Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Gatha: 155-169 ; Kalash: 106-114 ; Ashrav AdhikAr.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 34

 

Page 248 of 642
PDF/HTML Page 281 of 675
single page version

ih khalu kecinnikhilakarmapakṣakṣayasambhāvitātmalābhaṁ mokṣamabhilaṣanto‘pi, taddhetubhūtaṁ samyagdarśanajñānacāritrasvabhāvaparamārthabhūtajñānabhavanamātramaikāgyrālakṣaṇaṁ samayasārabhūtaṁ sāmāyikaṁ pratijñāyāpi, durantakarmacakrottaraṇaklībatayā paramārthabhūtajñānabhavanamātraṁ sāmāyikamātmasvabhāv- malabhamānāḥ, pratinivr̥ttasthūlatamasaṁkleśapariṇāmakarmatayā pravr̥ttamānasthūlatamaviśuddhapariṇāmakarmāṇaḥ, karmānubhavagurulāghavapratipattimātrasantuṣṭacetasaḥ, sthūlalakṣyatayā sakalaṁ karmakāṇḍamanunmūlayantaḥ, svayamajñānādaśubhakarma kevalaṁ bandhahetumadhyāsya ca, vrataniyamaśīlatapaḥprabhr̥tiśubhakarma bandhahetumapya- jānanto, mokṣahetumabhyupagacchanti

.

hetuko [ajānantaḥ ] na jānate hue[saṁsāragamanahetum api ] saṁsāragamanakā hetu hone par bhī [ajñānen ] ajñānase [puṇyam ] puṇyako (mokṣakā hetu samajhakar) [icchanti ] cāhate haiṁ .

ṭīkā :samasta karmake pakṣakā nāś karanese utpanna honevālā jo ātmalābh (nij svarūpakī prāpti) us ātmalābhasvarūp mokṣako is jagatameṁ kitane hī jīv cāhate hue bhī, mokṣake kāraṇabhūt sāmāyikakījo (sāmāyik) samyagdarśan-jñān-cāritrasvabhāvavāle paramārthabhūt jñānake bhavanamātra hai, ekāgratālakṣaṇayukta hai aur samayasārasvarūp hai usakīpratijñā lekar bhī, duranta karmacakrako pār karanekī napuṁsakatāke (-asamarthatāke) kāraṇ paramārthabhūt jñānake bhavanamātra jo sāmāyik us sāmāyikasvarūp ātmasvabhāvako na prāpta hote hue, jinake atyanta sthūl saṁkleśapariṇāmarūp karma nivr̥tta hue haiṁ aur atyanta sthūl viśuddhapariṇāmarūp karma pravarta rahe haiṁ aise ve, karmake anubhavake gurutva-laghutvakī prāptimātrase hī santuṣṭa citta hote hue bhī (svayaṁ) sthūl lakṣyavāle hokar (saṁkleśapariṇāmako choṛate hue bhī) samasta karmakāṇḍako mūlase nahīṁ ukhāṛate . isaprakār ve, svayaṁ apane ajñānase keval aśubh karmako hī bandhakā kāraṇ mānakar, vrat, niyam, śīl, tap ityādi śubh karma bhī bandhake kāraṇ hone par bhī unheṁ bandhake kāraṇ na jānate hue, mokṣake kāraṇarūpameṁ aṁgīkār karate haiṁmokṣake kāraṇarūpameṁ unakā āśray karate haiṁ .

bhāvārtha :kitane hī ajñānījan dīkṣā lete samay sāmāyikakī pratijñā lete haiṁ, parantu sūkṣma aise ātmasvabhāvakī śraddhā, lakṣa tathā anubhav na kar sakanese, sthūl lakṣyavāle ve jīv sthūl saṁkleśapariṇāmoṁko choṛakar aise hī sthūl viśuddhapariṇāmoṁmeṁ (śubh pariṇāmoṁmeṁ) rācate haiṁ . (saṁkleśapariṇām tathā viśuddhapariṇām donoṁ atyanta sthūl haiṁ; ātmasvabhāv hī sūkṣma hai .) isaprakār veyadyapi vāstavikatayā sarvakarmarahit ātmasvabhāvakā anubhavan hī mokṣakā kāraṇ hai tathāpikarmānubhavake alpabahutvako hī bandha-mokṣakā kāraṇ mānakar, vrat, niyam, śīl, tap bhavan = honā; pariṇaman .


Page 249 of 642
PDF/HTML Page 282 of 675
single page version

ath paramārthamokṣahetuṁ teṣāṁ darśayati
jīvādīsaddahaṇaṁ sammattaṁ tesimadhigamo ṇāṇaṁ .
rāgādīpariharaṇaṁ caraṇaṁ eso du mokkhapaho ..155..
jīvādiśraddhānaṁ samyaktvaṁ teṣāmadhigamo jñānam .
rāgādipariharaṇaṁ caraṇaṁ eṣastu mokṣapathaḥ ..155..

mokṣahetuḥ kil samyagdarśanajñānacāritrāṇi . tatra samyagdarśanaṁ tu jīvādiśraddhānasvabhāven jñānasya bhavanam . jīvādijñānasvabhāven jñānasya bhavanaṁ jñānam . rāgādipariharaṇasvabhāven jñānasya bhavanaṁ cāritram . tadevaṁ samyagdarśanajñānacāritrāṇyekamev jñānasya bhavanamāyātam . tato jñānamev paramārthamokṣahetuḥ . ityādi śubh karmoṁkā mokṣake hetuke rūpameṁ āśray karate haiṁ ..154..

ab jīvoṁko mokṣakā paramārtha (vāstavik) kāraṇ batalāte haiṁ :
jīvādikā śraddhān samakit, jñān usakā jñān hai .
rāgādi-varjan carit hai, aru yahī muktīpaṁth hai ..155..

gāthārtha :[jīvādiśraddhānaṁ ] jīvādi padārthoṁkā śraddhān [samyaktvaṁ ] samyaktva hai, [teṣāṁ adhigamaḥ ] un jīvādi padārthoṁkā adhigam [jñānam ] jñān hai aur [rāgādipariharaṇaṁ ] rāgādikā tyāg [caraṇaṁ ] cāritra hai;[eṣaḥ tu ] yahī [mokṣapathaḥ ] mokṣakā mārga hai .

ṭīkā :mokṣakā kāraṇ vāstavameṁ samyagdarśan-jñān-cāritra hai . usameṁ, samyagdarśan to jīvādi padārthoṁke śraddhānasvabhāvarūp jñānakā honāpariṇaman karanā hai; jīvādi padārthoṁke jñānasvabhāvarūp jñānakā honāpariṇaman karanā so jñān hai; rāgādike tyāgasvabhāvarūp jñānakā honāpariṇaman karanā so cāritra hai . ataḥ isaprakār yah phalit huā ki samyagdarśan-jñān- cāritra ye tīnoṁ ek jñānakā hī bhavan (pariṇaman) hai . isaliye jñān hī mokṣakā paramārtha (vāstavik) kāraṇ hai .

bhāvārtha :ātmākā asādhāraṇ svarūp jñān hī hai . aur is prakaraṇameṁ jñānako hī pradhān karake vivecan kiyā hai . isaliye ‘samyagdarśan, jñān aur cāritrain tīnoṁ svarūp jñān hī pariṇamit hotā hai’ yah kahakar jñānako hī mokṣakā kāraṇ kahā hai . jñān hai vah abhed vivakṣāmeṁ

32

Page 250 of 642
PDF/HTML Page 283 of 675
single page version

ath paramārthamokṣahetoranyat karma pratiṣedhayati

mottūṇ ṇicchayaṭṭhaṁ vavahāreṇ vidusā pavaṭṭaṁti .

paramaṭṭhamassidāṇ du jadīṇ kammakkhao vihio ..156..
muktvā niścayārthaṁ vyavahāreṇ vidvāṁsaḥ pravartante .
paramārthamāśritānāṁ tu yatīnāṁ karmakṣayo vihitaḥ ..156..

