — [yaḥ ] jo [sarvanayapakṣarahitaḥ ] sarva nayapakṣoṁse rahit [bhaṇitaḥ ] kahā gayā
Page 229 of 642
PDF/HTML Page 262 of 675
single page version
ayamek ev kevalaṁ samyagdarśanajñānavyapadeśaṁ kil labhate . yaḥ khalvakhilanay-pakṣākṣuṇṇatayā viśrāntasamastavikalpavyāpāraḥ sa samayasāraḥ . yataḥ prathamataḥ śrutajñānāvaṣṭambhen jñānasvabhāvamātmānaṁ niścitya, tataḥ khalvātmakhyātaye, parakhyātihetūnakhilā evendriyānindriy-buddhīravadhārya ātmābhimukhīkr̥tamatijñānatattvaḥ, tathā nānāvidhanayapakṣālambanenānek-vikalpairākulayantīḥ śrutajñānabuddhīrapyavadhārya śrutajñānatattvamapyātmābhimukhīkurvannatyantamavikalpo bhūtvā jhagityev svarasat ev vyaktībhavantamādimadhyāntavimuktamanākulamekaṁ kevalamakhilasyāpi viśvasyopari tarantamivākhaṇḍa- pratibhāsamayamanantaṁ vijñānaghanaṁ paramātmānaṁ samayasāraṁ vindannevātmā samyagdr̥śyate jñāyate ca; tataḥ samyagdarśanaṁ jñānaṁ ca samayasār ev
hai [saḥ ] vah [samayasāraḥ ] samayasār hai; [eṣaḥ ] isīko ( – samayasārako hī) [kevalaṁ ] keval [samyagdarśanajñānam ] samyagdarśan aur samyagjñān [iti ] aisī [vyapadeśam ] saṁjñā (nām) [labhate ] milatī hai . (nāmoṁke bhinna hone par bhī vastu ek hī hai .)
ṭīkā : — jo vāstavameṁ samasta nayapakṣoṁke dvārā khaṁḍit na honese jisakā samasta vikalpoṁkā vyāpār ruk gayā hai aisā hai, so samayasār hai; vāstavameṁ is ekako hī keval samyagdarśan aur samyagjñānakā nām prāpta hai . (samyagdarśan aur samyagjñān samayasārase alag nahīṁ hai, ek hī hai .)
pratham, śrutajñānake avalambanase jñānasvabhāv ātmākā niścay karake, aur phi ra ātmākī pragaṭ prasiddhike liye, par padārthakī prasiddhikī kāraṇabhūt jo indriyoṁ dvārā aur manake dvārā pravartamān buddhiyān̐ un sabako maryādāmeṁ lākar jisane matijñān – tattvako ( – matijñānake svarūpako) ātmasanmukh kiyā hai aisā, tathā jo nānā prakārake nayapakṣoṁke ālambanase honevāle anek vikalpoṁke dvārā ākulatā utpanna karanevālī śrutajñānakī buddhiyoṁko bhī maryādāmeṁ lākar śrutajñān- tattvako bhī ātmasanmukh karatā huā, atyanta vikalparahit hokar, tatkāl nij rasase hī pragaṭ honevāle, ādi-madhya-antase rahit, anākul, keval ek, sampūrṇa hī viśva par mānoṁ tairatā ho aise akhaṇḍa pratibhāsamay, ananta, vijñānaghan, paramātmārūp samayasārakā jab ātmā anubhav karatā hai usīsamay ātmā samyaktayā dikhāī detā hai (arthāt usakī śraddhā kī jātī hai) aur jñāt hotā hai, isaliye samayasār hī samyagdarśan aur samyagjñān hai
bhāvārtha : — ātmāko pahale āgamajñānase jñānasvarūp niścay karake phi ra indriyabuddhirūp matijñānako jñānamātrameṁ hī milākar, tathā śrutajñānarūpī nayoṁke vikalpoṁko miṭākar śrutajñānako bhī nirvikalpa karake, ek akhaṇḍa pratibhāsakā anubhav karanā hī ‘samyagdarśan aur samyagjñān’ke
Page 230 of 642
PDF/HTML Page 263 of 675
single page version
sāro yaḥ samayasya bhāti nibhr̥tairāsvādyamānaḥ svayam .
jñānaṁ darśanamapyayaṁ kimathavā yatkiṁcanaiko‘pyayam ..93..
dūrādev vivekanimnagamanānnīto nijaughaṁ balāt .
ātmanyev sadā gatānugatatāmāyātyayaṁ toyavat ..94..
nāmako prāpta karatā hai; samyagdarśan aur samyagjñān kahīṁ anubhavase bhinna nahīṁ haiṁ ..144..
ab, isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [nayānāṁ pakṣaiḥ vinā ] nayoṁke pakṣoṁke rahit, [acalaṁ avikalpabhāvam ] acal nirvikalpabhāvako [ākrāman ] prāpta hotā huā [yaḥ samayasya sāraḥ bhāti ] jo samayakā (ātmākā) sār prakāśit hotā hai [saḥ eṣaḥ ] vah yah samayasār (śuddha ātmā) — [nibhr̥taiḥ svayam āsvādyamānaḥ ] jo ki nibhr̥t (niścal, ātmalīn) puruṣoṁke dvārā svayaṁ āsvādyamān hai ( – anubhavameṁ ātā hai) vah — [vijñān-ek-rasaḥ bhagavān ] vijñān hī jisakā ek ras hai aisā bhagavān hai, [puṇyaḥ purāṇaḥ pumān ] pavitra purāṇ puruṣ hai; cāhe [jñānaṁ darśanam api ayaṁ ] jñān kaho yā darśan vah yah (samayasār) hī hai; [athavā kim ] athavā adhik kyā kaheṁ ? [yat kiṁcan api ayam ekaḥ ] jo kuch hai so yah ek hī hai ( – mātra bhinna-bhinna nāmase kahā jātā hai) .93.
ab yah kahate haiṁ ki yah ātmā jñānase cyut huā thā so jñānameṁ hī ā milatā hai .
