Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Kalash: 115-125 ; Gatha: 170-183 ; Sanvar adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 34

 

Page 268 of 642
PDF/HTML Page 301 of 675
single page version

ye khalu pūrvamajñānen baddhā mithyātvāviratikaṣāyayogā dravyāsravabhūtāḥ pratyayāḥ, te jñānino dravyāntarabhūtā acetanapudgalapariṇāmatvāt pr̥thvīpiṇḍasamānāḥ . te tu sarve‘pi- svabhāvat ev kārmāṇaśarīreṇaiv sambaddhāḥ, na tu jīven . ataḥ svabhāvasiddha ev dravyāsravābhāvo jñāninaḥ .

(upajāti)
bhāvāsravābhāvamayaṁ prapanno
dravyāsravebhyaḥ svat ev bhinnaḥ
.
jñānī sadā jñānamayaikabhāvo
nirāsravo jñāyak ek ev
..115..
samasta [pratyayāḥ ] pratyay [pr̥thvīpiṇḍasamānāḥ ] miṭṭīke ḍheleke samān haiṁ [tu ] aur [te ] ve
[ka rmaśarīreṇ ] (mātra) kārmaṇ śarīrake sāth [baddhāḥ ] ban̐dhe hue haiṁ
.

ṭīkā :jo pahale ajñānase ban̐dhe hue mithyātva, avirati, kaṣāy aur yogarūp dravyāsravabhūt pratyay haiṁ, ve anyadravyasvarūp pratyay acetan pudgalapariṇāmavāle haiṁ, isaliye jñānīke liye miṭṭīke ḍheleke samān haiṁ (jaise miṭṭī ādi pudgalaskandha haiṁ vaise hī yah pratyay haiṁ); ve to samasta hī, svabhāvase hī mātra kārmaṇ śarīrake sāth ban̐dhe hue haiṁsambandhayukta haiṁ, jīvake sāth nahīṁ; isaliye jñānīke svabhāvase hī dravyāsravakā abhāv siddha hai .

bhāvārtha :jñānīke jo pahale ajñānadaśāmeṁ ban̐dhe hue mithyātvādi dravyāsravabhūt pratyay haiṁ ve to miṭṭīke ḍhelekī bhān̐ti pudgalamay haiṁ, isaliye ve svabhāvase hī amūrtik caitanyasvarūp jīvase bhinna haiṁ . unakā bandha athavā sambandha pudgalamay kārmaṇaśarīrake sāth hī hai, cinmay jīvake sāth nahīṁ . isaliye jñānīke dravyāsravakā abhāv to svabhāvase hī hai . (aur jñānīke bhāvāsravakā abhāv honese, dravyāsrav navīn karmoṁke āsravaṇake kāraṇ nahīṁ hote, isaliye is dr̥ṣṭise bhī jñānīke dravyāsravakā abhāv hai .)..169..

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[bhāvāsrav-abhāvam prapannaḥ ] bhāvāsravoṁke abhāvako prāpta aur [dravyāsravebhyaḥ svataḥ ev bhinnaḥ ] dravyāsravoṁse to svabhāvase hī bhinna [ayaṁ jñānī ] yah jñānī [sadā jñānamay-ek -bhāvaḥ ] jo ki sadā ek jñānamay bhāvavālā hai[nirāsravaḥ ] nirāsrav hī hai, [ek : jñāyak : ev ] mātra ek jñāyak hī hai .


Page 269 of 642
PDF/HTML Page 302 of 675
single page version

kathaṁ jñānī nirāsrav iti cet
cauvih aṇeyabheyaṁ baṁdhaṁte ṇāṇadaṁsaṇaguṇehiṁ .
samae samae jamhā teṇ abaṁdho tti ṇāṇī du ..170..
caturvidhā anekabhedaṁ badhnanti jñānadarśanaguṇābhyām .
samaye samaye yasmāt tenābandha iti jñānī tu ..170..

jñānī hi tāvadāsravabhāvabhāvanābhiprāyābhāvānnirāsrav ev . yattu tasyāpi dravyapratyayāḥ pratisamayamanek prakāraṁ pudgalakarma badhnanti, tatra jñānaguṇapariṇām ev hetuḥ .

kathaṁ jñānaguṇapariṇāmo bandhaheturiti cet

bhāvārtha :jñānīke rāgadveṣamohasvarūp bhāvāsravakā abhāv huā hai aur vah dravyāsravase to sadā hī svayamev bhinna hī hai, kyoṁki dravyāsrav pudgalapariṇāmasvarūp hai aur jñānī caitanyasvarūp hai . isaprakār jñānīke bhāvāsrav tathā dravyāsravakā abhāv honese vah nirāsrav hī hai .115.

ab yah praśna hotā hai ki jñānī nirāsrav kaise haiaiṁ? usake uttarasvarūp gāthā kahate haiṁ :

cauvidhāsrav samay samay ju, jñānadarśan guṇahise .
bahubhed bān̐dhe karma, isase jñāni bandhak nāhiṁ hai ..170..

gāthārtha :[yasmāt ] kyoṁki [caturvidhāḥ ] cār prakārake dravyāsrav [jñānadarśan- guṇābhyām ] jñānadarśanaguṇoṁke dvārā [samaye samaye ] samay samay par [anek bhedaṁ ] anek prakārakā ka rma [badhnanti ] bān̐dhate haiṁ, [ten ] isaliye [jñānī tu ] jñānī to [abandhaḥ iti ] abandha hai .

ṭīkā :pahale, jñānī to āsravabhāvakī bhāvanāke abhiprāyake abhāvake kāraṇ nirāsrav hī hai; parantu jo use bhī dravyapratyay prati samay anek prakārakā pudgalakarma bān̐dhate haiṁ, vahān̐ jñānaguṇakā pariṇaman hī kāraṇ hai ..170..

ab yah praśna hotā hai ki jñānaguṇakā pariṇaman bandhakā kāraṇ kaise hai ? usake uttarakī gāthā kahate haiṁ :


Page 270 of 642
PDF/HTML Page 303 of 675
single page version

jamhā du jahaṇṇādo ṇāṇaguṇādo puṇo vi pariṇamadi .

aṇṇattaṁ ṇāṇaguṇo teṇ du so baṁdhago bhaṇido ..171..
yasmāttu jaghanyāt jñānaguṇāt punarapi pariṇamate .
anyatvaṁ jñānaguṇaḥ ten tu sa bandhako bhaṇitaḥ ..171..

jñānaguṇasya hi yāvajjaghanyo bhāvaḥ tāvat tasyāntarmuhūrtavipariṇāmitvāt punaḥ punaranya- tayāsti pariṇāmaḥ . sa tu, yathākhyātacāritrāvasthāyā adhastādavaśyambhāvirāgasadbhāvāt, bandhaheturev syāt .

evaṁ sati kathaṁ jñānī nirāsrav iti cet

jo jñānaguṇakī jaghanatāmeṁ, vartatā guṇ jñānakā .
phi ra phi ra praṇamatā anyarūp ju, usahise bandhak kahā ..171..

gāthārtha :[yasmāt tu ] kyoṁki [jñānaguṇaḥ ] jñānaguṇ, [jaghanyāt jñānaguṇāt ] jaghanya jñānaguṇake kāraṇ [punarapi ] phi rase bhī [anyatvaṁ ] anyarūpase [pariṇamate ] pariṇaman karatā hai, [ten tu ] isaliye [saḥ ] vah (jñānaguṇ) [bandhak : ] ka rmoṁkā baṁdhak [bhaṇitaḥ ] ka hā gayā hai .