yaḥ khalu paramārthamokṣahetoratirikto vratatapaḥprabhr̥tiśubhakarmātmā keṣāṁcinmokṣahetuḥ sa sarvo‘pi pratiṣiddhaḥ, tasya dravyāntarasvabhāvatvāt tatsvabhāven jñānabhavanasyābhavanāt, paramārthamokṣa- hetorevaikadravyasvabhāvatvāt tatsvabhāven jñānabhavanasya bhavanāt . hī haiaisā kahanemeṁ kuch bhī virodh nahīṁ hai . isaliye kaī sthānoṁ par ācāryadevane ṭīkāmeṁ jñānasvarūp ātmāko ‘jñān’ śabdase kahā hai ..155..

ab, paramārtha mokṣakāraṇase anya jo karma usakā niṣedh karate haiṁ :
vidvān jan bhūtārtha taj, vyavahārameṁ vartan kare .
par karmanāś-vidhān to, paramārtha-āśrit santake ..156..

gāthārtha :[niścayārthaṁ ] niścayanayake viṣayako [muktvā ] choṛakar [vidvāṁsaḥ ] vidvān [vyavahāreṇ ] vyavahārake dvārā [pravartante ] pravartate haiṁ; [tu ] parantu [paramārtham āśritānāṁ ] paramārthake (ātmasvarūpake) āśrit [yatīnāṁ ] yatīśvaroṁke hī [ka rmakṣayaḥ ] ka rmakā nāś [vihitaḥ ] āgamameṁ ka hā gayā hai . (ke val vyavahārameṁ pravartan karanevāle paṁḍitoṁke ka rmakṣay nahīṁ hotā .)

ṭīkā :kuch log paramārtha mokṣahetuse anya, jo vrat, tap ityādi śubhakarmasvarūp mokṣahetu mānate haiṁ, us samastahīkā niṣedh kiyā gayā hai; kyoṁki vah (mokṣahetu) anya dravyake svabhāvavālā (pudgalasvabhāvavālā) hai, isaliye usake sva-bhāvase jñānakā bhavan (honā) nahīṁ banatā,mātra paramārtha mokṣahetu hī ek dravyake svabhāvavālā (jīvasvabhāvavālā) hai, isaliye usake svabhāvake dvārā jñānakā bhavan (honā) banatā hai .

bhāvārtha :mokṣa ātmākā hotā hai, isaliye usakā kāraṇ bhī ātmasvabhāvī hī honā cāhiye . jo anya dravyake svabhāvavālā hai usase ātmākā mokṣa kaise ho sakatā hai ? śubh karma pudgalasvabhāvī hai, isaliye usake bhavanase paramārtha ātmākā bhavan nahīṁ ban sakatā; isaliye vah


Page 251 of 642
PDF/HTML Page 284 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
vr̥ttaṁ jñānasvabhāven jñānasya bhavanaṁ sadā .
ekadravyasvabhāvatvānmokṣahetustadev tat ..106..
(anuṣṭubh)
vr̥ttaṁ karmasvabhāven jñānasya bhavanaṁ na hi .
dravyāntarasvabhāvatvānmokṣaheturna karma tat ..107..
(anuṣṭubh)
mokṣahetutirodhānādbandhatvātsvayamev ca .
mokṣahetutirodhāyibhāvatvāttanniṣidhyate ..108..

ath karmaṇo mokṣahetutirodhānakaraṇaṁ sādhayati ātmāke mokṣakā kāraṇ nahīṁ hotā . jñān ātmasvabhāvī hai, isaliye usake bhavanase ātmākā bhavan banatā hai; ataḥ vah ātmāke mokṣakā kāraṇ hotā hai . isaprakār jñān hī vāstavik mokṣahetu hai ..156.. ab isī arthake kalaśarūp do ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[ek dravyasvabhāvatvāt ] jñān ek ḍḍadravyasvabhāvī (jīvasvabhāvī) honese [jñānasvabhāven ] jñānake svabhāvase [sadā ] sadā [jñānasya bhavanaṁ vr̥ttaṁ ] jñānakā bhavan banatā hai; [tat ] isaliye [tad ev mokṣahetuḥ ] jñān hī mokṣakā kāraṇ hai .106.

ślokārtha :[dravyāntarasvabhāvatvāt ] ka rma anyadravyasvabhāvī (pudgalasvabhāvī) honese [ka rmasvabhāven ] ka rmake svabhāvase [jñānasya bhavanaṁ na hi vr̥ttaṁ ] jñānakā bhavan nahīṁ banatā; [tat ] isaliye [ka rma mokṣahetuḥ na ] ka rma mokṣakā kāraṇ nahīṁ hai .107.

ab āgāmī kathanakā sūcak ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[mokṣahetutirodhānāt ] ka rma mokṣake kāraṇakā tirodhān ka ranevālā hai, aur [svayam ev bandhatvāt ] vah svayaṁ hī bandhasvarūp hai [ca ] tathā [mokṣahetutirodhāyibhāvatvāt ] vah mokṣake kāraṇakā tirodhāyibhāvasvarūp (tirodhānakartā) hai, isīliye [tat niṣidhyate ] usakā niṣedh kiyā gayā hai .108.

ab pahale, yah siddha karate haiṁ ki karma mokṣake kāraṇakā tirodhān karanevālā hai :


Page 252 of 642
PDF/HTML Page 285 of 675
single page version

vatthassa sedabhāvo jah ṇāsedi malamelaṇāsatto . micchattamalocchaṇṇaṁ tah sammattaṁ khu ṇādavvaṁ ..157.. vatthassa sedabhāvo jah ṇāsedi malamelaṇāsatto . aṇṇāṇamalocchaṇṇaṁ tah ṇāṇaṁ hodi ṇādavvaṁ ..158.. vatthassa sedabhāvo jah ṇāsedi malamelaṇāsatto . kasāyamalocchaṇṇaṁ tah cārittaṁ pi ṇādavvaṁ ..159..

vastrasya śvetabhāvo yathā naśyati malamelanāsaktaḥ .
mithyātvamalāvacchannaṁ tathā samyaktvaṁ khalu jñātavyam ..157..
vastrasya śvetabhāvo yathā naśyati malamelanāsaktaḥ .
ajñānamalāvacchannaṁ tathā jñānaṁ bhavati jñātavyam ..158..
vastrasya śvetabhāvo yathā naśyati malamelanāsaktaḥ .
kaṣāyamalāvacchannaṁ tathā cāritramapi jñātavyam ..159..
malamilanalipta ju nāś pāve, śvetapan jyoṁ vastrakā .
mithyātvamalake lepase, samyaktva tyoṁ hī jānanā ..157..
malamilanalipta ju nāś pāve, śvetapan jyoṁ vastrakā .
ajñānamalake lepase, sadjñān tyoṁ hī jānanā ..158..
malamilanalipta ju nāś pāve, śvetapan jyoṁ vastrakā .
cāritra pāve nāś lipta kaṣāyamalase jānanā ..159..

gāthārtha :[yathā ] jaise [vastrasya ] vastrakā [śvetabhāvaḥ ] śvetabhāv [malamelanāsaktaḥ ] mailake milanese lipta hotā huā [naśyati ] naṣṭa ho jātā haitirobhūt ho jātā hai, [tathā ] usīprakār [mithyātvamalāvacchannaṁ ] mithyātvarūpī mailase lipta hotā huāvyāpta hotā huā [samyaktvaṁ khalu ] samyaktva vāstavameṁ tirobhūt ho jātā hai [jñātavyam ] aisā jānanā cāhiye [yathā ] jaise [vastrasya ] vastrakā [śvetabhāvaḥ ] śvetabhāv [malamelanāsaktaḥ ] mailake milanase lipta