ślokārtha : — [toyavat ] jaise pānī apane samūhase cyut hotā huā dūr gahan vanameṁ bah rahā ho use dūrase hī ḍhālavāle mārgake dvārā apane samūhakī or balapūrvak moṛ diyā jāye; to phi ra vah pānī, pānīko pānīke samūhakī or khīṁcatā huā pravāharūp hokar, apane samūhameṁ ā milatā hai; isīprakār [ayaṁ ] yah ātmā [nij-oghāt cyutaḥ ] apane vijñānaghanasvabhāvase cyut hokar [bhūri-vikalpa-jāl-gahane dūraṁ bhrāmyan ] pracur vikalpajāloṁke gahan vanameṁ dūr paribhramaṇ kar rahā thā use [dūrāt ev ] dūrase hī [vivek-nimna-gamanāt ] vivekarūpī ḍhālavāle mārga dvārā [nij-oghaṁ balāt nītaḥ ] apane vijñānaghanasvabhāvakī or balapūrvak moṛ diyā gayā; isalie
Page 231 of 642
PDF/HTML Page 264 of 675
single page version
yastu vetti sa tu vetti kevalam .
yastu vetti na karoti sa kvacit ..96..
ek vijñānarasavālā hī anubhavameṁ ātā hai aisā vah ātmā, [ātmānam ātmani ev āharan ]
ātmāko ātmāmeṁ hī khīṁcatā huā (arthāt jñān jñānako khīṁcatā huā pravāharūp hokar), [sadā
gatānugatatām āyāti] sadā vijñānaghanasvabhāvameṁ ā milatā hai .
bhāvārtha : — jaise pānī, apane (pānīke) nivāsasthalase kisī mārgase bāhar nikalakar vanameṁ anek sthānoṁ par bah nikale; aur phi ra kisī ḍhālavāle mārga dvārā, jyoṁkā tyoṁ apane nivās-sthānameṁ ā mile; isīprakār ātmā bhī mithyātvake mārgase svabhāvase bāhar nikalakar vikalpoṁke vanameṁ bhramaṇ karatā huā kisī bhedajñānarūpī ḍhālavāle mārga dvārā svayaṁ hī apaneko khīṁcatā huā apane vijñānaghanasvabhāvameṁ ā milatā hai .94.
ab kartākarma adhikārakā upasaṁhār karate hue, kuch kalaśarūp kāvya kahate haiṁ; unameṁse pratham kalaśameṁ kartā aur karmakā saṁkṣipta svarūp kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [vikalpakaḥ paraṁ kartā ] vikalpa karanevālā hī keval kartā hai aur [vikalpaḥ kevalam karma ] vikalpa hī keval karma hai; (anya koī kartā-karma nahīṁ hai;) [savikalpasya ] jo jīv vikalpasahit hai usakā [kartr̥karmatvaṁ ] kartākarmapanā [jātu ] kabhī [naśyati na ] naṣṭa nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — jab tak vikalpabhāv hai tab tak kartākarmabhāv hai; jab vikalpakā abhāv ho jātā hai tab kartākarmabhāvakā bhī abhāv ho jātā hai .95.
ab kahate haiṁ ki jo karatā hai so karatā hī hai, aur jo jānatā hai so jānatā hī hai : —
ślokārtha : — [yaḥ karoti saḥ kevalaṁ karoti ] jo karatā hai so keval karatā hī hai [tu ]
Page 232 of 642
PDF/HTML Page 265 of 675
single page version
jñaptau karotiśca na bhāsate‘ntaḥ .
jñātā na karteti tataḥ sthitaṁ ca ..97..
kvacit na hi vetti ] jo karatā hai vah kabhī jānatā nahīṁ [tu ] aur [yaḥ vetti saḥ kvacit na
karoti ] jo jānatā hai vah kabhī karatā nahīṁ .
bhāvārtha : — jo kartā hai vah jñātā nahīṁ aur jo jñātā hai vah kartā nahīṁ .96.
ab yah kahate haiṁ ki isīprakār karane aur jānanerūp donoṁ kriyāen̐ bhinna haiṁ : —
ślokārtha : — [karotau antaḥ jñaptiḥ na hi bhāsate ] karanerūp kriyāke bhītar jānanerūp kriyā bhāsit nahīṁ hotī [ca ] aur [jñaptau antaḥ karotiḥ na bhāsate ] jānanerūp kriyāke bhītar karanerūp kriyā bhāsit nahīṁ hotī; [tataḥ jñaptiḥ karotiḥ ca vibhinne ] isaliye jñaptikriyā aur ‘karoti’ kriyā donoṁ bhinna hai; [ca tataḥ iti sthitaṁ ] aur isase yah siddha huā ki [jñātā kartā na ] jo jñātā hai vah kartā nahīṁ hai .
bhāvārtha : — jab ātmā isaprakār pariṇaman karatā hai ki ‘maiṁ paradravyako karatā hūn̐’ tab to vah kartābhāvarūp pariṇamanakriyāke karanese arthāt ‘karoti’-kriyāke karanese kartā hī hai aur jab vah isaprakār pariṇaman karatā hai ki ‘maiṁ paradravyako jānatā hūn̐’ tab jñātābhāvarūp pariṇaman karanese arthāt jñaptikriyāke karanese jñātā hī hai .
yahān̐ koī praśna karatā hai ki avirat-samyagdr̥ṣṭi ādiko jab tak cāritramohakā uday rahatā hai tab tak vah kaṣāyarūp pariṇaman karatā hai, isaliye usakā vah kartā kahalātā hai yā nahīṁ ? usakā samādhān : — avirat-samyagdr̥ṣṭi ityādike śraddhā-jñānameṁ paradravyake svāmitvarūp kartr̥tvakā abhiprāy nahīṁ hai; jo kaṣāyarūp pariṇaman hai vah udayakī 1balavattāke kāraṇ hai; vah usakā jñātā hai; isaliye usake ajñān sambandhī kartr̥tva nahīṁ hai . nimittakī balavattāse honevāle pariṇamanakā phal kiṁcit hotā hai vah saṁsārakā kāraṇ nahīṁ hai . jaise vr̥kṣakī jaṛ kāṭ deneke bād vah vr̥kṣa kuch samay tak rahe athavā na rahe — pratikṣaṇ usakā nāś hī hotā jātā hai, isīprakār yahān̐ bhī samajhanā .97.
1 dekho gāthā 131ke bhāvārthake nīcekā phū ṭanoṭ .
Page 233 of 642
PDF/HTML Page 266 of 675
single page version
dvandvaṁ vipratiṣidhyate yadi tadā kā kartr̥karmasthitiḥ .
rnepathye bat nānaṭīti rabhasā mohastathāpyeṣ kim ..98..
jñānaṁ jñānaṁ bhavati ca yathā pudgalaḥ pudgalo‘pi .