ṭīkā :jab tak jñānaguṇakā jaghanya bhāv hai (kṣāyopaśamik bhāv hai) tab tak vah (jñānaguṇ) antarmuhūrtameṁ vipariṇāmako prāpta hotā hai, isaliye punaḥ punaḥ usakā anyarūp pariṇaman hotā hai . vah (jñānaguṇakā jaghanya bhāvase pariṇaman), yathākhyātacāritra-avasthāke nīce avaśyambhāvī rāgakā sadbhāv honese, bandhakā kāraṇ hī hai .

bhāvārtha :kṣāyopaśamikajñān ek jñey par antarmuhūrta hī ṭhaharatā hai, phi ra vah avaśya hī anya jñeyako avalambatā hai; svarūpameṁ bhī vah antarmuhūrta hī ṭik sakatā hai, phi ra vah vipariṇāmako prāpta hotā hai . isaliye aisā anumān bhī ho sakatā hai ki samyagdr̥ṣṭi ātmā savikalpa daśāmeṁ ho yā nirvikalpa anubhavadaśāmeṁ house yathākhyātacāritra-avasthā honeke pūrva avaśya hī rāgabhāvakā sadbhāv hotā hai; aur rāg honese bandha bhī hotā hai . isaliye jñānaguṇake jaghanya bhāvako bandhakā hetu kahā gayā hai ..171..

ab punaḥ praśna hotā hai kiyadi aisā hai (arthāt jñānaguṇakā jaghanya bhāv bandhakā kāraṇ hai) to phi ra jñānī nirāsrav kaise hai ? usake uttarasvarūp gāthā kahate haiṁ :


Page 271 of 642
PDF/HTML Page 304 of 675
single page version

daṁsaṇaṇāṇacarittaṁ jaṁ pariṇamade jahaṇṇabhāveṇ . ṇāṇī teṇ du bajjhadi poggalakammeṇ viviheṇ ..172..

darśanajñānacāritraṁ yatpariṇamate jaghanyabhāven .
jñānī ten tu badhyate pudgalakarmaṇā vividhen ..172..

yo hi jñānī sa buddhipūrvakarāgadveṣamoharūpāsravabhāvābhāvāt nirāsrav ev . kintu so‘pi yāvajjñānaṁ sarvotkr̥ṣṭabhāven draṣṭuṁ jñātumanucarituṁ vā‘śaktaḥ san jaghanyabhāvenaiv jñānaṁ paśyati jānātyanucarati ca tāvattasyāpi, jaghanyabhāvānyathānupapattyā‘numīyamānābuddhipūrvakakalaṁvipāk- sadbhāvāt, pudgalakarmabandhaḥ syāt . atastāvajjñānaṁ draṣṭavyaṁ jñātavyamanucaritavyaṁ ca yāvajjñānasya yāvān pūrṇo bhāvastāvān dr̥ṣṭo jñāto‘nucaritaśca samyagbhavati . tataḥ sākṣāt jñānībhūtaḥ sarvathā nirāsrav ev syāt .

cāritra, darśan, jñān tīn, jaghanya bhāv ju pariṇame .
usase hi jñānī vividh pudgalakarmase bandhāt hai ..172..

gāthārtha :[yat ] kyoṁki [darśanajñānacāritraṁ ] darśan-jñān-cāritra [jaghanyabhāven ] jaghanya bhāvase [pariṇamate ] pariṇaman karate haiṁ, [ten tu ] isaliye [jñānī ] jñānī [vividhen ] anek prakārake [pudgalak rmaṇā ] pudgalak rmase [badhyate ] ban̐dhatā hai .

ṭīkā :jo vāstavameṁ jñānī hai, usake buddhipūrvak (icchāpūrvak) rāgadveṣamoharūp āsravabhāvoṁkā abhāv hai isaliye, vah nirāsrav hī hai . parantu vahān̐ itanā viśeṣ hai kivah jñānī jab tak jñānako sarvotkr̥ṣṭa bhāvase dekhane, jānane aur ācaraṇ karanemeṁ aśakta vartatā huā jaghanya bhāvase hī jñānako dekhatā jānatā aur ācaraṇ karatā hai tab tak use bhī, jaghanyabhāvakī anyathā anupapattike dvārā (jaghanya bhāv anya prakārase nahīṁ banatā isaliye) jisakā anumān ho sakatā hai aise abuddhipūrvak karmakalaṁkake vipākakā sadbhāv honese, pudgalakarmakā bandha hotā hai, isaliye tabatak jñānako dekhanā, jānanā aur ācaraṇ karanā cāhiye jab tak jñānakā jitanā pūrṇa bhāv hai utanā dekhane, jānane aur ācaraṇameṁ bhalībhān̐ti ā jāye . tabase lekar sākṣāt jñānī hotā huā (vah ātmā) sarvathā nirāsrav hī hotā hai .

bhāvārtha :jñānīke buddhipūrvak (ajñānamay) rāgadveṣamohakā abhāv honese vah nirāsrav hī hai . parantu jab tak kṣāyopaśamik jñān hai tab tak vah jñānī jñānako sarvotkr̥ṣṭa bhāvase na to


Page 272 of 642
PDF/HTML Page 305 of 675
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
saṁnyasyannijabuddhipūrvamaniśaṁ rāgaṁ samagraṁ svayaṁ
vāraṁvāramabuddhipūrvamapi taṁ jetuṁ svaśaktiṁ spr̥śan
.
ucchindanparavr̥ttimev sakalāṁ jñānasya pūrṇo bhav-
nnātmā nityanirāsravo bhavati hi jñānī yadā syāttadā
..116..

dekh sakatā hai, na jān sakatā hai aur na ācaraṇ kar sakatā hai, kintu jaghanya bhāvase dekh sakatā hai, jān sakatā hai aur ācaraṇ kar sakatā hai; isase yah jñāt hotā hai ki us jñānīke abhī abuddhipūrvak karmakalaṁkakā vipāk (cāritramohasambandhī rāgadveṣ) vidyamān hai aur isase usake bandha bhī hotā hai . isaliye use yah upadeś hai kijab tak kevalajñān utpanna na ho tab tak nirantar jñānakā hī dhyān karanā cāhiye, jñānako hī dekhanā cāhiye, jñānako hī jānanā cāhiye aur jñānakā hī ācaraṇ karanā cāhiye . isī mārgase darśan-jñān-cāritrakā pariṇaman barḥatā jātā hai aur aisā karate karate kevalajñān pragaṭ hotā hai . jab kevalajñān pragaṭatā hai tabase ātmā sākṣāt jñānī hai aur sarva prakārase nirāsrav hai .

jab tak kṣāyopaśamik jñān hai tab tak abuddhipūrvak (cāritramohakā) rāg hone par bhī, buddhipūrvak rāgake abhāvakī apekṣāse jñānīke nirāsravatva kahā hai aur abuddhipūrvak rāgakā abhāv hone par tathā kevalajñān pragaṭ hone par sarvathā nirāsravatva kahā hai . yah, vivakṣākī vicitratā hai . apekṣāse samajhane par yah sarva kathan yathārtha hai ..172..

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[ātmā yadā jñānī syāt tadā ] ātmā jab jñānī hotā hai tab, [svayaṁ ] svayaṁ [nijabuddhipūrvam samagraṁ rāgaṁ ] apane samasta buddhipūrvak rāgako [aniśaṁ ] nirantar [saṁnyasyan ] choṛatā huā arthāt na ka ratā huā, [abuddhipūrvam ] aur jo abuddhipūrvak rāg hai [taṁ api ] use bhī [jetuṁ ] jītaneke liye [vāramvāram ] bārambār [svaśaktiṁ spr̥śan ] (jñānānubhavanarūp) svaśaktiko sparśa karatā huā aur (isaprakār) [sak lāṁ paravr̥ttim ev ucchindan ] samasta paravr̥ttikoparapariṇatikoukhāṛatā huā [jñānasya pūrṇaḥ bhavan ] jñānake pūrṇabhāvarūp hotā huā, [hi ] vāstavameṁ [nityanirāsravaḥ bhavati ] sadā nirāsrav hai .

bhāvārtha :jñānīne samasta rāgako hey jānā hai . vah rāgako miṭāneke liye udyam karatā hai; usake āsravabhāvakī bhāvanākā abhiprāy nahīṁ hai; isaliye vah sadā nirāsrav hī kahalātā hai .

paravr̥tti (parapariṇati) do prakārakī haiaśraddhārūp aur asthiratārūp . jñānīne


Page 273 of 642
PDF/HTML Page 306 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
sarvasyāmev jīvantyāṁ dravyapratyayasantatau .
kuto nirāsravo jñānī nityameveti cenmatiḥ ..117..
savve puvvaṇibaddhā du paccayā atthi sammadiṭṭhissa .
uvaogappāogaṁ baṁdhaṁte kammabhāveṇ ..173..
aśraddhārūp paravr̥ttiko choṛ diyā hai aur vah asthiratārūp paravr̥ttiko jītaneke liye nij
śaktiko bārambār sparśa karatā hai arthāt pariṇatiko svarūpake prati bārambār unmukh kiyā karatā
hai
. isaprakār sakal paravr̥ttiko ukhāṛ karake kevalajñān pragaṭ karatā hai .