Page 253 of 642
PDF/HTML Page 286 of 675
single page version

jñānasya samyaktvaṁ mokṣahetuḥ svabhāvaḥ parabhāven mithyātvanāmnā karmamalenāvacchannatvātti- rodhīyate, parabhāvabhūtamalāvacchannaśvetavastrasvabhāvabhūtaśvetasvabhāvavat . jñānasya jñānaṁ mokṣahetuḥ svabhāvaḥ parabhāvenājñānanāmnā karmamalenāvacchannatvāttirodhīyate, parabhāvabhūtamalāvacchannaśvet- vastrasvabhāvabhūtaśvetasvabhāvavat . jñānasya cāritraṁ mokṣahetuḥ svabhāvaḥ parabhāven kaṣāyanāmnā karmamalenāvacchannatvāttirodhīyate, parabhāvabhūtamalāvacchannaśvetavastrasvabhāvabhūtaśvetasvabhāvavat . ato mokṣahetutirodhānakaraṇāt karma pratiṣiddham .

ath karmaṇaḥ svayaṁ bandhatvaṁ sādhayati hotā huā [naśyati ] nāśako prāpta hotā haiaitirobhūt ho jātā hai, [tathā ] usīprakār [ajñānamalāvacchannaṁ ] ajñānarūpī mailase lipta hotā huāvyāpta hotā huā [jñānaṁ bhavati ] jñān tirobhūt ho jātā hai [jñātavyam ] aisā jānanā cāhiye . [yathā ] jaise [vastrasya ] vastrakā [śvetabhāvaḥ ] śvetabhāv [malamelanāsaktaḥ ] mailake milanese lipta hotā huā [naśyati ] nāśako prāpta hotā haitirobhūt ho jātā hai, [tathā ] usīprakār [ka ṣāyamalāvacchannaṁ ] ka ṣāyarūpī melase lipta hotā huāvyāpta hotā huā [cāritram api ] cāritra bhī tirobhūt ho jātā hai [jñātavyam ] aisā jānanā cāhie .

ṭīkā :jñānakā samyaktva jo ki mokṣakā kāraṇarūp svabhāv hai vah, parabhāvasvarūp mithyātva nāmak karmarūpī mailake dvārā vyāpta honese, tirobhūt ho jātā haijaise parabhāvasvarūp mailase vyāpta huā śvet vastrakā svabhāvabhūt śvetasvabhāv tirobhūt ho jātā hai . jñānakā jñān jo ki mokṣakā kāraṇarūp svabhāv hai vah, parabhāvasvarūp ajñān nāmak karmamalake dvārā vyāpta honese tirobhūt ho jātā haijaise parabhāvasvarūp mailase vyāpta huā śvet vastrakā svabhāvabhūt śvetasvabhāv tirobhūt ho jātā hai . jñānakā cāritra jo ki mokṣakā kāraṇarūp svabhāv hai vah, parabhāvasvarūp kaṣāy nāmak karmamalake dvārā vyāpta honese tirobhūt ho jātā haijaise parabhāvasvarūp mailase vyāpta huā śvet vastrakā svabhāvabhūt śvetasvabhāv tirobhūt ho jātā hai . isaliye mokṣake kāraṇakā (samyagdarśan, jñān aur cāritrakā) tirodhān karanevālā honese karmakā niṣedh kiyā gayā hai .

bhāvārtha :samyagdarśan-jñān-cāritra mokṣamārga hai . jñānakā samyaktvarūp pariṇaman mithyātvakarmase tirobhūt hotā hai; jñānakā jñānarūp pariṇaman ajñānakarmase tirobhūt hotā hai; aur jñānakā cāritrarūp pariṇaman kaṣāyakarmase tirobhūt hotā hai . isaprakār mokṣake kāraṇabhāvoṁko karma tirobhūt karatā hai, isaliye usakā niṣedh kiyā gayā hai ..157 se 159..

ab, yah siddha karate haiṁ ki karma svayaṁ hī bandhasvarūp hai :


Page 254 of 642
PDF/HTML Page 287 of 675
single page version

so savvaṇāṇadarisī kammaraeṇ ṇiyeṇāvacchaṇṇo .
saṁsārasamāvaṇṇo ṇa vijāṇadi savvado savvaṁ ..160..
sa sarvajñānadarśī karmarajasā nijenāvacchannaḥ .
saṁsārasamāpanno na vijānāti sarvataḥ sarvam ..160..

yataḥ svayamev jñānatayā viśvasāmānyaviśeṣajñānaśīlamapi jñānamanādisvapuruṣāparādh- pravartamānakarmamalāvacchannatvādev bandhāvasthāyāṁ sarvataḥ sarvamapyātmānamavijānadajñānabhāvenaivedamev- mavatiṣṭhate; tato niyataṁ svayamev karmaiv bandhaḥ . ataḥ svayaṁ bandhatvāt karma pratiṣiddham .

yah sarvajñānī-darśi bhī, nij karmaraj-ācchādase .
saṁsāraprāpta na jānatā vah sarvako sab rītise ..160..

gāthārtha :[saḥ ] vah ātmā [sarvajñānadarśī ] (svabhāvase) sarvako jānanedekhanevālā hai tathāpi [nijen ka rmarajasā ] apane ka rmamalase [avacchannaḥ ] lipta hotā huāvyāpta hotā huā [saṁsārasamāpannaḥ ] saṁsārako prāpta huā vah [sarvataḥ ] sarva prakārase [sarvam ] sarvako [na vijānāti ] nahīṁ jānatā .

ṭīkā :jo svayaṁ hī jñān honeke kāraṇ viśvako (sarvapadārthoṁko) sāmānyaviśeṣatayā jānaneke svabhāvavālā hai aisā jñān arthāt ātmadravya, anādi kālase apane puruṣārthake aparādhase pravartamān karmamalake dvārā lipta yā vyāpta honese hī, bandha-avasthāmeṁ sarva prakārase sampūrṇa apaneko arthāt sarva prakārase sarva jñeyoṁko jānanevāle apaneko na jānatā huā, isaprakār pratyakṣa ajñānabhāvase (ajñānadaśāmeṁ) rah rahā hai; isase yah niścit huā ki karma svayaṁ hī bandhasvarūp hai . isaliye, svayaṁ bandhasvarūp honese karmakā niṣedh kiyā gayā hai .

bhāvārtha :yahān̐ bhī ‘jñān’ śabdase ātmā samajhanā cāhiye . jñān arthāt ātmadravya svabhāvase to sabako dekhanejānanevālā hai, parantu anādise svayaṁ aparādhī honeke kāraṇ karmase ācchādit hai, aur isaliye vah apane sampūrṇa svarūpako nahīṁ jānatā; yoṁ ajñānadaśāmeṁ rah rahā hai . isaprakār kevalajñānasvarūp athavā muktasvarūp ātmā karmase lipta honese ajñānarūp athavā baddharūp vartatā hai, isaliye yah niścit huā ki karma svayaṁ hī bandhasvarūp hai . ataḥ karmakā niṣedh kiyā gayā hai ..160..


Page 255 of 642
PDF/HTML Page 288 of 675
single page version

ath karmaṇo mokṣahetutirodhāyibhāvatvaṁ darśayati

sammattapaḍiṇibaddhaṁ micchattaṁ jiṇavarehi parikahiyaṁ . tassodayeṇ jīvo micchādiṭṭhi tti ṇādavvo ..161.. ṇāṇassa paḍiṇibaddhaṁ aṇṇāṇaṁ jiṇavarehi parikahiyaṁ . tassodayeṇ jīvo aṇṇāṇī hodi ṇādavvo ..162.. cārittapaḍiṇibaddhaṁ kasāyaṁ jiṇavarehi parikahiyaṁ . tassodayeṇ jīvo acaritto hodi ṇādavvo ..163..

samyaktvapratinibaddhaṁ mithyātvaṁ jinavaraiḥ parikathitam .
tasyodayen jīvo mithyādr̥ṣṭiriti jñātavyaḥ ..161..
jñānasya pratinibaddhaṁ ajñānaṁ jinavaraiḥ parikathitam .
tasyodayen jīvo‘jñānī bhavati jñātavyaḥ ..162..
cāritrapratinibaddhaḥ kaṣāyo jinavaraiḥ parikathitaḥ .
tasyodayen jīvo‘cāritro bhavati jñātavyaḥ ..163..