ścicchaktīnāṁ nikarabharato‘tyantagambhīrametat ..99..
punaḥ isī bātako dr̥rḥ karate haiṁ : —
ślokārtha : — [kartā karmaṇi nāsti, karma tat api niyataṁ kartari nāsti ] niścayase na to kartā karmameṁ hai, aur na karma kartāmeṁ hī hai — [yadi dvandvaṁ vipratiṣidhyate ] yadi isaprakār paraspar donoṁkā niṣedh kiyā jāye [tadā kartr̥karmasthitiḥ kā ] to kartā-karmakī kyā sthiti hogī ? (arthāt jīv-pudgalake kartākarmapan kadāpi nahīṁ ho sakegā .) [jñātā jñātari, karma sadā karmaṇi ] isaprakār jñātā sadā jñātāmeṁ hī hai aur karma sadā karmameṁ hī hai [ iti vastusthitiḥ vyaktā ] aisī vastusthiti pragaṭ hai [tathāpi bat ] tathāpi are ! [nepathye eṣaḥ mohaḥ kim rabhasā nānaṭīti ] nepathyameṁ yah moh kyoṁ atyanta vegapūrvak nāc rahā hai ? (isaprakār ācāryako khed aur āścarya hotā hai .)
bhāvārtha : — karma to pudgal hai, jīvako usakā kartā kahanā asatya hai . un donoṁmeṁ atyanta bhed hai, na to jīv pudgalameṁ hai aur na pudgal jīvameṁ; tab phi ra unameṁ kartākarmabhāv kaise ho sakatā hai ? isaliye jīv to jñātā hai so jñātā hī hai, vah pudgalakarmoṁkā kartā nahīṁ hai; aur pudgalakarma haiṁ ve pudgal hī haiṁ, jñātākā karma nahīṁ haiṁ . ācāryadevane khedapūrvak kahā hai ki — isaprakār pragaṭ bhinna dravya haiṁ tathāpi ‘maiṁ kartā hūn̐ aur yah pudgal merā karma hai’ isaprakār ajñānīkā yah moh ( – ajñān) kyoṁ nāc rahā hai ? 98.
ab yah kahate haiṁ ki, athavā yadi moh nācatā hai to bhale nāce, tathāpi vastusvarūp to jaisā hai vaisā hī hai : —
Page 234 of 642
PDF/HTML Page 267 of 675
single page version
ślokārtha : — [acalaṁ ] acal, [vyaktaṁ ] vyakta aur [cit-śaktīnāṁ nikar-bharataḥ atyanta-gambhīram ] citśaktiyoṁke ( – jñānake avibhāgapraticchedoṁke) samūhake bhārase atyanta gambhīr [etat jñānajyotiḥ ] yah jñānajyoti [antaḥ ] antaraṅgameṁ [uccaiḥ ] ugratāse [tathā jvalitam ] aisī jājvalyamān huī ki — [yathā kartā kartā na bhavati ] ātmā ajñānameṁ kartā hotā thā so ab vah kartā nahīṁ hotā aur [karma karma api na ev ] ajñānake nimittase pudgal karmarūp hotā thā so vah karmarūp nahīṁ hotā; [yathā jñānaṁ jñānaṁ bhavati ca ] aur jñān jñānarūp hī rahatā hai tathā [pudgalaḥ pudgalaḥ api ] pudgal pudgalarūp hī rahatā hai .
bhāvārtha : — jab ātmā jñānī hotā hai tab jñān to jñānarūp hī pariṇamit hotā hai, pudgalakarmakā kartā nahīṁ hotā; aur pudgal pudgal hī rahatā hai, karmarūp pariṇamit nahīṁ hotā . isaprakār yathārtha jñān hone par donoṁ dravyoṁke pariṇamanameṁ nimittanaimittikabhāv nahīṁ hotā . aisā jñān samyagdr̥ṣṭike hotā hai .99.
ṭīkā : — isaprakār jīv aur ajīv kartākarmakā veṣ tyāgakar bāhar nikal gaye .
bhāvārtha : — jīv aur ajīv donoṁ kartā-karmakā veṣ dhāraṇ karake ek hokar raṁgabhūmimeṁ praviṣṭa hue the . jab samyagdr̥ṣṭine apane yathārtha-darśak jñānase unheṁ bhinna-bhinna lakṣaṇase yah jān liyā ki ve ek nahīṁ, kintu do alag-alag haiṁ tab ve veṣakā tyāg karake raṁgabhūmise bāhar nikal gaye . bahurūpiyākī aisī pravr̥tti hotī hai ki jab tak dekhanevāle use pahicān nahīṁ lete tab tak vah apanī ceṣṭāen̐ kiyā karatā hai, kintu jab koī yathārtharūpase pahicān letā hai tab vah nij rūpako pragaṭ karake ceṣṭā karanā choṛ detā hai . isī prakār yahān̐ bhī samajhanā .
tākari bandhan ān taṇūṁ phal le sukhadu:kha bhavāśramavāso;
jñān bhaye karatā na banai tab bandha na hoy khulai parapāso,
ātamamāṁhi sadā suvilās karai siv pāy rahai niti thāso .
isaprakār śrī samayasār (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmadamr̥tacandrācāryadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ kartākarmakā prarūpak dūsarā aṁk samāpta huā .
Page 235 of 642
PDF/HTML Page 268 of 675
single page version
dvitayatāṁ gatamaikyamupānayan .
svayamudetyavabodhasudhāplavaḥ ..100..
pratham ṭīkākār kahate haiṁ ki ‘ab ek hī karma do pātrarūp hokar puṇya-pāparūpase praveś karate haiṁ .’
jaise nr̥tyamañca par ek hī puruṣ apane do rūp dikhākar nāc rahā ho to use yathārtha jñātā pahicān letā hai aur use ek hī jān letā hai, isīprakār yadyapi karma ek hī hai tathāpi vah puṇya-pāpake bhedase do prakārake rūp dhāraṇ karake nācatā hai use, samyagdr̥ṣṭikā yathārthajñān ekarūp jān letā hai . us jñānakī mahimākā kāvya is adhikārake prārambhameṁ ṭīkākār ācārya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [ath ] ab (ka rtāk rma adhikārake paścāt), [śubh-aśubh-bhedataḥ ] śubh aur aśubhake bhedase [dvitayatāṁ gatam tat karma ] dvitvako prāpta us ka rmako [aikyam upānayan ] ek rūp ka ratā huā, [glapit-nirbhar-moharajā ] jisane atyaṁt moharajako dūr ka ra diyā hai aisā [ayaṁ avabodh-sudhāplavaḥ ] yah (pratyakṣa – anubhavagocar) jñānasudhāṁśu (samyagjñānarūpī candramā) [svayam ] svayaṁ [udeti ] udayako prāpta hotā hai .