‘buddhipūrvak’ aur ‘abuddhipūrvak’ kā artha isaprakār hai :jo rāgādipariṇām icchā sahit hote haiṁ so buddhipūrvak haiṁ aur jo icchā rahitparanimittakī balavattāse hote haiṁ so abuddhipūrvak haiṁ . jñānīke jo rāgādipariṇām hote haiṁ ve sabhī abuddhipūrvak hī haiṁ; savikalpa daśāmeṁ honevāle rāgādipariṇām jñānīko jñāt to haiṁ tathāpi ve abuddhipūrvak haiṁ, kyoṁki ve binā hī icchāke hote haiṁ .

(paṇḍit rājamalajīne is kalaśakī ṭīkā karate hue ‘buddhipūrvak’ aur ‘abuddhipūrvak’ kā artha isaprakār kiyā hai :jo rāgādipariṇām manake dvārā, bāhya viṣayoṁkā avalamban lekar pravartate hue jīvako svayaṁko jñāt hote haiṁ tathā dūsaroṁko bhī anumānase jñāt hote haiṁ ve pariṇām buddhipūrvak haiṁ; aur jo rāgādipariṇām indriy-manake vyāpārake atirikta mātra mohodayake nimittase hote haiṁ tathā jīvako jñāt nahīṁ hote ve abuddhipūrvak haiṁ . in abuddhipūrvak pariṇāmoṁko pratyakṣa jñānī jānatā hai aur unake avinābhāvī cihnoṁse ve anumānase bhī jñāt hote haiṁ .) .116.

ab śiṣyakī āśaṁkākā ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[sarvasyām ev dravyapratyayasaṁtatau jīvantyāṁ ] jñānīke samasta dravyāsravakī santati vidyamān hone par bhī [kutaḥ ] yah kyoṁ kahā hai ki [jñānī ] jñānī [nityam ev ] sadā hī [nirāsravaḥ ] nirāsrav hai ?’[iti cet matiḥ ] yadi terī yah mati (āśaṁkā) hai to ab usakā uttar kahā jātā hai .117.

ab, pūrvokta āśaṁkāke samādhānārtha gāthā kahate haiṁ :

jo sarva pūrvanibaddha pratyay, vartate saddr̥ṣṭike .
upayogake prāyogya bandhan, karmabhāvoṁse kare ..173..
35

Page 274 of 642
PDF/HTML Page 307 of 675
single page version

hodūṇ ṇiruvabhojjā tah baṁdhadi jah havaṁti uvabhojjā . sattaṭṭhavihā bhūdā ṇāṇāvaraṇādibhāvehiṁ ..174.. saṁtā du ṇiruvabhojjā bālā itthī jaheh purisassa . baṁdhadi te uvabhojje taruṇī itthī jah ṇarassa ..175.. edeṇ kāraṇeṇ du sammādiṭṭhī abaṁdhago bhaṇido .

āsavabhāvābhāve ṇa paccayā baṁdhagā bhaṇidā ..176..
sarve pūrvanibaddhāstu pratyayāḥ santi samyagdr̥ṣṭeḥ .
upayogaprāyogyaṁ badhnanti karmabhāven ..173..
bhūtvā nirupabhogyāni tathā badhnāti yathā bhavantyupabhogyāni .
saptāṣṭavidhāni bhūtāni jñānāvaraṇādibhāvaiḥ ..174..
santi tu nirupabhogyāni bālā strī yatheh puruṣasya .
badhnāti tāni upabhogyāni taruṇī strī yathā narasya ..175..
eten kāraṇen tu samyagdr̥ṣṭirabandhako bhaṇitaḥ .
āsravabhāvābhāve na pratyayā bandhakā bhaṇitāḥ ..176..
anabhogya rah upabhogya jis vidh hoy us vidh bān̐dhate .
jñānāvaraṇ ityādi karma ju sapta-aṣṭa prakārake ..174..
sattā viṣaiṁ ve nirupabhogya hi, bālikā jyoṁ puruṣako .
upabhogya banate ve hi bān̐dheṁ, yauvanā jyoṁ puruṣako ..175..
is hetuse samyaktvasaṁyut, jīv anabandhak kahe .
āsaravabhāvaabhāvameṁ pratyay nahīṁ bandhak kahe ..176..

gāthārtha :[samyagdr̥ṣṭeḥ ] samyagdr̥ṣṭike [sarve ] samasta [pūrvanibaddhāḥ tu ] pūrvabaddha [pratyayāḥ ] pratyay (dravyāsrav) [santi ] sattārūpameṁ vidyamān haiṁ ve [upayogaprāyogyaṁ ] upayogake prayogānusār, [ka rmabhāven ] ka rmabhāvake dvārā (rāgādike dvārā) [badhnanti ] navīn bandha ka rate haiṁ . te pratyay, [nirupabhogyāni ] nirupabhogya [bhūtvā ] hokar phi ra [yathā ] jaise [upabhogyāni ]


Page 275 of 642
PDF/HTML Page 308 of 675
single page version

yataḥ sadavasthāyāṁ tadātvapariṇītabālastrīvat pūrvamanupabhogyatve‘pi vipākāvasthāyāṁ prāpta- yauvanapūrvapariṇītastrīvat upabhogyatvāt upayogaprāyogyaṁ pudgalakarmadravyapratyayāḥ santo‘pi karmoday- kāryajīvabhāvasadbhāvādev badhnanti, tato jñānino yadi dravyapratyayāḥ pūrvabaddhāḥ santi santu, tathāpi sa tu nirāsrav ev karmodayakāryasya rāgadveṣamoharūpasyāsravabhāvasyābhāve dravyapratyayānāmabandha- hetutvāt . upabhogya [bhavanti ] hote haiṁ [tathā ] usīprakār, [jñānāvaraṇādibhāvaiḥ ] jñānāvaraṇādi bhāvase [saptāṣṭavidhāni bhūtāni ] sāt-āṭh prakārase honevāle karmoṁko [badhnāti ] bān̐dhate haiṁ . [santi tu ] sattā-avasthāmeṁ ve [nirupabhogyāni ] nirūpabhogya haiṁ arthāt bhoganeyogya nahīṁ haiṁ[yathā ] jaise [ih ] is jagatameṁ [bālā strī ] bāl strī [puruṣasya ] puruṣake liye nirupabhogya hai . [yathā ] jaise [taruṇī strī ] taruṇ strī (yuvatī) [narasya ] puruṣako [badhnāti ] bān̐dh letī hai, usīprakār [tāni ] ve [upabhogyāni ] upabhogya arthāt bhogane yogya hone par bandhan karate haiṁ [eten tu kāraṇen ] is kāraṇase [samyagdr̥ṣṭiḥ ] samyagdr̥ṣṭiko [abandhak : ] abandhak [bhaṇitaḥ ] ka hā hai, kyoṁki [āsravabhāvābhāve ] āsravabhāvake abhāvameṁ [pratyayāḥ ] pratyayoṁko [bandhakāḥ ] (ka rmoṁkā) bandhak [na bhaṇitāḥ ] nahīṁ kahā hai

.