ab, yah batalāte haiṁ ki karma mokṣake kāraṇake tirodhāyibhāvasvarūp (arthāt mithyātvādibhāvasvarūp ) hai :

samyaktvapratibandhak karam, mithyātva jinavarane kahā .
usake udayase jīv mithyātvī bane yah jānanā ..161..
tyoṁ jñānapratibandhak karam, ajñān jinavarane kahā .
usake udayase jīv ajñānī bane yah jānanā ..162..
cāritrapratibandhak karam, jinane kaṣāyoṁko kahā .
usake udayase jīv cāritrahīn ho yah jānanā ..163..

gāthārtha :[samyaktvapratinibaddhaṁ ] samyaktvako rok nevālā [mithyātvaṁ ] mithyātva hai aisā [jinavaraiḥ ] jinavaroṁne [parik thitam ] ka hā hai; [tasya udayen ] usake udayase [jīvaḥ ] jīv


Page 256 of 642
PDF/HTML Page 289 of 675
single page version

samyaktvasya mokṣahetoḥ svabhāvasya pratibandhakaṁ kil mithyātvaṁ, tattu svayaṁ karmaiv, tadudayādev jñānasya mithyādr̥ṣṭitvam . jñānasya mokṣahetoḥ svabhāvasya pratibandhakaṁ kilājñānaṁ, tattu svayaṁ karmaiv, tadudayādev jñānasyājñānitvam . cāritrasya mokṣahetoḥ svabhāvasya pratibandhak : kil kaṣāyaḥ, sa tu svayaṁ karmaiv, tadudayādev jñānasyācāritratvam . ataḥ svayaṁ mokṣahetutirodhāyi- bhāvatvāt karma pratiṣiddham . [mithyādr̥ṣṭiḥ ] mithyādr̥ṣṭi hotā hai [iti jñātavyaḥ ] aisā jānanā cāhie . [jñānasya pratinibaddhaṁ ] jñānako rok nevālā [ajñānaṁ ] ajñān hai aisā [jinavaraiḥ ] jinavaroṁne [parik thitam ] ka hā hai; [tasya udayen ] usake udayase [jīvaḥ ] jīv [ajñānī ] ajñānī [bhavati ] hotā hai [jñātavyaḥ ] aisā jānanā cāhie [cāritrapratinibaddhaḥ ] cāritrako rok nevālā [ka ṣāyaḥ ] ka ṣāy hai aisā [jinavaraiḥ ] jinavaroṁne [parik thitaḥ ] ka hā hai; [tasya udayen ] usake udayase [jīvaḥ ] jīv [acāritraḥ ] acāritravān [bhavati ] hotā hai [jñātavyaḥ ] aisā jānanā cāhie

.

ṭīkā :samyaktva jo ki mokṣakā kāraṇarūp svabhāv hai use rokanevālā mithyātva hai; vah (mithyātva) to svayaṁ karma hī hai, usake udayase hī jñānake mithyādr̥ṣṭipanā hotā hai . jñān jo ki mokṣakā kāraṇarūp svabhāv hai use rokanevālā ajñān hai; vah to svayaṁ karma hī hai, usake udayase hī jñānake ajñānīpanā hotā hai . cāritra jo ki mokṣakā kāraṇarūp svabhāv hai use rokanevālī kaṣāy hai; vah to svayaṁ karma hī hai, usake udayase hī jñānake acāritrapanā hotā hai . isaliye, svayaṁ mokṣake kāraṇakā tirodhāyibhāvasvarūp honese karmakā niṣedh kiyā gayā hai .

bhāvārtha :samyagdarśan, jñān aur cāritra mokṣake kāraṇarūp bhāv haiṁ unase viparīt mithyātvādi bhāv haiṁ; karma mithyātvādi bhāv-svarūp hai . isaprakār karma mokṣake kāraṇabhūt bhāvoṁse viparīt bhāvasvarūp hai .

pahale tīn gāthāoṁmeṁ kahā thā ki karma mokṣake kāraṇarūp bhāvoṁkāsamyaktvādik kā ghātak hai . bādakī ek gāthāmeṁ yah kahā hai ki karma svayaṁ hī bandhasvarūp hai . aur in antim tīn gāthāoṁmeṁ kahā hai ki karma mokṣake kāraṇarūp bhāvoṁse virodhī bhāvasvarūp hai mithyātvādisvarūp hai . isaprakār yah batāyā hai ki karma mokṣake kāraṇakā ghātak hai, bandhasvarūp hai aur bandhake kāraṇasvarūp hai isaliye niṣiddha hai .

aśubh karma to mokṣakā kāraṇ hai hī nahīṁ, pratyut bādhak hī hai, isaliye niṣiddha hī hai; parantu śubh karma bhī karmasāmānyameṁ ā jātā hai, isaliye vah bhī bādhak hī hai ataḥ niṣiddha hī hai aisā samajhanā cāhie ..161 se 163..


Page 257 of 642
PDF/HTML Page 290 of 675
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
saṁnyastavyamidaṁ samastamapi tatkarmaiv mokṣārthinā
saṁnyaste sati tatra kā kil kathā puṇyasya pāpasya vā
.
samyaktvādinijasvabhāvabhavanānmokṣasya heturbhavan-
naiṣkarmyapratibaddhamuddhatarasaṁ jñānaṁ svayaṁ dhāvati
..109..
(śārdūlavikrīḍit)
yāvatpākamupaiti karmaviratirjñānasya samyaṅ na sā
karmajñānasamuccayo‘pi vihitastāvanna kācitkṣatiḥ
.
kintvatrāpi samullasatyavaśato yatkarma bandhāy tan-
mokṣāy sthitamekamev paramaṁ jñānaṁ vimuktaṁ svataḥ
..110..

ab is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[mokṣārthinā idaṁ samastam api tat ka rma ev saṁnyastavyam ] mokṣārthīko yah samasta hī ka rmamātra tyāg karane yogya hai . [saṁnyaste sati tatra puṇyasya pāpasya vā ki la kā ka thā ] jahān̐ samasta ka rmakā tyāg kiyā jātā hai phi ra vahān̐ puṇya yā pāpakī kyā bāt hai ? (ka rmamātra tyājya hai tab phi ra puṇya acchā hai aur pāp burāaisī bātako avakāś hī kahān̐ haiṁ ? ka rmasāmānyameṁ donoṁ ā gaye haiṁ .) [samyaktvādinijasvabhāvabhavanāt mokṣasya hetuḥ bhavan ] samasta ka rmakā tyāg hone par, samyaktvādi apane svabhāvarūp honesepariṇaman karanese mokṣakā kāraṇabhūt hotā huā, [naiṣka rmyapratibaddham uddhatarasaṁ ] niṣka rma avasthāke sāth jisakā uddhat (utkaṭ) ras pratibaddha hai aisā [jñānaṁ ] jñān [svayaṁ ] apane āp [dhāvati ] dauṛā calā ātā hai .

bhāvārtha : karmako dūr karake, apane samyaktvādisvabhāvarūp pariṇaman karanese mokṣakā kāraṇarūp honevālā jñān apane āp pragaṭ hotā hai, tab phi ra use kaun rok sakatā hai ? 109.

ab āśaṁkā utpanna hotī hai kijab tak avirat samyagdr̥ṣṭi ityādike karmakā uday rahatā hai tab tak jñān mokṣakā kāraṇ kaise ho sakatā hai ? aur karma tathā jñān donoṁ (karmake nimittase honevālī śubhāśubh pariṇati tathā jñānapariṇati donoṁ) ek hī sāth kaise rah sakate haiṁ . isake samādhānārtha kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[yāvat ] jab tak [jñānasya ka rmaviratiḥ ] jñānakī ka rmavirati [sā samyak pāk m na upaiti ] bhalibhān̐ti paripūrṇatāko prāpta nahīṁ hotī [tāvat ] tab tak [ka rmajñānasamuccayaḥ api vihitaḥ, na kācit kṣatiḥ ] ka rma aur jñānakā ekatritapanā śāstrameṁ ka hā