Page 236 of 642
PDF/HTML Page 269 of 675
single page version
danyaḥ śūdraḥ svayamahamiti snāti nityaṁ tayaiv .
śūdrau sākṣādapi ca carato jātibhedabhrameṇ ..101..
kammamasuhaṁ kusīlaṁ suhakammaṁ cāvi jāṇahaṁ susīlaṁ .
bhāvārtha : — ajñānase ek hī karma do prakār dikhāī detā thā use samyakjñānane ek prakārakā batāyā hai . jñān par jo moharūp raj carḥī huī thī use dūr kar denase yathārtha jñān pragaṭ huā hai; jaise bādal yā kuhareke paṭalase candramākā yathārtha prakāśan nahīṁ hotā, kintu āvaraṇake dūr hone par vah yathārtha prakāśamān hotā hai, isīprakār yahān̐ bhī samajh lenā cāhie .100.
ab puṇya-pāpake svarūpakā dr̥ṣṭāntarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — (śūdrāke peṭase ek hī sāth janmako prāpta do putroṁmeṁse ek brāhmaṇake yahān̐ aur dūsarā śūdrāke ghar palā . unameṁse) [ek : ] ek to [brāhmaṇatva-abhimānāt ] ‘maiṁ brāhmaṇ hūn̐’ isaprakār brāhmaṇatvake abhimānase [dūrāt ] dūrase hī [madirāṁ ] madirākā [tyajati ] tyāg karatā hai, use sparśa tak nahīṁ karatā; tab [anyaḥ ] dūsarā [aham svayam śūdraḥ iti ] ‘maiṁ svayaṁ śūdra hūn̐’ yah mānakar [nityaṁ ] nitya [tayā ev ] madirāse hī [snāti ] snān ka ratā hai arthāt use pavitra mānatā hai . [etau dvau api ] yadyapi ve donoṁ [śūdrikāyāḥ udarāt yugapat nirgatau ] śūḍḍadrāke peṭase ek hī sāth utpanna hue haiṁ ve [sākṣāt śūdrau ] (paramārthataḥ) donoṁ sākṣāt śūdra haiṁ, [api ca ] tathāpi [jātibhedabhrameṇ ] jātibhedake bhram sahit [carataḥ ] pravr̥tti (ācaraṇ) ka rate haiṁ . isīprakār puṇya aur pāpake sambandhameṁ samajhanā cāhie .
bhāvārtha : — puṇya – pāp donoṁ vibhāvapariṇatise utpanna hue haiṁ, isaliye donoṁ bandhanarūp hī haiṁ . vyavahāradr̥ṣṭise bhramavaś unakī pravr̥tti bhinna-bhinna bhāsit honese, ve acche aur būre rūpase do prakār dikhāī dete haiṁ . paramārthadr̥ṣṭi to unheṁ ekarūp hī, bandharūp hī, burā hī jānatī hai .101.
ab śubhāśubh karmake svabhāvakā varṇan gāthāmeṁ karate haiṁ : —
kis rīt hoy suśīl jo saṁsārameṁ dākhil kare ? 145..
Page 237 of 642
PDF/HTML Page 270 of 675
single page version
śubhāśubhajīvapariṇāmanimittatve sati kāraṇabhedāt, śubhāśubhapudgalapariṇāmamayatve sati svabhāvabhedāt, śubhāśubhaphalapākatve satyanubhavabhedāt, śubhāśubhamokṣabandhamārgāśritatve satyāśray- bhedāt caikamapi karma kiṁcicchubhaṁ kiṁcidaśubhamiti keṣāṁcitkil pakṣaḥ . sa tu sapratipakṣaḥ . tathā hi — śubho‘śubho vā jīvapariṇāmaḥ kevalājñānamayatvādekaḥ, tadekatve sati kāraṇābhedādekaṁ karma . śubho‘śubho vā pudgalapariṇāmaḥ kevalapudgalamayatvādekaḥ, tadekatve sati svabhāvābhedādekaṁ karma . śubho‘śubho vā phalapākaḥ kevalapudgalamayatvādekaḥ, tadekatve satyanubhāvābhedādekaṁ karma . śubhāśubhau
gāthārtha : — [aśubhaṁ ka rma ] aśubh ka rma [ku śīlaṁ ] kuśīl hai ( – burā hai) [api ca ] aur [śubhak rma ] śubh ka rma [suśīlam ] suśīl hai ( – acchā hai) aisā [jānīth ] tum jānate ho! [tat ] (ki ntu) vah [suśīlaṁ ] suśīl [ka thaṁ ] kaise [bhavati ] ho sakatā hai [yat ] jo [saṁsāraṁ ] (jīvako) saṁsārameṁ [praveśayati ] praveś ka rātā hai ?
ṭīkā : — kisī karmameṁ śubh jīvapariṇām nimitta honese kisīmeṁ aśubh jīvapariṇām nimitta honese karmake kāraṇoṁmeṁ bhed hotā hai; koī karma śubh pudgalapariṇāmamay aur koī aśubh pudgalapariṇāmamay honese karmake svabhāvameṁ bhed hotā hai; kisī karmakā śubh phalarūp aur kisīkā aśubh phalarūp vipāk honese karmake anubhavameṁ ( – svādameṁ) bhed hotā hai; koī karma śubh ( – acche) aise mokṣamārgake āśrit honese aur koī karma aśubh ( – bure) aise bandhamārgake āśrit honese karmake āśrayameṁ bhed hotā hai . (isaliye) yadyapi (vāstavameṁ) karma ek hī hai tathāpi kaī logoṁkā aisā pakṣa hai ki koī karma śubh hai aur koī aśubh hai . parantu vah (pakṣa) pratipakṣa sahit hai . vah pratipakṣa (arthāt vyavahārapakṣakā niṣedh karanevālā niścayapakṣa) isaprakār hai : —
śubh yā aśubh jīvapariṇām keval ajñānamay honese ek hai; aur usake ek honese karmake kāraṇameṁ bhed nahīṁ hotā; isilaye karma ek hī hai . śubh yā aśubh pudgalapariṇām keval pudgalamay honese ek hai; usake ek honese karmake svabhāvameṁ bhed nahīṁ hotā; isilaye karma ek hī hai . śubh yā aśubh phalarūp honevālā vipāk keval pudgalamay honese ek hī hai; usake ek honese karmake anubhavameṁ ( – svādameṁ) bhed nahīṁ hotā; isaliye karma ek hī hai . śubh ( – acchā) aisā mokṣamārga to keval jīvamay hai aur aśubh ( – burā) aisā bandhamārga to keval pudgalamay hai, isaliye ve anek ( – bhinna bhinna, do) hai; aur unake anek hone par bhī karma to
Page 238 of 642
PDF/HTML Page 271 of 675
single page version
mokṣabandhamārgau tu pratyekaṁ kevalajīvapudgalamayatvādanekau, tadanekatve satyapi keval- pudgalamayabandhamārgāśritatvenāśrayābhedādekaṁ karma . keval pudgalamay aise bandhamārgake hī āśrit honese karmake āśrayameṁ bhed nahīṁ haiṁ; isilaye karma ek hī hai .