ṭīkā :jaise pahale to tatkālakī pariṇīt bāl strī anupabhogya hai, kintu yauvanako prāpta vah pahalekī pariṇīt strī yauvanāvasthāmeṁ upabhogya hotī hai aur jisaprakār upabhogya ho tadanusār vah, puruṣake rāgabhāvake kāraṇ hī, puruṣako bandhan karatī haivaśameṁ karatī hai, isīprakār jo pahale to sattāvasthāmeṁ anupabhogya haiṁ, kintu vipāk-avasthāmeṁ upabhogayogya hote haiṁ aise pudgalakarmarūp dravyapratyay hone par bhī ve upayogake prayog anusār (arthāt dravyapratyayoṁke upabhogameṁ upayog prayukta ho tadanusār), karmodayake kāryarūp jīvabhāvake sadbhāvake kāraṇ hī, bandhan karate haiṁ . isaliye jñānīke yadi pūrvabaddha dravyapratyay vidyamān haiṁ, to bhale raheṁ; tathāpi vah (jñānī) to nirāsrav hī hai, kyoṁki karmodayakā kārya jo rāgadveṣamoharūp āsravabhāv hai usake abhāvameṁ dravyapratyay bandhake kāraṇ nahīṁ haiṁ . (jaise yadi puruṣako rāgabhāv ho to hī yauvanāvasthāko prāpta strī use vaś kar sakatī hai isīprakār jīvake āsravabhāv ho tab hī udayaprāpta dravyapratyay navīn bandha kar sakate haiṁ .)

bhāvārtha :dravyāsravoṁke uday aur jīvake rāgadveṣamohabhāvakā nimitta-naimittikabhāv hai . dravyāsravoṁke uday binā jīvake bhāvāsrav nahīṁ ho sakatā aur isaliye bandha bhī nahīṁ ho sakatā . dravyāsravoṁkā uday hone par jīv jaise usameṁ yukta ho arthāt jisaprakār use bhāvāsrav ho usīprakār dravyāsrav navīn bandhake kāraṇ hote haiṁ . yadi jīv bhāvāsrav na kare to usake navīn bandha nahīṁ hotā .


Page 276 of 642
PDF/HTML Page 309 of 675
single page version

(mālinī)
vijahati na hi sattāṁ pratyayāḥ pūrvabaddhāḥ
samayamanusaranto yadyapi dravyarūpāḥ
.
tadapi sakalarāgadveṣamohavyudāsā-
davatarati na jātu jñāninaḥ karmabandhaḥ
..118..

samyagdr̥ṣṭike mithyātvakā aur anantānubaṁdhī kaṣāyakā uday na honese use usaprakārake bhāvāsrav to hote hī nahīṁ aur mithyātva tathā anantānubaṁdhī kaṣāy saṁbaṁdhī bandha bhī nahīṁ hotā . (kṣāyik samyagdr̥ṣṭike sattāmeṁse mithyātvakā kṣay hote samay hī anantānubaṁdhī kaṣāyakā tathā tatsambandhī avirati aur yogabhāvakā bhī kṣay ho gayā hotā hai, isaliye use usaprakārakā bandha nahīṁ hotā; aupaśamik samyagdr̥ṣṭike mithyātva tathā anantānubaṁdhī kaṣāy mātra upaśamameṁsattāmeṁ hī honese sattāmeṁ rahā huā dravya udayameṁ āye binā usaprakārake bandhakā kāraṇ nahīṁ hotā; aur kṣāyopaśamik samyagdr̥ṣṭiko bhī samyaktvamohanīyake atirikta chah prakr̥tiyān̐ vipāk-udayameṁ nahīṁ ātī, isaliye usaprakārakā bandha nahīṁ hotā .)

aviratasamyagdr̥ṣṭi ityādike jo cāritramohakā uday vidyamān hai usameṁ jisaprakār jīv yukta hotā hai usīprakār use navīn bandha hotā hai; isaliye guṇasthānoṁke varṇanameṁ avirat-samyagdr̥ṣṭi ādi guṇasthānoṁmeṁ amuk amuk prakr̥tiyoṁkā bandha kahā hai, kintu vah bandha alpa hai, isaliye use sāmānya saṁsārakī apekṣāse bandhameṁ nahīṁ ginā jātā . samyagdr̥ṣṭi cāritramohake udayameṁ svāmitvabhāvase yukta nahīṁ hotā, vah mātra asthiratārūpase yukta hotā hai; aur asthiratārūp yuktatā niścayadr̥ṣṭimeṁ yuktatā hī nahīṁ hai . isaliye samyagdr̥ṣṭike rāgadveṣamohakā abhāv kahā gayā hai . jab tak jīv karmakā svāmitva rakhakar karmodayameṁ pariṇamit hotā hai tab tak hī vah karmakā kartā hai; udayakā jñātādr̥ṣṭā hokar parake nimittase mātra asthiratārūp pariṇamit hotā hai tab kartā nahīṁ; kintu jñātā hī hai . is apekṣāse, samyagdr̥ṣṭi honeke bād cāritramohake udayarūp pariṇamit hote hue bhī use jñānī aur abandhak kahā gayā hai . jab tak mithyātvakā uday hai aur usameṁ yukta hokar jīv rāgadveṣamohabhāvase pariṇamit hotā hai tab tak hī use ajñānī aur bandhak kahā jātā hai . isaprakār jñānī-ajñānī aur bandha-abandhakā yah bhed jānanā . aur śuddha svarūpameṁ līn rahaneke abhyās dvārā kevalajñān pragaṭ honese jab jīv sākṣāt sampūrṇajñānī hotā hai tab vah sarvathā nirāsrav ho jātā hai yah pahale kahā jā cukā hai ..173 se 176..

ab is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[yadyapi ] yadyapi [samayam anusarantaḥ ] apane apane samayakā anusaraṇ


Page 277 of 642
PDF/HTML Page 310 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
rāgadveṣavimohānāṁ jñānino yadasambhavaḥ .
tat ev na bandho‘sya te hi bandhasya kāraṇam ..119..

rāgo doso moho ya āsavā ṇatthi sammadiṭṭhissa . tamhā āsavabhāveṇ viṇā hedū ṇa paccayā hoṁti ..177.. hedū caduvviyappo aṭṭhaviyappassa kāraṇaṁ bhaṇidaṁ .

tesiṁ pi ya rāgādī tesimabhāve ṇa bajjhaṁti ..178.. karanevālā (apane apane samayameṁ udayameṁ ānevāle) [pūrvabaddhāḥ ] pūrvabaddha (pahale ajñān- avasthāmeṁ ban̐dhe huve) [dravyarūpāḥ pratyayāḥ ] dravyarūp pratyay [sattāṁ ] apanī sattāko [na hi vijahati ] nahīṁ choṛate (ve sattāmeṁ rahate haiṁ ), [tadapi ] tathāpi [sak larāgadveṣamohavyudāsāt ] sarva rāgadveṣamohakā abhāv honese [jñāninaḥ ] jñānīke [ka rmabandhaḥ ] ka rmabandha [jātu ] ka dāpi [avatarati na ] avatār nahīṁ dharatānahīṁ hotā

.

bhāvārtha :jñānīke bhī pahale ajñān-avasthāmeṁ bān̐dhe hue dravyāsrav sattāavasthāmeṁ vidyamān haiṁ aur ve apane udayakālameṁ udayameṁ āte rahate haiṁ . kintu ve dravyāsrav jñānīke karmabandhake kāraṇ nahīṁ hote, kyoṁki jñānīke samasta rāgadveṣamohabhāvoṁkā abhāv hai . yahān̐ samasta rāgadveṣamohakā abhāv buddhipūrvak rāgadveṣamohakī apekṣāse samajhanā cāhiye .118.

ab isī arthako dr̥rḥ karanevālī āgāmī do gāthāoṁkā sūcak ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[yat ] kyoṁki [jñāninaḥ rāgadveṣavimohānāṁ asambhavaḥ ] jñānīke rāgadveṣamohakā asambhav hai, [tataḥ ev ] isaliye [asya bandhaḥ na ] usako bandha nahīṁ hai; [hi ] kāraṇ ki [te bandhasya kāraṇam ] ve (rāgadveṣamoh) hī baṁdhakā kāraṇ hai .119.

ab is arthakī samarthak do gāthāen̐ kahate haiṁ :

nahiṁ rāgadveṣ, na mohve āsrav nahīṁ saddr̥ṣṭike .
isase hi āsravabhāv bin, pratyay nahīṁ hetu bane ..177..
hetū caturvidh karma aṣṭa prakārakā kāraṇ kahā .
unakā hi rāgādik kahā, rāgādi nahiṁ vahān̐ baṁdh nā ..178..