33

Page 258 of 642
PDF/HTML Page 291 of 675
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
magnāḥ karmanayāvalambanaparā jñānaṁ na jānanti yan-
magnā jñānanayaiṣiṇo‘pi yadatisvacchandamandodyamāḥ
.
viśvasyopari te taranti satataṁ jñānaṁ bhavantaḥ svayaṁ
ye kurvanti na karma jātu na vaśaṁ yānti pramādasya ca
..111..

hai; usake ekatrit rahanemeṁ koī bhī kṣati yā virodh nahīṁ hai . [ki ntu ] kintu [atra api ] yahān̐ itanā viśeṣ jānanā cāhiye ki ātmāmeṁ [avaśataḥ yat ka rma samullasati ] avaśapaneṁ jo ka rma pragaṭ hotā hai [tat bandhāy ] vah to baṁdhakā kāraṇ hai, aur [mokṣāy ] mokṣakā kāraṇ to, [ek m ev paramaṁ jñānaṁ sthitam ] jo ek param jñān hai vah ek hī hai[svataḥ vimuktaṁ ] jo ki svataḥ vimukta hai (arthāt tīnoṁkāl paradraḍḍavya-bhāvoṁse bhinna hai) .

bhāvārtha :jab tak yathākhyāt cāritra nahīṁ hotā tab tak samyagdr̥ṣṭike do dhārāen̐ rahatī haiṁ,śubhāśubh karmadhārā aur jñānadhārā . un donoṁke ek sāth rahanemeṁ koī bhī virodh nahīṁ hai . (jaise mithyājñān aur samyagjñānake paraspar virodh hai vaise karmasāmānya aur jñānake virodh nahīṁ hai .) aisī sthitimeṁ karma apanā kārya karatā hai aur jñān apanā kārya karatā hai . jitane aṁśameṁ śubhāśubh karmadhārā hai utane aṁśameṁ karmabandha hotā hai aur jitane aṁśameṁ jñānadhārā hai utane aṁśameṁ karmakā nāś hotā hai . viṣay-kaṣāyake vikalpa yā vrat-niyamake vikalpaathavā śuddha svarūpakā vicār tak bhīkarmabandhakā kāraṇ hai; śuddha pariṇatirūp jñānadhārā hī mokṣakā kāraṇ hai .110.

ab karma aur jñānakā nayavibhāg batalāte haiṁ :

ślokārtha :[ka rmanayāvalambanaparāḥ magnāḥ ] ka rmanayake ālambanameṁ tatpar (arthāt (ka rmanayake pakṣapātī) puruṣ ḍūbe hue haiṁ, [yat ] kyoṁki [jñānaṁ na jānanti ] ve jñānako nahīṁ jānate . [jñānanay-eṣiṇaḥ api magnāḥ ] jñānanayake icchuk (pakṣapātī) puruṣ bhī ḍūbe hue haiṁ, [yat ] kyoṁki [atisvacchandamanda-udyamāḥ ] ve svacchaṁdatāse atyanta manda-udyamī haiṁ (ve svarūpaprāptikā puruṣārtha nahīṁ ka rate, pramādī haiṁ aur viṣayak ṣāyameṁ vartate haiṁ) . [te viśvasya upari taranti ] ve jīv viśvake ū par tairate haiṁ [ye svayaṁ satataṁ jñānaṁ bhavantaḥ ka rma na ku rvanti ] jo ki svayaṁ nirantar jñānarūp hote huepariṇamate hue ka rma nahīṁ karate [ca ] aur [jātu pramādasya vaśaṁ na yānti ] ka bhī bhī pramādavaś bhī nahīṁ hote (svarūpameṁ udyamī rahate haiṁ) .

bhāvārtha :yahān̐ sarvathā ekānta abhiprāyakā niṣedh kiyā hai, kyoṁki sarvathā ekānta abhiprāy hī mithyātva hai .


Page 259 of 642
PDF/HTML Page 292 of 675
single page version

(mandākrāntā)
bhedonmādaṁ bhramarasabharānnāṭayat pītamohaṁ
mūlonmūlaṁ sakalamapi tatkarma kr̥tvā balen
.
helonmīlatparamakalayā sārdhamārabdhakeli
jñānajyotiḥ kavalitatamaḥ projjajr̥mbhe bhareṇ
..112..

kitane hī log paramārthabhūt jñānasvarūp ātmāko to jānate nahīṁ aur vyavahār darśan- caritrarūp kriyākāṁḍake āḍambarako mokṣakā kāraṇ jānakar usameṁ tatpar rahate haiṁusakā pakṣapāt karate haiṁ . aise karmanayake pakṣapātī logjo ki jñānako to nahīṁ jānate aur karmanayameṁ hī khedakhinna haiṁ vesaṁsārameṁ ḍūbate haiṁ .

aur kitane hī log ātmasvarūpako yathārtha nahīṁ jānate tathā sarvathā ekāntavādī mithyādr̥ṣṭiyoṁke upadeśase athavā apane āp hī antaraṁgameṁ jñānakā svarūp mithyā prakārase kalpit karake usameṁ pakṣapāt karate haiṁ . ve apanī pariṇatimeṁ kiṁcitmātra bhī parivartan hue binā apaneko sarvathā abandha mānate haiṁ aur vyavahār darśanacāritrake kriyākāṇḍako nirarthak jānakar choṛ dete haiṁ . aise jñānanayake pakṣapātī log jo ki svarūpakā koī puruṣārtha nahīṁ karate aur śubh pariṇāmoṁko choṛakar svacchaṁdī hokar viṣay-kaṣāyameṁ vartate haiṁ ve bhī saṁsārasamudrameṁ ḍūbate haiṁ .

mokṣamārgī jīv jñānarūp pariṇamit hote hue śubhāśubh karmako hey jānate haiṁ aur śuddha pariṇatiko hī upādey jānate haiṁ . ve mātra aśubh karmako hī nahīṁ, kintu śubh karmako bhī choṛakar, svarūpameṁ sthir honeke liye nirantar udyamī rahate haiṁve sampūrṇa svarūpasthiratā hone tak usakā puruṣārtha karate hī rahate haiṁ . jab tak, puruṣārthakī apūrṇatāke kāraṇ, śubhāśubh pariṇāmoṁse chūṭakar svarūpameṁ sampūrṇatayā sthir nahīṁ huā jā sakatā tab takyadyapi svarūpasthiratākā āntarik-ālamban (antaḥsādhan) to śuddha pariṇati svayaṁ hī hai tathāpiāntarikaālamban lenevāleko jo bāhya ālambanarūp kahe jāte haiṁ aise (śuddha svarūpake vicār ādi) śubh pariṇāmoṁmeṁ ve jīv heyabuddhise pravartate haiṁ, kintu śubh karmoṁko nirarthak mānakar tathā choṛakar svacchandatayā aśubh karmoṁmeṁ pravr̥tta honekī buddhi unheṁ kabhī nahīṁ hotī . aise ekānta abhiprāy rahit jīv karmakā nāś karake, saṁsārase nivr̥tta hote haiṁ .111.

ab puṇya-pāp adhikārako pūrṇa karate hue ācāryadev jñānakī mahimā karate haiṁ :

ślokārtha :[pītamohaṁ ] moharūpī madirāke pīnese [bhram-ras-bharāt bhedonmādaṁ nāṭayat ] bhramarasake bhārase (atiśayapanese) śubhāśubh ka rmake bhedarūpī unmādako jo nacātā hai [tat sak lam api ka rma ] aise samasta ka rmako [balen ] apane bal dvārā [mūlonmūlaṁ kr̥tvā ] samūl ukhāṛakar


Page 260 of 642
PDF/HTML Page 293 of 675
single page version

iti puṇyapāparūpeṇ dvipātrībhūtamekapātrībhūy karma niṣkrāntam .