bhāvārtha : — koī karma to arahantādimeṁ bhakti – anurāg, jīvoṁke prati anukampāke pariṇām aur manda kaṣāyake cittakī ujjvalatā ityādi śubh pariṇāmoṁke nimittase hote haiṁ aur koī tīvra krodhādik aśubh leśyā, nirdayatā, viṣayāsakti aur dev – guru ādi pūjya puruṣoṁke prati vinayabhāvase nahīṁ pravartanā ityādi aśubh pariṇāmoṁke nimittase hote haiṁ; isaprakār hetubhed honese karmake śubh aur aśubh aise do bhed haiṁ . sātāvedanīy, śubh-āyu, śubhanām aur śubhagotra — in karmoṁke pariṇāmoṁ ( – prakr̥ti ityādi – )meṁ tathā cār ghātīkarma, asātāvedanīy, aśubh-āyu, aśubhanām aur aśubhagotra — in karmoṁke pariṇāmoṁ ( – prakr̥ti ityādi – )meṁ bhed hai; isaprakār svabhāvabhed honese karmoṁke śubh aur aśubh do bhed haiṁ . kisī karmake phalakā anubhav sukharūp aur kisīkā duḥkharūp hai; isaprakār anubhavakā bhed honese karmake śubh aur aśubh aise do bhed haiṁ . koī karma mokṣamārgake āśrit hai (arthāt mokṣamārgameṁ bandhatā hai) aur koī karma bandhamārgake āśrit hai; isaprakār āśrayakā bhed honese karmake śubh aur aśubh do bhed haiṁ . isaprakār hetu, svabhāv, anubhav aur āśray — aise cār prakārase karmameṁ bhed honese koī karma śubh aur koī aśubh hai; aisā kuch logoṁkā pakṣa hai .
ab is bhedābhedakā niṣedh kiyā jātā hai : — jīvake śubh aur aśubh pariṇām donoṁ ajñānamay haiṁ, isaliye karmakā hetu ek ajñān hī hai; ataḥ karma ek hī hai . śubh aur aśubh pudgalapariṇām donoṁ pudgalamay hī haiṁ, isaliye karmakā svabhāv ek pudgalapariṇāmarūp hī hai; ataḥ karma ek hī hai . sukh-duḥkharūp donoṁ anubhav pudgalamay hī haiṁ, isaliye karmakā anubhav ek pudgalamay hī hai; ataḥ karma ek hī hai . mokṣamārga aur bandhamārgameṁ, mokṣamārga to keval jīvake pariṇāmamay hī hai aur bandhamārga keval pudgalake pariṇāmamay hī hai, isaliye karmakā āśray mātra bandhamārga hī hai (arthāt karma ek bandhamārgake āśrayase hī hotā hai — mokṣamārgameṁ nahīṁ hotā) ataḥ karma ek hī hai . isaprakār karmake śubhāśubh bhedake pakṣako gauṇ karake usakā niṣedh kiyā hai; kyoṁki yahān̐ abhedapakṣa pradhān hai, aur yadi abhedapakṣase dekhā jāy to karma ek hī hai — do nahīṁ ..145..
ab isī arthakā sūcak kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
Page 239 of 642
PDF/HTML Page 272 of 675
single page version
(upajāti) hetusvabhāvānubhavāśrayāṇāṁ sadāpyabhedānna hi karmabhedaḥ . tadbandhamārgāśritamekamiṣṭaṁ svayaṁ samastaṁ khalu bandhahetuḥ ..102..
sovaṇṇiyaṁ pi ṇiyalaṁ baṁdhadi kālāyasaṁ pi jah purisaṁ .
ślokārtha : — [hetu-svabhāv-anubhav-āśrayāṇāṁ ] hetu, svabhāv, anubhav aur āśray — in cāroṁkā [sadā api ] sadā hī [abhedāt ] abhed honese [na hi ka rmabhedaḥ ] ka rmameṁ niścayase bhed nahīṁ hai; [tad samastaṁ svayaṁ ] isaliye, samasta ka rma svayaṁ [khalu ] niścayase [bandhamārga-āśritam ] baṁdhamārgake āśrit hai aur [bandhahetuḥ ] baṁdhakā kāraṇ hai, ataḥ [ek m iṣṭaṁ ] ka rma ek hī mānā gayā hai — use ek hī mānanā yogya hai .102.
ab yah siddha karate haiṁ ki — (śubhāśubh) donoṁ karma aviśeṣatayā (binā kisī antarake) bandhake kāraṇ haiṁ : —
gāthārtha : — [yathā ] jaise [sauvarṇik m ] sonekī [nigalaṁ ] beṛī [api ] bhī [puruṣam ] puruṣako [badhnāti ] bāṁn̐dhatī hai aur [kālāyasam ] lohekī [api ] bhī bān̐dhatī hai, [evaṁ ] isīprakār [śubham vā aśubham ] śubh tathā aśubh [kr̥taṁ ka rma ] kiyā huā ka rma [jīvaṁ ] jīvako [badhnāti ] (aviśeṣatayā) bān̐dhatā hai .