Page 278 of 642
PDF/HTML Page 311 of 675
single page version

rāgo dveṣo mohaśca āsravā na santi samyagdr̥ṣṭeḥ .
tasmādāsravabhāven vinā hetavo na pratyayā bhavanti ..177..
hetuścaturvikalpaḥ aṣṭavikalpasya kāraṇaṁ bhaṇitam .
teṣāmapi ca rāgādayasteṣāmabhāve na badhyante ..178..

rāgadveṣamohā na santi samyagdr̥ṣṭeḥ, samyagdr̥ṣṭitvānyathānupapatteḥ . tadabhāve na tasya dravya- pratyayāḥ pudgalakarmahetutvaṁ bibhrati, dravyapratyayānāṁ pudgalakarmahetutvasya rāgādihetutvāt . tato hetuhetvabhāve hetumadabhāvasya prasiddhatvāt jñānino nāsti bandhaḥ .

gāthārtha :[rāgaḥ ] rāg, [dveṣaḥ ] dveṣ [ca mohaḥ ] aur moh[āsravāḥ ] yah āsrav [samyagdr̥ṣṭeḥ ] samyagdr̥ṣṭike [na santi ] nahīṁ hote, [tasmāt ] isaliye [āsravabhāven vinā ] āsravabhāvake binā [pratyayāḥ ] dravyapratyay [hetavaḥ ] ka rmabandhake kāraṇ [na bhavanti ] nahīṁ hote .

[caturvik lpa hetuḥ ] (mithyātvādi) cār prakārake hetu [aṣṭavik lpasya ] āṭh prakārake ka rmoṁko [kāraṇaṁ ] kāraṇ [bhaṇitam ] ka he gaye haiṁ, [ca ] aur [teṣām api ] unake bhī [rāgādayaḥ ] (jīvake) rāgādi bhāv kāraṇ haiṁ; [teṣām abhāve ] isaliye unake abhāvameṁ [na badhyante ] ka rma nahīṁ ban̐dhate . (isaliye samyagdr̥ṣṭike bandha nahīṁ hai .)

ṭīkā :samyagdr̥ṣṭike rāgadveṣamoh nahīṁ haiṁ, kyoṁki samyagdr̥ṣṭikī anyathā anupapatti hai (arthāt rāgadveṣamohake abhāvake binā samyagdr̥ṣṭitva nahīṁ ho sakatā); rāgadveṣamohake abhāvameṁ use (samyagdr̥ṣṭiko) dravyapratyay pudgalakarmakā (arthāt pudgalakarmake bandhakā) hetutva dhāraṇ nahīṁ karate, kyoṁki dravyapratyayoṁke pudgalakarmake hetutvake hetu rāgādik haiṁ; isaliye hetuke abhāvameṁ hetumānkā (arthāt kāraṇakā jo kāraṇ hai usake abhāvameṁ kāryakā) abhāv prasiddha hai, isaliye jñānīke bandha kāraṇ nahīṁ hai

.

bhāvārtha :yahān̐, rāgadveṣamohake abhāvake binā samyagdr̥ṣṭitva nahīṁ ho sakatā aisā avinābhāvī niyam batāyā hai so yahān̐ mithyātvasambandhī rāgādikā abhāv samajhanā cāhiye . yahān̐ mithyātvasaṁbaṁdhī rāgādiko hī rāg mānā gayā hai . samyagdr̥ṣṭi honeke bād jo kuch cāritramohasambandhī rāg rah jātā hai use yahān̐ nahīṁ liyā hai; vah gauṇ hai . isaprakār samyagdr̥ṣṭike bhāvāsravakā arthāt rāgadveṣamohakā abhāv hai . dravyāsravoṁko bandhakā hetu honemeṁ jo rāgadveṣamoh haiṁ unakā samyagdr̥ṣṭike abhāv honese bandhake hetu nahīṁ hote, aur dravyāsrav bandhake hetu nahīṁ hote, isaliye samyagdr̥ṣṭike jñānīkebandha nahīṁ hotā .


Page 279 of 642
PDF/HTML Page 312 of 675
single page version

(vasantatilakā)
adhyāsya śuddhanayamuddhatabodhacihna-
maikāgyramev kalayanti sadaiv ye te
.
rāgādimuktamanasaḥ satataṁ bhavantaḥ
paśyanti bandhavidhuraṁ samayasya sāram
..120..

samyagdr̥ṣṭiko jñānī kahā jātā hai vah yogya hī hai . ‘jñānī’ śabda mukhyatayā tīn apekṣāoṁko lekar prayukta hotā hai :(1) pratham to, jise jñān ho vah jñānī kahalātā hai; isaprakār sāmānya jñānakī apekṣāse sabhī jīv jñānī hai . (2) yadi samyak jñān aur mithyā jñānakī apekṣāse vicār kiyā jāye to samyagdr̥ṣṭiko samyagjñān hotā hai, isalie us apekṣāse vah jñānī hai, aur mithyādr̥ṣṭi ajñānī hai . (3) sampūrṇa jñān aur apūrṇa jñānakī apekṣāse vicār kiyā jāye to kevalī bhagavān jñānī haiṁ aur chadmastha ajñānī haiṁ, kyoṁki siddhāntameṁ pān̐c bhāvoṁkā kathan karane par bārahaveṁ guṇasthān tak ajñānabhāv kahā hai . isaprakār anekāntase apekṣāke dvārā vidhiniṣedhanirbādharūpase siddha hotā hai; sarvathā ekāntase kuch bhī siddha nahīṁ hotā ..177-178..

ab, jñānīko bandha nahīṁ hotā yah śuddhanayakā māhātmya hai, isaliye śuddhanayakī mahimā darśak kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[uddhatabodhacihnam śuddhanayam adhyāsya ] uddhat jñān (jo ki kisīke dabāye nahīṁ dab sak tā aisā unnat jñān) jisakā lakṣaṇ hai aise śuddhanayameṁ rahakar arthāt śuddhanayakā āśray lekar [ye ] jo [sadā ev ] sadā hī [aikāgyrām ev ] ekāgratākā hī [ka layanti ] abhyās ka rate haiṁ [te ] ve, [satataṁ ] nirantar [rāgādimuktamanasaḥ bhavantaḥ ] rāgādise rahit cittavāle vartate hue, [bandhavidhuraṁ samayasya sāram ] baṁdharahit samayake sārako (apane śuddha ātmasvarūpako) [paśyanti ] dekhate haiṁanubhav karate haiṁ

.

bhāvārtha :yahān̐ śuddhanayake dvārā ekāgratākā abhyās karaneko kahā hai . ‘maiṁ keval jñānasvarūp hūn̐, śuddha hūn̐’aisā jo ātmadravyakā pariṇaman vah śuddhanay . aise pariṇamanake kāraṇ vr̥tti jñānakī or unmukh hotī rahe aur sthiratā barḥatī jāye so ekāgratākā abhyās .

śuddhanay śrutajñānakā aṁś hai aur śrutajñān to parokṣa hai, isaliye is apekṣāse śuddhanayake dvārā honevālā śuddha svarūpakā anubhav bhī parokṣa hai . aur vah anubhav ekadeś śuddha hai is apekṣāse use vyavahārase pratyakṣa bhī kahā jātā hai . sākṣāt śuddhanay to kevalajñān hone par hotā hai .120.