iti śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau puṇyapāpprarūpakaḥ tr̥tīyo‘ṅkaḥ .. [jñānajyotiḥ bhareṇ projjajr̥mbhe ] jñānajyoti atyanta sāmarthya sahit pragaṭ huī . vah jñānajyoti aisī hai ki [ka valitatamaḥ ] jisane ajñānarūpī aṁdhakārakā grās ka ra liyā hai arthāt jisane ajñānarūp aṁdhakārakā nāś ka ra diyā hai, [helā-unmilat ] jo līlāmātrase (sahaj puruṣārthase) vik sit hotī jātī hai aur [paramak layā sārdham ārabdhakeli ] jisane param ka lā arthāt kevalajñānake sāth krīṛā prārambha kī hai (jab tak samyagdr̥ṣṭi chadmastha hai tab tak jñānajyoti ke valajñānake sāth śuddhanayake balase parokṣa krīṛā ka ratī hai, ke valajñān hone par sākṣāt hotī hai .)

bhāvārtha :āpako (jñānajyotiko) pratibandhak karma jo ki śubhāśubh bhedarūp hokar nācatā thā aur jñānako bhulā detā thā use apanī śaktise ukhāṛakar jñānajyoti sampūrṇa sāmarthya sahit prakāśit huī . vah jñānajyoti athavā jñānakalā kevalajñānarūp paramakalākā aṁś hai tathā kevalajñānake sampūrṇa svarūpako vah jānatī hai aur us or pragati karatī hai, isaliye yah kahā hai ki ‘jñānajyotine kevalajñānake sāth krīṛā prāraṁbh kī hai’ . jñānakalā sahajarūpase vikāsako prāpta hotī jātī hai aur antameṁ paramakalā arthāt kevalajñān ho jātī hai .112.

ṭīkā :puṇya-pāparūpase do pātroṁke rūpameṁ nācanevālā karma ek pātrarūp hokar (raṁgabhūmimeṁse) bāhar nikal gayā .

bhāvārtha :yadyapi karma sāmānyatayā ek hī hai tathāpi usane puṇya-pāparūp do pātroṁkā svāṁg dhāraṇ karake raṁgabhūmimeṁ praveś kiyā thā . jab use jñānane yathārthatayā ek jān liyā tab vah ek pātrarūp hokar raṁgabhūmise bāhar nikal gayā, aur nr̥tya karanā banda kar diyā .

āśray, kāraṇ, rūp, savādasuṁ bhed vicārī ginai doū nyāre,
puṇya ru pāp śubhāśubhabhāvani bandha bhaye sukhaduḥkhakarā re
.
jñān bhaye dou ek lakhai budh āśray ādi samān vicāre,
bandhake kāraṇ haiṁ doū rūp, inheṁ taji jinamuni mokṣa padhāre
..

isaprakār śrī samayasārakī (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ puṇya-pāpkā prarūpak tīsarā aṅka samāpta huā .


Page 261 of 642
PDF/HTML Page 294 of 675
single page version

- 4 -
āsrav adhikār
ath praviśatyāsravaḥ .
(drutavilambit)

ath mahāmadanirbharamantharaṁ samararaṁgaparāgatamāsravam . ayamudāragabhīramahodayo jayati durjayabodhadhanurdharaḥ ..113..

dravyāsravataiṁ bhinna hvai, bhāvāsrav kar nās .
bhaye siddha paramātamā, namūn̐ tinahiṁ sukh ās ..

pratham ṭīkākār kahate haiṁ ki‘ab āsrav praveś karatā hai’ .

jaise nr̥tyamaṁc par nr̥tyakār svān̐g dhāraṇ kar praveś karatā hai usīprakār yahān̐ āsravakā svān̐g hai . us svān̐gako yathārthatayā jānanevālā samyagjñān hai; usakī mahimārūp maṁgal karate haiṁ :

ślokārtha :[ath ] ab [samararaṁgaparāgatam ] samarāṁgaṇameṁ āye hue, [mahāmadanirbharamantharaṁ ] mahāmadase bhare hue madonmatta [āsravam ] āsravako [ayam durjayabodhadhanurdharaḥ ] yah durjay jñān-dhanurdhar [jayati ] jīt letā hai[udāragabhīramahodayaḥ ] ki jis jñānarūp bāṇāvalīkā mahān uday udār hai (arthāt āsravako jītaneke liye jitanā puruṣārtha cāhie utanā vah pūrā karatā haiai) aur gaṁbhīr hai (arthāt chadmastha jīv jisakā pār nahīṁ pā sak te) .

bhāvārtha :yahān̐ āsravane nr̥tyamaṁc par praveś kiyā hai . nr̥tyameṁ anek rasoṁkā varṇan hotā hai, isaliye yahān̐ rasavat alaṁkārake dvārā śāntarasameṁ vīrarasako pradhān karake varṇan kiyā hai ki ‘jñānarūp dhanurdhar āsravako jītatā hai’ . samasta viśvako jītakar madonmat huā āsrav saṁgrāmabhūmimeṁ ākar khaṛā ho gayā; kintu jñān to usase adhik balavān yoddhā hai, isaliye vah āsravako jīt letā hai arthāt antarmuhūrtameṁ karmoṁkā nāś karake kevalajñān utpanna karatā hai . jñānakā aisā sāmarthya hai .113.


Page 262 of 642
PDF/HTML Page 295 of 675
single page version

tatrāsravasvarūpamabhidadhāti

micchattaṁ aviramaṇaṁ kasāyajogā ya saṇṇasaṇṇā du . bahuvihabheyā jīve tassev aṇaṇṇapariṇāmā ..164.. ṇāṇāvaraṇādīyassa te du kammassa kāraṇaṁ hoṁti .

tesiṁ pi hodi jīvo ya rāgadosādibhāvakaro ..165..
mithyātvamaviramaṇaṁ kaṣāyayogau ca saṁjñāsaṁjñāstu .
bahuvidhabhedā jīve tasyaivānanyapariṇāmāḥ ..164..
jñānāvaraṇādyasya te tu karmaṇaḥ kāraṇaṁ bhavanti .
teṣāmapi bhavati jīvaśca rāgadveṣādibhāvakaraḥ ..165..
rāgadveṣamohā āsravāḥ ih hi jīve svapariṇāmanimittāḥ ajaḍatve sati cidābhāsāḥ .

ab āsravakā svarūp kahate haiṁ :

mithyātva avirat aru kaṣāyeṁ, yog 1saṁjña 2asaṁjña haiṁ .
1ye vividh bhed ju jīvameṁ, jīvake ananya hi bhāv haiṁ ..164..
aru 2ve hi jñānāvaraṇaādik karmake kāraṇ banaiṁ .
unakā bhi kāraṇ jīv bane, jo rāgadveṣādik kare ..165..

gāthārtha :[mithyātvam ] mithyātva, [aviramaṇaṁ ] aviramaṇ, [ka ṣāyayogau ca ] ka ṣāy aur yogyah āsrav [saṁjñāsaṁjñāḥ tu ] saṁjña (cetanake vikār) bhī hai aur asaṁjña (pudgalake vikār) bhī haiṁ . [bahuvidhabhedāḥ ] vividh bhedavāle saṁjña āsrav[jīve ] jo ki jīvameṁ utpanna hote haiṁ vee[tasya ev ] jīvake hī [ananyapariṇāmāḥ ] ananya pariṇām haiṁ . [te tu ] aur asaṁjña āsrav [jñānāvaraṇādyasya ka rmaṇaḥ ] jñānāvaraṇādi ka rmake [kāraṇaṁ ] kāraṇ (nimitta) [bhavanti ] hote haiṁ [ca ] aur [teṣām api ] unakā bhī (asaṁjña āsravoṁke bhī ka rmabaṁdhakā nimitta honemeṁ) [rāgadveṣādibhāvak raḥ jīvaḥ ] rāgadveṣādi bhāv ka ranevālā jīv [bhavati ] kāraṇ (nimitta) hotā hai .

ṭīkā :is jīvameṁ rāg, dveṣ aur mohyah āsrav apane pariṇāmake nimittase (kāraṇase) hote haiṁ, isaliye ve jaṛ na honese cidābhās haiṁ (arthāt jisameṁ caitanyakā ābhās hai aise haiṁ, cidvikār haiṁ) .