ṭīkā : — jaise sonekī aur lohekī beṛī binā kisī bhī antarake puruṣako bān̐dhatī hai,
Page 240 of 642
PDF/HTML Page 273 of 675
single page version
tamhā du kusīlehi ya rāgaṁ mā kuṇah mā va saṁsaggaṁ .
kuśīlaśubhāśubhakarmabhyāṁ sah rāgasaṁsargau pratiṣiddhau, bandhahetutvāt, kuśīlamanoramā- manoramakareṇukuṭṭanīrāgasaṁsargavat .
athobhayaṁ karma pratiṣedhyaṁ svayaṁ dr̥ṣṭānten samarthayate — kyoṁki bandhanabhāvakī apekṣāse unameṁ koī antar nahīṁ hai, isīprakār śubh aur aśubh karma binā kisī bhī antarake puruṣako ( – jīvako) bān̐dhate haiṁ, kyoṁki bandhabhāvakī apekṣāse unameṁ koī antar nahīṁ hai ..146..
gāthārtha : — [tasmāt tu ] isaliye [kuśīlābhyāṁ ] in donoṁ kuśīloṁke sāth [rāgaṁ ] rāg [mā kurut ] mat ka ro [vā ] athavā [saṁsargam ca ] saṁsarga bhī [mā ] mat ka ro, [hi ] kyoṁki [kuśīlasaṁsargarāgeṇ ] ku śīlake sāth saṁsarga aur rāg ka ranese [svādhīnaḥ vināśaḥ ] svādhīnatākā nāś hotā hai (athavā to apane dvārā hī apanā ghāt hotā hai) .
ṭīkā : — jaise kuśīl (burī) aisī manoram aur amanoram hathinīrūp kuṭṭanīke sāth rāg aur saṁsarga (hāthīko) bandha (bandhan) ke kāraṇ hote haiṁ, usīprakār kuśīl aise śubhāśubh karmoṁke sāth rāg aur saṁsarga bandhake kāraṇ honese, śubhāśubh karmoṁke sāth rāg aur saṁsargakā niṣedh kiyā gayā hai ..147..
ab, bhagavān kundakundācārya svayaṁ hī dr̥ṣṭāntapūrvak yah samarthan karate haiṁ ki donoṁ karma niṣedhya haiṁ : —
Page 241 of 642
PDF/HTML Page 274 of 675
single page version
jah ṇām ko vi puriso kucchiyasīlaṁ jaṇaṁ viyāṇittā . vajjedi teṇ samayaṁ saṁsaggaṁ rāgakaraṇaṁ ca ..148.. emev kammapayaḍīsīlasahāvaṁ ca kucchidaṁ ṇāduṁ .
yathā khalu kuśalaḥ kaścidvanahastī svasya bandhāy upasarppantīṁ caṭulamukhīṁ manoramāmamanoramāṁ vā kareṇukuṭṭanīṁ tattvataḥ kutsitaśīlāṁ vijñāy tayā sah rāgasaṁsargau pratiṣedhayati, tathā kilātmā‘rāgo jñānī svasya bandhāy upasarppantīṁ manoramāmamanoramāṁ vā sarvāmapi karmaprakr̥tiṁ
saṁsarga usake sāth tyoṁhī, rāg karanā paritaje; ..148..
nij bhāvameṁ rat rāg aru saṁsarga usakā parihare ..149..
gāthārtha : — [yathā nām ] jaise [ko‘pi puruṣaḥ ] koī puruṣ [kutsitaśīlaṁ ] ku śīl arthāt kharāb svabhāvavāle [janaṁ ] puruṣako [vijñāy ] jānakar [ten samakaṁ ] usake sāth [saṁsargaṁ ca rāgak raṇaṁ ] saṁsarga aur rāg ka ranā [varjayati ] choṛ detā hai, [evam ev ca ] isīprakār [svabhāvaratāḥ ] svabhāvameṁ rat puruṣ [ka rmaprakr̥tiśīlasvabhāvaṁ ] ka rmaprakr̥ tike śīl-svabhāvako [kutsitaṁ ] ku tsit arthāt kharāb [jñātvā ] jānakar [tatsaṁsargaṁ ] usake sāthe saṁsarga [varjayanti ] choṛ dete haiṁ [pariharanti ca ] aur rāg choṛ dete haiṁ
ṭīkā : — jaise koī jaṁgalakā kuśal hāthī apane bandhanake liye nikaṭ ātī huī sundar mukhavālī manoram athavā amanoram hathinīrūp kuṭṭanīko paramārthataḥ burī jānakar usake sāth rāg tathā saṁsarga nahīṁ karatā, isīprakār ātmā arāgī jñānī hotā huā apane bandhake lie samīp ātī huī (udayameṁ ātī huī) manoram yā amanoram (śubh yā aśubh) — sabhī karmaprakr̥tiyoṁko paramārthataḥ
Page 242 of 642
PDF/HTML Page 275 of 675
single page version
tattvataḥ kutsitaśīlāṁ vijñāy tayā sah rāgasaṁsargau pratiṣedhayati .
yaḥ khalu rakto‘vaśyamev karma badhnīyāt virakta ev mucyetetyayamāgamaḥ sa sāmānyen raktatvanimittatvācchubhamaśubhamubhayaṁ karmāviśeṣeṇ bandhahetuṁ sādhayati, tadubhayamapi karma pratiṣedhayati ca . burī jānakar unake sāth rāg tathā saṁsarga nahīṁ karatā .
bhāvārtha : — hāthīko pakaṛaneke liye hathinī rakhī jātī hai; hāthī kāmāndha hotā huā us hathinīrūp kuṭṭanīke sāth rāg tathā saṁsarga karatā hai, isaliye vah pakaṛā jātā hai aur parādhīn hokar duḥkh bhogatā hai, jo hāthī catur hotā hai vah us hathinīke sāth rāg tathā saṁsarga nahīṁ karatā; isīprakār ajñānī jīv karmaprakr̥tiko acchā samajhakar usake sāth rāg tathā saṁsarga karate haiṁ, isaliye ve bandhameṁ paṛakar parādhīn banakar saṁsārake duḥkh bhogate haiṁ, aur jo jñānī hotā hai vah usake sāth kabhī bhī rāg tathā saṁsarga nahīṁ karatā ..148-149..
ab, āgamase yah siddha karate haiṁ ki donoṁ karma bandhake kāraṇ haiṁ aur niṣedhya haiṁ : —
gāthārtha : — [raktaḥ jīvaḥ ] rāgī jīv [ka rma ] ka rma [badhnāti ] bān̐dhatā hai aur [virāgasamprāptaḥ ] vairāgyako prāpta jīv [mucyate ] ka rmase chūṭatā hai — [eṣaḥ ] yah [jinopadeśaḥ ] jinendrabhagavānakā upadeś hai; [tasmāt ] isaliye (he bhavya jīv !) tū [ka rmasu ] ka rmoṁmeṁ [mā rajyasva ] prīti – rāg mat ka ra .