Page 280 of 642
PDF/HTML Page 313 of 675
single page version

(vasantatilakā)
pracyutya śuddhanayataḥ punarev ye tu
rāgādiyogamupayānti vimuktabodhāḥ
.
te karmabandhamih bibhrati pūrvabaddha-
dravyāsravaiḥ kr̥tavicitravikalpajālam
..121..

ab yah kahate haiṁ ki jo śuddhanayase cyut hote haiṁ ve karma bāṁdhate haiṁ :

ślokārtha :[ih ] jagatmeṁ [ye ] jo [śuddhanayataḥ pracyutya ] śuddhanayase cyut hokar [punaḥ ev tu ] punaḥ [rāgādiyogam ] rāgādike sambandhako [upayānti ] prāpta hote haiṁ [te ] aise jīv, [vimuktabodhāḥ ] jinhoṁne jñānako choṛā hai aise hote hue, [pūrvabaddhadravyāsravaiḥ ] pūrvabaddha dravyāsravoṁke dvārā [ka rmabandham ] ka rmabaṁdhako [vibhrati ] dhāraṇ ka rate haiṁ (ka rmoṁko bān̐dhate haiṁ)[kr̥t-vicitra-vik lpa-jālam ] jo ki ka rmabandha anek prakārake vikalpa jālako karatā hai (arthāt jo ka rmabandha anek prakārakā hai) .

bhāvārtha :śuddhanayase cyut honā arthāt ‘maiṁ śuddha hūn̐’ aise pariṇamanase chūṭakar aśuddharūp pariṇamit honā arthāt mithyādr̥ṣṭi ho jānā . aisā hone par, jīvake mithyātva sambandhī rāgādik utpanna hote haiṁ, jisase dravyāsrav karmabandhake kāraṇ hote haiṁ aur isaliye anek prakārake karma baṁdhate haiṁ . isaprakār yahān̐ śuddhanayase cyut honekā artha śuddhatākī pratītise (samyaktvase) cyut honā samajhanā cāhie . yahān̐ upayogakī apekṣā gauṇ hai, śuddhanayase cyut honā arthāt śuddha upayogase cyut honā aisā artha yahān̐ mukhya nahīṁ hai; kyoṁki śuddhopayogarūp rahanekā samay alpa rahatā hai, isaliye mātra alpa kāl śuddhopayogarūp rahakar aur phi ra usase chūṭakar jñān anya jñeyoṁmeṁ upayukta ho to bhī mithyātvake binā jo rāgakā aṁś hai vah abhiprāyapūrvak nahīṁ hai, isaliye jñānīke mātra alpa bandha hotā hai aur alpa bandha saṁsārakā kāraṇ nahīṁ hai . isaliye yahān̐ upayogakī apekṣā mukhya nahīṁ hai .

ab yadi upayogakī apekṣā lī jāye to isaprakār artha ghaṭit hotā hai :yadi jīv śuddhasvarūpake nirvikalpa anubhavase chūṭe, parantu samyaktvase na chūṭe to use cāritramohake rāgase kuch bandha hotā hai . yadyapi vah bandha ajñānake pakṣameṁ nahīṁ hai tathāpi vah bandha to hai hī . isaliye use miṭāneke liye samyadr̥ṣṭi jñāniko śuddhanayase na chūṭanekā arthāt śuddhopayogameṁ līn rahanekā upadeś hai . kevalajñān hone par sākṣāt śuddhanay hotā hai .121.


Page 281 of 642
PDF/HTML Page 314 of 675
single page version

jah puriseṇāhāro gahido pariṇamadi so aṇeyavihaṁ . maṁsavasāruhirādī bhāve udaraggisaṁjutto ..179.. tah ṇāṇissa du puvvaṁ je baddhā paccayā bahuviyappaṁ .

bajjhaṁte kammaṁ te ṇayaparihīṇā du te jīvā ..180..
yathā puruṣeṇāhāro gr̥hītaḥ pariṇamati so‘nekavidham .
māṁsavasārudhirādīn bhāvān udarāgnisaṁyuktaḥ ..179..
tathā jñāninastu pūrvaṁ ye baddhāḥ pratyayā bahuvikalpam .
badhnanti karma te nayaparihīnāstu te jīvāḥ ..180..

yadā tu śuddhanayāt parihīṇo bhavati jñānī tadā tasya rāgādisadbhāvāt, pūrvabaddhāḥ dravyapratyayāḥ, svasya hetutvahetusadbhāve hetumadbhāvasyānivāryatvāt, jñānāvaraṇādibhāvaiḥ

ab isī arthako dr̥ṣṭānta dvārā dr̥rḥ karate haiṁ :
janase grahit āhār jyoṁ, udarāgnike saṁyogase .
bahubhed māṁs, vasā aru, rudhirādi bhāvoṁ pariṇame ..179..
tyoṁ jñānīke bhī pūrvakālanibaddha jo pratyay rahe .
bahubhed bāṁdhe karma, jo jīv śuddhanayaparicyut bane ..180..

gāthārtha :[yathā ] jaise [puruṣeṇ ] puruṣake dvārā [gr̥hītaḥ ] grahāṇ kiyā huā [āhāraḥ ] jo āhār hai [saḥ ] vah [udarāgnisaṁyuktaḥ ] udarāgnise saṁyukta hotā huā [anek vidham ] anek prakār [māṁsavasārudhirādīn ] māṁs, carbī, rudhir ādi [bhāvān ] bhāvarūp [pariṇamati ] pariṇaman karatā hai, [tathā tu ] isīprakār [jñāninaḥ ] jñānīke [pūrvaṁ baddhāḥ ] pūrvabaddha [ye pratyayāḥ ] jo dravyāsrav haiṁ [te ] ve [bahuvik lpam ] anek prakārake [ka rma ] ka rma [badhnanti ] bāṁdhate haiṁ;[te jīvāḥ ] aise jīv [nayaparihīnāḥ tu ] śuddhanayase cyut haiṁ . (jñānī śuddhanayase cyut hove to usake ka rma ban̐dhate haiṁ .)

ṭīkā :jab jñānī śuddhanayase cyut ho tab usake rāgādibhāvoṁkā sadbhāv hotā hai isaliye, pūrvabaddha dravyapratyay, apane (dravyapratyayoṁke) karmabandhake hetutvake hetukā sadbhāv hone rāgādisadbhāve .

36

Page 282 of 642
PDF/HTML Page 315 of 675
single page version

pudgalakarma bandhaṁ pariṇamayanti . na caitadaprasiddhaṁ, puruṣagr̥hītāhārasyodarāgninā rasarudhiramāṁsādibhāvaiḥ pariṇāmakaraṇasya darśanāt .

(anuṣṭubh)
idamevātra tātparyaṁ heyaḥ śuddhanayo na hi .
nāsti bandhastadatyāgāttattyāgādbandha ev hi ..122..
(śārdūlavikrīḍit)
dhīrodāramahimnyanādinidhane bodhe nibadhnan ndhr̥tiṁ
tyājyaḥ śuddhanayo na jātu kr̥tibhiḥ sarvaṁk ṣaḥ karmaṇām
.
tatrasthāḥ svamarīcicakramacirātsaṁhr̥tya niryadbahiḥ
pūrṇa jñānaghanaughamekamacalaṁ paśyanti śāntaṁ mahaḥ
..123..

par hetumān bhāvakā (kāryabhāvakā) anivāryatva honese, jñānāvaraṇādi bhāvase pudgalakarmako bandharūp pariṇamit karate haiṁ . aur yah aprasiddha bhī nahīṁ hai (arthāt isakā dr̥ṣṭānta jagatameṁ prasiddha haisarva jñāt hai); kyoṁki manuṣyake dvārā grahaṇ kiye gaye āhārakā jaṭharāgni ras, rudhir, mān̐s ityādirūpameṁ pariṇamit karatī hai yah dekhā jātā hai .

bhāvārtha :jab jñānī śuddhanayase cyut ho tab usake rāgādibhāvoṁkā sadbhāv hotā hai, rāgādibhāvoṁke nimittase dravyāsrav avaśya karmabandhake kāraṇ hote haiṁ aur isaliye kārmaṇavargaṇā bandharūp pariṇamit hotī hai . ṭīkāmeṁ jo yah kahā hai ki ‘‘dravyapratyay pudgalakarmako bandharūp pariṇamit karāte haiṁ ’’, so nimittakī apekṣāse kahā hai . vahān̐ yah samajhanā cāhie ki ‘‘dravyapratyayoṁke nimittabhūt hone par kārmaṇavargaṇā svayaṁ bandharūp pariṇamit hotī hai’’ .179-180.

ab is sarva kathanakā tātparyarūp ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[atra ] yahān̐ [idam ev tātparyaṁ ] yahī tātparya hai ki [śuddhanayaḥ na hi heyaḥ ] śuddhanay tyāgane yogya nahīṁ hai; [hi ] kyoṁki [tat-atyāgāt bandhaḥ nāsti ] usake atyāgase (ka rmakā) bandha nahīṁ hotā aur [tat-tyāgāt bandhaḥ ev ] usake tyāgase bandha hī hotā hai .122.