Page 263 of 642
PDF/HTML Page 296 of 675
single page version

mithyātvāviratikaṣāyayogāḥ pudgalapariṇāmāḥ, jñānāvaraṇādipudgalakarmāsravaṇanimittatvāt, kilāsravāḥ . teṣāṁ tu tadāsravaṇanimittamtvanimittam ajñānamayā ātmapariṇāmā rāgadveṣamohāḥ . tat āsravaṇanimittatvanimittatvāt rāgadveṣamohā evāsravāḥ . te cājñānin ev bhavantīti arthādevāpadyate .

ath jñāninastadabhāvaṁ darśayati

ṇatthi du āsavabaṁdho sammādiṭṭhissa āsavaṇiroho .

saṁte puvvaṇibaddhe jāṇadi so te abaṁdhaṁto ..166..
nāsti tvāsravabandhaḥ samyagdr̥ṣṭerāsravanirodhaḥ .
santi pūrvanibaddhāni jānāti sa tānyabadhnan ..166..

mithyātva, avirati, kaṣāy aur yogyah pudgalapariṇām, jñānāvaraṇādi pudgalakarmake āsravaṇake nimitta honese, vāstavameṁ āsrav haiṁ; aur unake (mithyātvādi pudgalapariṇāmoṁke) karma- āsravaṇake nimittatvake nimitta rāgadveṣamoh haiṁjo ki ajñānamay ātmapariṇām haiṁ . isaliye (mithyātvādi pudgalapariṇāmoṁke) āsravaṇake nimittatvake nimittabhūt honese rāg-dveṣ-moh hī āsrav haiṁ . aur ve (rāgadveṣamoh) to ajñānīke hī hote haiṁ yah arthameṁse hī spaṣṭa jñāt hotā hai . (yadyapi gāthāmeṁ yah spaṣṭa śabdoṁmeṁ nahīṁ kahā hai tathāpi gāthāke hī arthameṁse yah āśay nikalatā hai .)

bhāvārtha :jñānāvaraṇādi karmoṁke āsravaṇakā (āgamanakā) kāraṇ (nimitta) to mithyātvādikarmake udayarūp pudgal-pariṇām haiṁ, isaliye ve vāstavameṁ āsrav haiṁ . aur unake karmāsravake nimittabhūt honekā nimitta jīvake rāgadveṣamoharūp (ajñānamay) pariṇām haiṁ, isaliye rāgadveṣamoh hī āsrav haiṁ . un rāgadveṣamohako cidvikār bhī kahā jātā hai . ve rāgadveṣamoh jīvakī ajñān-avasthāmeṁ hī hote haiṁ . mithyātva sahit jñān hī ajñān kahalātā hai . isaliye mithyādr̥ṣṭike arthāt ajñānīke hī rāgadveṣamoharūp āsrav hote haiṁ ..164-165..

ab yah batalāte haiṁ ki jñānīke āsravoṁkā (bhāvāsravoṁkā) abhāv hai :

saddr̥ṣṭiko āsrav nahīṁ, nahiṁ bandha, āsravarodh hai .
nahiṁ bān̐dhatā, jāne hi pūrvanibaddha jo sattāviṣaiṁ ..166..

gāthārtha :[samyagdr̥ṣṭeḥ tu ] samyagdr̥ṣṭike [āsravabandhaḥ ] āsrav jisakā nimitta hai


Page 264 of 642
PDF/HTML Page 297 of 675
single page version

yato hi jñānino jñānamayairbhāvairajñānamayā bhāvāḥ parasparavirodhino‘vaśyamev nirudhyante; tato‘jñānamayānāṁ bhāvānām rāgadveṣamohānāṁ āsravabhūtānāṁ nirodhāt jñānino bhavatyev āsravanirodhaḥ . ato jñānī nāsravanimittāni pudgalakarmāṇi baghnāti, nityamevākartr̥tvāt tāni navāni na badhnan sadavasthāni pūrvabaddhāni jñānasvabhāvatvāt kevalamev jānāti . aisā bandha [nāsti ] nahīṁ hai, [āsravanirodhaḥ ] (kyoṁki) āsravakā (bhāvāsravakā) nirodh hai; [tāni ] navīn ka rmoṁko [abadhnan ] nahīṁ bān̐dhatā [saḥ ] vah, [santi ] sattāmeṁ rahe hue [pūrvanibaddhāni ] pūrvabaddha karmoṁko [jānāti ] jānatā hī hai .

ṭīkā :vāstavameṁ jñānīke jñānamay bhāvoṁse ajñānamay bhāv avaśya hī niruddha abhāvarūp hote haiṁ, kyoṁki paraspar virodhī bhāv ekasāth nahīṁ rah sakate; isaliye ajñānamay bhāvarūp rāg-dveṣ-moh jo ki āsravabhūt (āsravasvarūp) haiṁ unakā nirodh honese, jñānīke āsravakā nirodh hotā hī hai . isaliye jñānī, āsrav jinakā nimitta hai aise (jñānāvaraṇādi) pudgalakarmoṁko nahīṁ bān̐dhatā,sadā akartr̥tva honese navīn karmoṁko na bān̐dhatā huā sattāmeṁ rahe hue pūrvabaddha karmoṁko, svayaṁ jñānasvabhāvavān honese, mātra jānatā hī hai . (jñānīkā jñān hī svabhāv hai, kartr̥tva nahīṁ; yadi kartr̥tva ho to karmako bān̐dhe, jñātr̥tva honese karmabandha nahīṁ karatā .)

bhāvārtha :jñānīke ajñānamay bhāv nahīṁ hote, aur ajñānamay bhāv na honese (ajñānamay) rāgadveṣamoh arthāt āsrav nahīṁ hote aur āsrav na honese navīn bandha nahīṁ hotā . isaprakār jñānī sadā hī akartā honese navīn karma nahīṁ bān̐dhatā aur jo pūrvabaddha karma sattāmeṁ vidyamān haiṁ unakā mātra jñātā hī rahatā hai .

aviratasamyagdr̥ṣṭike bhī ajñānamay rāgadveṣamoh nahīṁ hotā . jo mithyātva sahit rāgādi hotā hai vahī ajñānake pakṣameṁ mānā jātā hai, samyaktva sahit rāgādik ajñānake pakṣameṁ nahīṁ hai . samyagdr̥ṣṭike sadā jñānamay pariṇaman hī hotā hai . usako cāritramohake udayakī balavattāse jo rāgādi hote haiṁ usakā svāmitva usake nahīṁ hai; vah rāgādiko rog samān jānakar pravartatā hai aur apanī śaktike anusār unheṁ kāṭatā jātā hai . isaliye jñānīke jo rāgādi hote haiṁ vah vidyamān hone par bhī avidyamān jaise hī haiṁ; vah āgāmī sāmānya saṁsārakā bandha nahīṁ karatā, mātra alpa sthiti-anubhāgavālā bandha karatā hai . aise alpa bandhako yahān̐ nahīṁ ginā hai ..166..

isaprakār jñānīke āsrav na honese bandha nahīṁ hotā .


Page 265 of 642
PDF/HTML Page 298 of 675
single page version

ath rāgadveṣamohānāmāsravatvaṁ niyamayati

bhāvo rāgādijudo jīveṇ kado du baṁdhago bhaṇido . rāgādivippamukko abaṁdhago jāṇago ṇavari ..167..

bhāvo rāgādiyuto jīven kr̥tastu bandhako bhaṇitaḥ .
rāgādivipramukto‘bandhako jñāyakaḥ kevalam ..167..

ih khalu rāgadveṣamohasamparkajo‘jñānamay ev bhāvaḥ, ayaskāntopalasamparkaj iv kālāyasasūcīṁ, karma kartumātmānaṁ codayati; tadvivekajastu jñānamayaḥ, ayaskāntopalavivekaj iv kālāyasasūcīṁ, akarmakaraṇotsukamātmānaṁ svabhāvenaiv sthāpayati . tato rāgādisaṁkīrṇo‘jñānamay ev kartr̥tve codakatvādbandhakaḥ . tadasaṁkīrṇastu svabhāvodbhāsakatvātkevalaṁ jñāyak ev, na manāgapi bandhakaḥ .

ab, rāgadveṣamoh hī āsrav hai aisā niyam karate haiṁ :
rāgādiyut jo bhāv jīvakr̥t usahiko bandhak kahā .
rāgādise pravimukta, jñāyak mātra, bandhak nahiṁ rahā ..167..

gāthārtha :[jīven kr̥taḥ ] jīvakr̥t [rāgādiyutaḥ ] rāgādiyukta [bhāvaḥ tu ] bhāv [bandhak : bhaṇitaḥ ] bandhak (navīn ka rmoṁkā bandha ka ranevālā) ka hā gayā hai . [rāgādivipramuktaḥ ] rāgādise vimukta bhāv [abandhak : ] baṁdhak nahīṁ hai, [kevalam jñāyak : ] vah mātra jñāyak hī hai .