ṭīkā : — ‘‘rakta arthāt rāgī avaśya karma bān̐dhatā hai, aur virakta arthāt virāgī hī karmase chūṭatā hai’’ aisā jo yah āgamavacan hai so, sāmānyatayā rāgīpanakī nimittatāke kāraṇ śubhāśubh donoṁ karmoṁko aviśeṣatayā bandhake kāraṇarūp siddha karatā hai aur isaliye donoṁ karmoṁkā
Page 243 of 642
PDF/HTML Page 276 of 675
single page version
(svāgatā) karma sarvamapi sarvavido yad bandhasādhanamuśantyaviśeṣāt . ten sarvamapi tatpratiṣiddhaṁ jñānamev vihitaṁ śivahetuḥ ..103..
pravr̥tte naiṣkarmye na khalu munayaḥ santyaśaraṇāḥ .
svayaṁ vindantyete paramamamr̥taṁ tatra niratāḥ ..104..
isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [yad ] kyoṁki [sarvavidaḥ ] sarvajñadev [sarvam api ka rma ] samasta (śubhāśubh) ka rmako [aviśeṣāt ] aviśeṣatayā [bandhasādhanam ] baṁdhakā sādhan (kāraṇ) [uśanti ] ka hate haiṁ, [ten ] isaliye (yah siddha huā ki unhoṁne) [sarvam api tat pratiṣiddhaṁ ] samasta ka rmakā niṣedh kiyā hai aur [jñānam ev śivahetuḥ vihitaṁ ] jñānako hī mokṣakā kāraṇ kahā hai .103.
jab ki samasta karmoṁkā niṣedh kar diyā gayā hai tab phi ra muniyoṁko kisakī śaraṇ rahī so ab kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [sukr̥tadurite sarvasmin ka rmaṇi ki la niṣiddhe ] śubh ācaraṇarūp ka rma aur aśubh ācaraṇarūp ka rma — aise samasta ka rmakā niṣedh ka ra dene par aur [naiṣka rmye pravr̥tte ] isaprakār niṣka rma (nivr̥tti) avasthā pravartamān hone par [munayaḥ khalu aśaraṇāḥ na santi ] munijan ka hīṁ aśaraṇ nahīṁ haiṁ; [tadā ] (kyoṁki) jab niṣka rma avasthā pravartamān hotī hai tab [jñāne praticaritam jñānaṁ hi ] jñānameṁ ācaraṇ ka ratā huā — ramaṇ ka ratā huā — pariṇaman karatā huā jñān hī [eṣāṁ ] un muniyoṁko [śaraṇaṁ ] śaraṇ hai; [ete ] ve [tatra niratāḥ ] us jñānameṁ līn hote hue [paramam amr̥taṁ ] param amr̥takā [svayaṁ ] svayaṁ [vindanti ] anubhav karate haiṁ — svād lete haiṁ .
bhāvārtha : — kisīko yah śaṁkā ho sakatī hai ki — jab sukr̥t aur duṣkr̥t — donoṁkā niṣedh kar diyā gayā hai tab phi ra muniyoṁko kuch bhī karanā śeṣ nahīṁ rahatā, isaliye ve kisake
Page 244 of 642
PDF/HTML Page 277 of 675
single page version
ath jñānaṁ mokṣahetuṁ sādhayati — paramaṭṭho khalu samao suddho jo kevalī muṇī ṇāṇī .
jñānaṁ hi mokṣahetuḥ, jñānasya śubhāśubhakarmaṇorabandhahetutve sati mokṣahetutvasya tathopapatteḥ . tattu sakalakarmādijātyantaraviviktacijjātimātraḥ paramārtha ātmeti yāvat . sa tu yugapadekībhāv- pravr̥ttajñānagamanamayatayā samayaḥ, sakalanayapakṣāsaṁkīrṇaikajñānatayā śuddhaḥ, kevalacinmātravastutayā kevalī, mananamātrabhāvatayā muniḥ, svayamev jñānatayā jñānī, svasya bhavanamātratayā svabhāvaḥ āśrayase yā kis ālambanake dvārā munitvakā pālan kar sakeṁge ? ācāryadevane usake samādhānārtha kahā hai ki : — samasta karmakā tyāg ho jāne par jñānakā mahā śaraṇ hai . us jñānameṁ līn hone par sarva ākulatāse rahit paramānandakā bhog hotā hai — jisake svādako jñānī hī jānatā hai . ajñānī kaṣāyī jīv karmako hī sarvasva jānakar usameṁ līn ho rahā hai, jñānānandake svādako nahīṁ jānatā .104.
gāthārtha : — [khalu ] niścayase [yaḥ ] jo [paramārthaḥ ] paramārtha (param padārtha) hai, [samayaḥ ] samay hai, [śuddhaḥ ] śuddha hai, [kevalī ] ke valī hai, [muniḥ ] muni hai, [jñānī ] jñānī hai, [tasmin svabhāve ] us svabhāvameṁ [sthitāḥ ] sthit [munayaḥ ] muni [nirvāṇaṁ ] nirvāṇako [prāpnuvanti ] prāpta hote haiṁ .
ṭīkā : — jñān mokṣakā kāraṇ hai, kyoṁki vah śubhāśubh karmoṁke bandhakā kāraṇ nahīṁ honese usake isaprakār mokṣakā kāraṇapanā banatā hai . vah jñān, samasta karma ādi anya jātiyoṁse bhinna caitanya-jātimātra paramārtha ( – param padārtha) hai – ātmā hai . vah (ātmā) ek hī sāth (yugapad) ek hī rūpase (ekatvapūrvak) pravartamān jñān aur gaman (pariṇaman) svarūp honese samay hai, samasta nayapakṣoṁse amiśrit ek jñānasvarūp honese śuddha hai, keval cinmātra vastusvarūp
Page 245 of 642
PDF/HTML Page 278 of 675
single page version
svataścito bhavanamātratayā sadbhāvo veti śabdabhede‘pi na ca vastubhedaḥ .