‘śuddhanay tyāg karane yogya nahīṁ hai’ is arthako dr̥ḍh karanevālā kāvya punaḥ kahate haiṁ :

ślokārtha :[dhīr-udār-mahimni anādinidhane bodhe dhr̥tiṁ nibadhnan śuddhanayaḥ ] dhīr (calācalatā rahit) aur udār (sarva padārthoṁmeṁ vistārayukta) jisakī mahimā hai aise anādinidhan


Page 283 of 642
PDF/HTML Page 316 of 675
single page version

(mandākrāntā)
rāgādīnāṁ jhagiti vigamātsarvato‘pyāsravāṇāṁ
nityodyotaṁ kimapi paramaṁ vastu sampaśyato‘ntaḥ
.
sphārasphāraiḥ svarasavisaraiḥ plāvayatsarvabhāvā-
nālokāntādacalamatulaṁ jñānamunmagnametat
..124..

jñānameṁ sthiratāko bān̐dhatā huā (arthāt jñānameṁ pariṇatiko sthir rakhatā huā) śuddhanay [ka rmaṇām sarvaṁk ṣaḥ ] jo ki ka rmoṁkā samūl nāś ka ranevālā hai[kr̥tibhiḥ ] pavitra dhamaratmā (samyagdr̥ṣṭi) puruṣoṁke dvārā [jātu ] ka bhī bhī [na tyājyaḥ ] choṛane yogya nahīṁ hai . [tatrasthāḥ ] śuddhanayameṁ sthit ve puruṣ, [bahiḥ niryat sva-marīci-cakram acirāt saṁhr̥tya ] bāhār nik latī huī apanī jñānaki raṇoṁke samūhako (arthāt ka rmake nimittase paronmukh jānevālī jñānakī viśeṣ vyaktiyoṁko) alpakālameṁ hī sameṭakar, [pūrṇaṁ jñān-ghan-ogham ek m acalaṁ śāntaṁ mahaḥ ] pūrṇa, jñānaghanake puñjarūp, ek , acal, śānta tejakotejaḥpuṁjako[paśyanti ] dekhate haiṁ arthāt anubhav karate haiṁ .

bhāvārtha :śuddhanay, jñānake samasta viśeṣoṁko gauṇ karake tathā paranimittase honevāle samasta bhāvoṁko gauṇ karake, ātmāko śuddha, nitya, abhedarūp, ek caitanyamātra grahaṇ karatā hai aur isaliye pariṇati śuddhanayake viṣayasvarūp caitanyamātra śuddha ātmāmeṁ ekāgrasthirhotī jātī hai . isaprakār śuddhanayakā āśray lenevāle jīv bāhar nikalatī huī jñānakī viśeṣ vyaktatāoṁko alpakālameṁ hī sameṭakar, śuddhanayameṁ (ātmākī śuddhatāke anubhavameṁ) nirvikalpatayā sthir hone par apane ātmāko sarva karmoṁse bhinna, keval jñānasvarūp, amūrtik puruṣākār, vītarāg jñānamūrtisvarūp dekhate haiṁ aur śukladhyānameṁ pravr̥tti karake antarmuhūrtameṁ kevalajñān pragaṭ karate haiṁ . śuddhanayakā aisā māhātmya hai . isaliye śrī guruoṁkā yah upadeś hai ki jab tak śuddhanayake avalambanase kevalajñān utpanna na ho tab tak samyagdr̥ṣṭi jīvoṁko śuddhanayakā tyāg nahīṁ karanā cāhiye . 123.

ab, āsravoṁkā sarvathā nāś karanese jo jñān pragaṭ huā us jñānakī mahimākā sūcak kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[nitya-udyotaṁ ] jisakā udyot (prakāś) nitya hai aisī [ki m api paramaṁ vastu ] kisī param vastuko [antaḥ sampaśyataḥ ] antaraṁgameṁ dekhanevāle puruṣako, [rāgādīnāṁ āsravāṇāṁ ] rāgādi āsravoṁkā [jhagiti ] śīghra hī [sarvataḥ api ] sarva prakār [vigamāt ] nāś honese, [etat jñānam ] yah jñān [unmagnam ] pragaṭ huā[sphārasphāraiḥ ] ki jo jñān atyantātyanta (anantānanta) vistārako prāpta [svarasavisaraiḥ ] nijarasake prasārase [ā-lok -


Page 284 of 642
PDF/HTML Page 317 of 675
single page version

iti āsravo niṣkrāntaḥ .

iti śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau āsravprarūpakaḥ caturtho‘ṅkaḥ .. antāt ] lok ke anta takake [sarvabhāvān ] sarva bhāvoṁko [plāvayat ] vyāpta ka ra detā hai arthāt sarva padārthoṁko jānatā hai, [acalam ] vah jñān pragaṭ huā tabhīse sadākāl acal hai arthāt pragaṭ honeke paścāt sadā jyoṁkā tyoṁ hī banā rahatā haicalāyamān nahīṁ hotā, aur [atulaṁ ] vah jñān atul hai arthāt usake samān dūsarā koī nahīṁ hai .

bhāvārtha :jo puruṣ aṁtaraṁgameṁ caitanyamātra param vastuko dekhatā hai aur śuddhanayake ālamban dvārā usameṁ ekāgra hotā jātā hai us puruṣako, tatkāl sarva rāgādik āsravabhāvoṁkā sarvathā abhāv hokar, sarva atīt, anāgat aur vartamān padārthoṁko jānanevālā niścal, atul kevalajñān pragaṭ hotā hai . vah jñān sabase mahān hai . usake samān dūsarā koī nahīṁ hai .124.

ṭīkā :isaprakār āsrav (raṁgabhūmimeṁse) bāhar nikal gayā .

bhāvārtha :raṁgabhūmimeṁ āsravakā svān̐g āyā thā use jñānane usake yathārtha svarūpameṁ jān liyā, isaliye vah bāhar nikal gayā .

yog kaṣāy mithyātva asaṁyam āsrav dravyat āgam gāye,
rāg virodh vimoh vibhāv ajñānamayī yah bhāv jatāye;
je munirāj karaiṁ ini pāl suriddhi samāj laye siv thāye,
kāy navāy namūn̐ cit lāy kahūn̐ jay pāy lahūn̐ man bhāye
.

isaprakār śrī samayasārakī (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ āsravkā prarūpak cauthā aṁk samāpta huā .