ṭīkā :jaise lohacumbak-pāṣāṇake sāth saṁsargase (lohekī suīmeṁ) utpanna huā bhāv lohekī suīko (gati karaneke liye) prerit karatā hai usīprakār rāgadveṣamohake sāth miśrit honese (ātmāmeṁ) utpanna huā ajñānamay bhāv hī ātmāko karma karaneke liye prerit karatā hai, aur jaise lohacumbak-pāṣāṇake sāth asaṁsargase (suīmeṁ) utpanna huā bhāv lohekī suīko (gati na karanerūp) svabhāvameṁ hī sthāpit karatā hai usīprakār rāgadveṣamohake sāth miśrit nahīṁ honese (ātmāmeṁ) utpanna huā jñānamay bhāv, jise karma karanekī utsukatā nahīṁ hai (arthāt karma karanekā jisakā svabhāv nahīṁ hai) aise ātmāko svabhāvameṁ hī sthāpit karatā hai; isaliye rāgādike sāth miśrit ajñānamay bhāv hī kartr̥tvameṁ prerit karatā hai ataḥ vah bandhak hai aur rāgādike sāth amiśrit bhāv svabhāvakā prakāśak honese mātra jñāyak hī hai, kiṁcitmātra bhī bandhak nahīṁ hai

.

bhāvārtha :rāgādike sāth miśrit ajñānamay bhāv hī bandhakā kartā hai, aur rāgādike

34

Page 266 of 642
PDF/HTML Page 299 of 675
single page version

ath rāgādyasaṁkīrṇabhāvasambhavaṁ darśayati

pakke phalamhi paḍie jah ṇa phalaṁ bajjhae puṇo viṁṭe . jīvassa kammabhāve paḍie ṇa puṇodayamuvedi ..168..

pakve phale patite yathā na phalaṁ badhyate punarvr̥ntaiḥ .
jīvasya karmabhāve patite na punarudayamupaiti ..168..

yathā khalu pakvaṁ phalaṁ vr̥ntātsakr̥dviśliṣṭaṁ sat na punarvr̥ntasambandhamupaiti, tathā ka rmodayajo bhāvo jīvabhāvātsakr̥ dviśliṣṭaḥ san na punarjīvabhāvamupaiti . evaṁ jñānamayo rāgādyasaṁkīrṇo bhāvaḥ sambhavati . sāth amiśrit jñānamay bhāv bandhakā kartā nahīṁ hai,yah niyam hai ..167..

ab, rāgādike sāth amiśrit bhāvakī utpatti batalāte haiṁ :
phal pakva khiratā, vr̥nta sah sambandha phi ra pātā nahīṁ .
tyoṁ karmabhāv khirā, punaḥ jīvameṁ uday pātā nahīṁ ..168..

gāthārtha :[yathā ] jaise [pakve phale ] pake hue phalake [patite ] girane par [punaḥ ] phi rase [phalaṁ ] vah phal [vr̥ntaiḥ ] us ḍaṇṭhalake sāth [na badhyate ] nahīṁ juṛatā, usīprakār [jīvasya ] jīvake [ka rmabhāve ] ka rmabhāv [patite ] khir jāne par vah [punaḥ ] phi rase [udayam na upaiti ] utpanna nahīṁ hotā (arthāt vah karmabhāv jīvake sāth punaḥ nahīṁ juṛatā) .

ṭīkā :jaise pakā huā phal ek bār ḍaṇṭhalase gir jāne par phi ra vah usake sāth sambandhako prāpta nahīṁ hotā, isīprakār karmodayase utpanna honevālā bhāv jīvabhāvase ek bār alag hone par phi ra jīvabhāvako prāpta nahīṁ hotā . isaprakār rāgādike sāth na milā huā jñānamay bhāv utpanna hotā hai .

bhāvārtha :yadi jñān ek bār (apratipātī bhāvase) rāgādikase bhinna pariṇamit ho to vah punaḥ kabhī bhī rāgādike sāth miśrit nahīṁ hotā . isaprakār utpanna huā, rāgādike sāth na milā huā jñānamay bhāv sadā rahatā hai . phi ra jīv asthiratārūpase rāgādimeṁ yukta hotā hai vah niścayadr̥ṣṭise yuktatā hai hī nahīṁ aur usake jo alpa bandha hotā hai vah bhī niścayadr̥ṣṭise bandha hai hī nahīṁ; kyoṁki abaddhaspr̥ṣṭarūpase pariṇaman nirantar vartatā hī rahatā hai . tathā use mithyātvake sāth rahanevālī prakr̥tiyoṁkā bandha nahīṁ hotā aur anya prakr̥tiyān̐ sāmānya saṁsārakā kāraṇ nahīṁ hai; mūlase


Page 267 of 642
PDF/HTML Page 300 of 675
single page version

(śālinī)
bhāvo rāgadveṣamohairvinā yo
jīvasya syād jñānanirvr̥tta ev
.
rundhan sarvān dravyakarmāsravaughān
eṣo‘bhāvaḥ sarvabhāvāsravāṇām
..114..
ath jñānino dravyāsravābhāvaṁ darśayati

puḍhavīpiṁḍasamāṇā puvvaṇibaddhā du paccayā tassa .

kammasarīreṇ du te baddhā savve vi ṇāṇissa ..169..
pr̥thvīpiṇḍasamānāḥ pūrvanibaddhāstu pratyayāstasya .
karmaśarīreṇ tu te baddhāḥ sarve‘pi jñāninaḥ ..169..

kaṭe hue vr̥kṣake hare pattoṁke samān ve prakr̥tiyān̐ śīghra hī sūkhane yogya haiṁ ..168..

ab, ‘jñānamay bhāv hī bhāvāsravakā abhāv hai’ is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[jīvasya ] jīvakā [yaḥ ] jo [rāgadveṣamohaiḥ binā ] rāgadveṣamoh rahit, [jñānanirvr̥ttaḥ ev bhāvaḥ ] jñānase hī racit bhāv [syāt ] hai aur [sarvān dravyak rmāsrav-oghān rundhan ] jo sarva draḍḍavyak rmake āsrav-samūhako (-arthāt thokabandha dravyak rmake pravāhako) rok nevālā hai, [eṣaḥ sarva-bhāvāsravāṇām abhāvaḥ ] vah (jñānamay) bhāv sarva bhāvāsravake abhāvasvarūp hai .

bhāvārtha :mithyātva rahit bhāv jñānamay hai . vah jñānamay bhāv rāgadveṣamoh rahit hai aur dravyakarmake pravāhako rokanevālā hai; isaliye vah bhāv hī bhāvāsravake abhāvasvarūp hai .

saṁsārakā kāraṇ mithyātva hī hai; isaliye mithyātvasaṁbaṁdhī rāgādikā abhāv hone par, sarva bhāvāsravoṁkā abhāv ho jātā hai yah yahān̐ kahā gayā hai ..114..

ab, yah batalāte haiṁ ki jñānīke dravyāsravakā abhāv hai

jo sarva pūrvanibaddha pratyay vartate haiṁ jñānike .
ve pr̥thvipiṁḍ samān haiṁ, kārmaṇaśarīr nibaddha haiṁ ..169..

gāthārtha :[tasya jñāninaḥ ] us jñānīke [pūrvanibaddhāḥ tu ] pūrvabaddha [sarve api ]