jñānamev mokṣasya kāraṇaṁ vihitaṁ, paramārthabhūtajñānaśūnyasyājñānakr̥tayorvratatapaḥkarmaṇoḥ bandhahetutvādbālavyapadeśen pratiṣiddhatve sati tasyaiv mokṣahetutvāt . honese kevalī hai, keval mananamātra (jñānamātra) bhāvasvarūp honese muni hai, svayaṁ hī jñānasvarūp honese jñānī hai, ‘sva’kā bhavanamātrasvarūp honese svabhāv hai athavā svataḥ caitanyakā ❃
isaprakār śabdabhed hone par bhī vastubhed nahīṁ hai (yadyapi nām bhinna-bhinna haiṁ tathāpi vastu ek hī hai) .
bhāvārtha : — mokṣakā upādān to ātmā hī hai . aur paramārthase ātmākā jñānasvabhāv hai; jo jñān hai so ātmā hai aur ātmā hai so jñān hai . isaliye jñānako hī mokṣakā kāraṇ kahanā yogya hai ..151..
ab, yah batalāte haiṁ ki āgamameṁ bhī jñānako hī mokṣakā kāraṇ kahā hai : —
gāthārtha : — [paramārthe tu ] paramārthameṁ [asthitaḥ ] asthit [yaḥ ] jo jīv [tapaḥ ka roti ] tap ka ratā hai [ca ] aur [vrataṁ dhārayati ] vrat dhāraṇ ka ratā hai, [tatsarvaṁ ] usake un sab tap aur vratako [sarvajñāḥ ] sarvajñadev [bālatapaḥ ] bālatap aur [bālavrataṁ ] bālavrat [bruvanti ] ka hate haiṁ .
ṭīkā : — āgamameṁ bhī jñānako hī mokṣakā kāraṇ kahā hai (aisā siddha hotā hai); kyoṁki jo jīv paramārthabhūt jñānase rahit hai usake, ajñānapūrvak kiye gaye vrat, tap ādi karma bandhake ❃ bhavan = honā
Page 246 of 642
PDF/HTML Page 279 of 675
single page version
vadaṇiyamāṇi dharaṁtā sīlāṇi tahā tavaṁ ca kuvvaṁtā . paramaṭṭhabāhirā je ṇivvāṇaṁ te ṇa viṁdaṁti ..153..
jñānamev mokṣahetuḥ, tadabhāve svayamajñānabhūtānāmajñānināmantarvrataniyamaśīlatapaḥprabhr̥ti- śubhakarmasadbhāve‘pi mokṣābhāvāt . ajñānamev bandhahetuḥ, tadabhāve svayaṁ jñānabhūtānāṁ jñānināṁ bahirvrataniyamaśīlatapaḥprabhr̥tiśubhakarmāsadbhāve‘pi mokṣasadbhāvāt . kāraṇ haiṁ, isaliye un karmoṁko ‘bāl’ saṁjñā dekar unakā niṣedh kiyā jānese jñān hī mokṣakā kāraṇ siddha hotā hai .
bhāvārtha : — jñānake binā kiye gaye tap tathā vratako sarvajñadevane bālatap tathā bālavrat (ajñānatap tathā ajñānavrat) kahā hai, isaliye mokṣakā kāraṇ jñān hī hai ..152..
ab yah kahate haiṁ ki jñān hī mokṣakā hetu hai aur ajñān hī bandhakā hetu hai yah niyam hai : —
gāthārtha : — [vrataniyamān ] vrat aur niyamoṁko [dhārayantaḥ ] dhāraṇ ka rate hue bhī [tathā ] tathā [śīlāni ca tapaḥ ] śīl aur tap [kurvantaḥ ] ka rate hue bhī [ye ] jo [paramārthabāhyāḥ ] paramārthase bāhya haiṁ (arthāt param padārtharūp jñānakā — jñānasvarūp ātmākā jisako śraddhān nahīṁ hai) [te ] ve [nirvāṇaṁ ] nirvāṇako [na vindanti ] prāpta nahīṁ hote .
ṭīkā : — jñān hī mokṣakā hetu hai; kyoṁki jñānake abhāvameṁ, svayaṁ hī ajñānarūp honevāle ajñāniyoṁke antaraṁgameṁ vrat, niyam, śīl, tap ityādi śubh karmoṁkā sadbhāv hone par bhī mokṣakā abhāv hai . ajñān hī bandhakā hetu hai; kyoṁki usake abhāvameṁ, svayaṁ hī jñānarūp honevāle jñāniyoṁke bāhya vrat, niyam, śīl, tap ityādi śubh karmoṁkā asadbhāv hone par bhī mokṣakā sadbhāv hai .
Page 247 of 642
PDF/HTML Page 280 of 675
single page version
śivasyāyaṁ hetuḥ svayamapi yatastacchiv iti .
tato jñānātmatvaṁ bhavanamanubhūtirhi vihitam ..105..
bhāvārtha : — jñānarūp pariṇaman hī mokṣakā kāraṇ hai aur ajñānarūp pariṇaman hī bandhakā kāraṇ hai; vrat, niyam, śīl, tap ityādi śubh bhāvarūp śubhakarma kahīṁ mokṣake kāraṇ nahīṁ haiṁ, jñānarūp pariṇamit jñānīke ve śubh karma na hone par bhī vah mokṣako prāpta karatā hai; tathā ajñānarūp pariṇamit ajñānīke ve śubh karma hone par bhī vah bandhako prāpta karatā hai ..153..
ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [yad etad dhruvam acalam jñānātmā bhavanam ābhāti ] jo yah jñānasvarūp ātmā dhruvarūpase aur acalarūpase jñānasvarūp hotā huā — pariṇamatā huā bhāsit hotā hai [ayaṁ śivasya hetuḥ ] vahī mokṣakā hetu hai, [yataḥ ] kyoṁki [tat svayam api śivaḥ iti ] vah svayamev mokṣasvarūp hai; [ataḥ anyat ] usake atirikta jo anya kuch hai [bandhasya ] vah bandhakā hetu hai, [yataḥ ] kyoṁki [tat svayam api bandhaḥ iti ] vah svayamev bandhasvarūp hai . [tataḥ ] isaliye [jñānātmatvaṁ bhavanam ] jñānasvarūp honekā ( – jñānasvarūp pariṇamit honekā) arthāt [anubhūtiḥ hi ] anubhūti ka ranekā hī [vihitam ] āgamameṁ vidhān hai .105.
ab phi ra bhī, puṇyakarmake pakṣapātīko samajhāneke liye usakā doṣ batalāte haiṁ : —
gāthārtha : — [ye ] jo [paramārthabāhyā ] paramārthase bāhya haiṁ [te ] ve [mokṣahetum ] mokṣake