Page 285 of 642
PDF/HTML Page 318 of 675
single page version

- 5 - saṁvar adhikār

ath praviśati saṁvaraḥ .
(śārdūlavikrīḍit)
āsaṁsāravirodhisaṁvarajayaikāntāvaliptāsrav-
nyakkārātpratilabdhanityavijayaṁ sampādayatsaṁvaram
.
vyāvr̥ttaṁ pararūpato niyamitaṁ samyaksvarūpe sphu ra-
jjyotiścinmayamujjvalaṁ nijarasaprāgbhāramujjr̥mbhate
..125..
(dohā)
moharāgarūp dūri kari, samiti gupti vrat pāri .
saṁvaramay ātam kiyo, namūn̐ tāhi, man dhāri ..

pratham ṭīkākār ācāryadev kahate haiṁ ki ‘‘ab saṁvar praveś karatā hai’’ . āsravake raṁgabhūmimeṁse bāhar nikal jāneke bād ab saṁvar raṁgabhūmimeṁ praveś karatā hai .

yahān̐ pahale ṭīkākār ācāryadev sarva svān̐gako jānanevāle samyagjñānakī mahimādarśak maṁgalācaraṇ karate haiṁ :

ślokārtha :[āsaṁsār-virodhi-saṁvar-jay-ekānta-avalipta-āsrav-nyakkārāt ] anādi saṁsārase lekar apane virodhī saṁvarako jītanese jo ekānta-garvit (atyanta ahaṁkārayukta) huā hai aise āsravakā tiraskār ka ranese [pratilabdha-nitya-vijayaṁ saṁvaram ] jisanee sadā vijay prāpta kī hai aise saṁvarako [sampādayat ] utpanna ka ratī huī, [pararūpataḥ vyāvr̥ttaṁ ] pararūpase bhinna (arthāt paradravya aur paradravyake nimittase honevāle bhāvoṁse bhinna), [samyak-svarūpe niyamitaṁ sphu rat ] apane samyak svarūpameṁ niścalatāse prakāś karatī huī, [cinmayam ] cinmay, [ujjvalaṁ ] ujjval (nirābādh, nirmal, daidīpyamān) aur [nij-ras-prāgbhāram ] nijarasake (apane caitanyarasake) bhārase yuktaatiśayatāse yukta [jyotiḥ ] jyoti [ujjr̥mbhate ] pragaṭ hotī hai, prasārit hotī hai .


Page 286 of 642
PDF/HTML Page 319 of 675
single page version

tatrādāvev sakalakarmasaṁvaraṇasya paramopāyaṁ bhedavijñānamabhinandati
uvaoge uvaogo kohādisu ṇatthi ko vi uvaogo .
koho kohe cev hi uvaoge ṇatthi khalu koho ..181..
aṭṭhaviyappe kamme ṇokamme cāvi ṇatthi uvaogo .
uvaogamhi ya kammaṁ ṇokammaṁ cāvi ṇo atthi ..182..
edaṁ tu avivarīdaṁ ṇāṇaṁ jaiyā du hodi jīvassa .
taiyā ṇa kiṁci kuvvadi bhāvaṁ uvaogasuddhappā ..183..
upayoge upayogaḥ krodhādiṣu nāsti ko‘pyupayogaḥ .
krodhaḥ krodhe caiv hi upayoge nāsti khalu krodhaḥ ..181..

bhāvārtha :anādi kālase jo āsravakā virodhī hai aise saṁvarako jītakar āsrav madase garvit huā hai . us āsravakā tiraskār karake us par jisane sadāke liye vijay prāpta kī hai aise saṁvarako utpanna karatā huā, samasta pararūpase bhinna aur apane svarūpameṁ niścal yah caitanyaprakāś nijarasakī atiśayatāpūrvak nirmalatāse udayako prāpta huā hai .125.

saṁvar adhikārake prārambhameṁ hī, śrī kundakundācārya sakal karmakā saṁvar karanekā utkr̥ṣṭa upāy jo bhedavijñān hai usakī praśaṁsā karate haiṁ :

upayogameṁ upayog, ko upayog nahiṁ krodhādimeṁ .
hai krodh krodhaviṣai hi niścay, krodh nahiṁ upayogameṁ ..181..
upayog hai nahiṁ aṣṭavidh, karmoṁ avaru nokarmameṁ .
ye karma aru nokarma bhī kuch haiṁ nahīṁ upayogameṁ ..182..
aisā aviparīt jñān jab hī pragaṭatā hai jīvake .
tab anya nahiṁ kuch bhāv vah upayogaśuddhātmā kare ..183..

gāthārtha :[upayogaḥ ] upayog [upayoge ] upayogameṁ hai, [krodhādiṣu ] krodhādimeṁ [ko‘pi upayogaḥ ] koī bhī upayog [nāsti ] nahīṁ hai; [ca ] aur [krodhaḥ ] krodh [krodhe ev hi ] krodhameṁ hī hai, [upayoge ] upayogameṁ [khalu ] niścayase [krodhaḥ ] krodh [nāsti ] nahīṁ hai .


Page 287 of 642
PDF/HTML Page 320 of 675
single page version

aṣṭavikalpe karmaṇi nokarmaṇi cāpi nāstyupayogaḥ .
upayoge ca karma nokarma cāpi no asti ..182..
etattvaviparītaṁ jñānaṁ yadā tu bhavati jīvasya .
tadā na kiñcitkaroti bhāvamupayogaśuddhātmā ..183..

na khalvekasya dvitīyamasti, dvayorbhinnapradeśatvenaikasattānupapatteḥ . tadasattve ca ten sahādhārādheyasambandho‘pi nāstyev . tataḥ svarūpapratiṣṭhatvalakṣaṇ evādhārādheyasambandho‘vatiṣṭhate . ten jñānaṁ jānattāyāṁ svarūpe pratiṣṭhitaṁ, jānattāyā jñānādapr̥thagbhūtatvāt, jñāne ev syāt . krodhādīni krudhyattādau svarūpe pratiṣṭhitāni, krudhyattādeḥ krodhādibhyo‘pr̥thagbhūtatvāt, krodhādiṣvev syuḥ . na punaḥ krodhādiṣu karmaṇi nokarmaṇi vā jñānamasti, na ca jñāne krodhādayaḥ karma nokarma vā santi, [aṣṭavik lpe ka rmaṇi ] āṭh prakārake ka rmoṁmeṁ [ca api ] aur [nok rmaṇi ] nok rmameṁ [upayogaḥ ] upayog [nāsti ] nahīṁ hai [ca ] aur [upayoge ] upayogameṁ [ka rma ] ka rma [ca api ] tathā [nok rma ] nok rma [no asti ] nahīṁ hai .[etat tu ] aisā [aviparītaṁ ] aviparīt [jñānaṁ ] jñān [yadā tu ] jab [jīvasya ] jīvake [bhavati ] hotā hai, [tadā ] tab [upayogaśuddhātmā ] vah upayogasvarūp śuddhātmā [ki ñcit bhāvam ] upayogake atirikta anya kisī bhī bhāvako [na ka roti ] nahīṁ ka ratā .

ṭīkā :vāstavameṁ ek vastukī dūsarī vastu nahīṁ hai, (arthāt ek vastu dūsarī vastuke sāth koī sambandha nahīṁ rakhatī) kyoṁki donoṁke pradeś bhinna haiṁ, isaliye unameṁ ek sattākī anupapatti hai (arthāt donoṁkī sattāaiṁ bhinna-bhinna haiṁ); aur isaprakār jab ki ek vastukī dūsarī vastu nahīṁ hai tab ekake sāth dūsarīko ādhāraādheyasambandha bhī hai hī nahīṁ . isaliye (pratyek vastukā) apane svarūpameṁ pratiṣṭhārūp (dr̥rḥatāpūrvak rahanerūp) hī ādhāraādheyasambandha hai . isaliye jñān jo ki jānanakriyārūp apane svarūpameṁ pratiṣṭhit hai vah, jānanakriyākā jñānase abhinnatva honese, jñānameṁ hī hai; krodhādik jo ki krodhādikriyārūp apane svarūpameṁ pratiṣṭhit hai vah, krodhādikriyākā krodhādise abhinnatva honeke kāraṇ, krodhādikameṁ hī hai . (jñānakā svarūp jānanakriyā hai, isaliye jñān ādhey hai aur jānanakriyā ādhār hai . jānanakriyā ādhār honese yah siddha huā ki jñān hī ādhār hai, kyoṁki jānanakriyā aur jñān bhinna nahīṁ haiṁ . tātparya yah hai ki jñān jñānameṁ hī hai . isīprakār krodh krodhameṁ hī hai .) aur krodhādikameṁ, karmameṁ yā nokarmameṁ jñān nahīṁ hai tathā jñānameṁ krodhādik, karma yā nokarma nahīṁ haiṁ, kyoṁki unake paraspar atyanta svarūp- viparītatā honese (arthāt jñānakā svarūp aur krodhādik tathā karma-nokarmakā svarūp atyanta