Samaysar-Hindi (iso15919 transliteration). Kalash: 126-135 ; Gatha: 184-196 ; NirjarA adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 34

 

Page 288 of 642
PDF/HTML Page 321 of 675
single page version

parasparamatyantaṁ svarūpavaiparītyen paramārthādhārādheyasambandhaśūnyatvāt . na ca yathā jñānasya jānattā svarūpaṁ tathā krudhyattādirapi, krodhādīnāṁ ca yathā krudhyattādi svarūpaṁ tathā jānattāpi ka thaṁcanāpi vyavasthāpayituṁ śakyet, jānattāyāḥ krudhyattādeśca svabhāvabhedenodbhāsamānatvāt svabhāvabhedācca vastubhed ev iti nāsti jñānājñānayorādhārādheyatvam . kiṁc yadā kilaikamevākāśaṁ svabuddhimadhiropyādhārādheyabhāvo vibhāvyate tadā śeṣadravyāntarādhiropanirodhādev buddherna bhinnādhikaraṇāpekṣā prabhavati . tadaprabhave caikamākāśamevaikasminnākāś ev pratiṣṭhitaṁ vibhāvayato na parādhārādheyatvaṁ pratibhāti . evaṁ yadaikamev jñānaṁ svabuddhimadhiropyādhārādheyabhāvo vibhāvyate tadā śeṣadravyāntarādhiropanirodhādev buddherna bhinnādhikaraṇāpekṣā prabhavati . tadaprabhave caikaṁ jñānamevaikasmin jñān ev pratiṣṭhitaṁ vibhāvayato na parādhārādheyatvaṁ pratibhāti . tato jñānamev jñāne ev, krodhāday ev krodhādiṣveveti sādhu siddhaṁ bhedavijñānam . viruddha honese) unake paramārthabhūt ādhāraādheyasambandha nahīṁ hai . aur jaise jñānakā svarūp jānanakriyā hai usīprakār (jñānakā svarūp) krodhādikriyā bhī ho, athavā jaise krodhādikā svarūp krodhādikriyā hai usīprakār (krodhādikā svarūp) jānanakriyā bhī ho aisā kisī bhī prakārase sthāpit nahīṁ kiyā jā sakatā; kyoṁki jānanakriyā aur krodhādikriyā bhinna-bhinna svabhāvase prakāśit hotī haiṁ aur is bhān̐ti svabhāvoṁke bhinna honese vastuen̐ bhinna hī haiṁ . isaprakār jñān tathā ajñānameṁ (krodhādikameṁ) ādhārādheyatva nahīṁ hai .

isīko viśeṣ samajhāte haiṁ :jab ek hī ākāśako apanī buddhimeṁ sthāpit karake (ākāśake) ādhāraādheyabhāvakā vicār kiyā jātā hai tab ākāśako śeṣ anya dravyoṁmeṁ āropit karanekā nirodh honese (arthāt anya dravyoṁmeṁ sthāpit karanā aśakya honese) buddhimeṁ bhinna ādhārakī apekṣā

prabhavit nahīṁ hotī; aur unake prabhavit nahīṁ honese ‘ek ākāś hī ek

ākāśameṁ hī pratiṣṭhit hai’ yah bhalībhān̐ti samajh liyā jātā hai aur isaliye aisā samajh lenevāleko par-ādhārādheyatva bhāsit nahīṁ hotā . isaprakār jab ek hī jñānako apanī buddhimeṁ sthāpit karake (jñānake) ādhāraādheyabhāvakā vicār kiyā jāye tab jñānako śeṣ anya dravyoṁmeṁ āropit karanekā nirodh hī honese buddhimeṁ bhinna ādhārakī apekṣā prabhavit nahīṁ hotī; aur usake prabhavit nahīṁ honese, ‘ek jñān hī ek jñānameṁ hī pratiṣṭhit hai’ yah bhalībhān̐ti samajh liyā jātā hai aur isaliye aisā samajh lenevāleko par-ādhārādheyatva bhāsit nahīṁ hotā . isaliye jñān hī jñānameṁ hī hai, aur krodhādik hī krodhādimeṁ hī hai . prabhavit nahīṁ hotī = lāgū nahīṁ hotī; lag sakatī nahīṁ; śaman ho jātī hai; udbhūt nahīṁ hotī .


Page 289 of 642
PDF/HTML Page 322 of 675
single page version

(śārdūlavikrīḍit)
caidrūpyaṁ jaḍarūpatāṁ ca dadhatoḥ kr̥tvā vibhāgaṁ dvayo-
rantardāruṇadāraṇen parito jñānasya rāgasya ca
.
bhedajñānamudeti nirmalamidaṁ modadhvamadhyāsitāḥ
śuddhajñānaghanaughamekamadhunā santo dvitīyacyutāḥ
..126..

isaprakār (jñānakā aur krodhādik tathā karma-nokarmakā) bhedavijñān bhalībhān̐ti siddha huā .

bhāvārtha :upayog to caitanyakā pariṇaman honese jñānasvarūp hai aur krodhādi bhāvakarma, jñānāvaraṇādi dravyakarma tathā śarīrādi nokarmasabhī pudgaladravyake pariṇām honese jaṛ hai; unameṁ aur jñānameṁ pradeśabhed honese atyanta bhed hai . isaliye upayogameṁ krodhādik, karma tathā nokarma nahīṁ hai aur krodhādimeṁ, karmameṁ tathā nokarmameṁ upayog nahīṁ haiṁ . isaprakār unameṁ pāramārthik ādhārādheyasambandha nahīṁ hai; pratyek vastukā apanā apanā ādhārādheyatva apane-apanemeṁ hī hai . isaliye upayog upayogameṁ hī hai aur krodh, krodhameṁ hī hai . isaprakār bhedavijñān bhalībhān̐ti siddha ho gayā . (bhāvakarma ityādikā aur upayogakā bhed jānanā so bhedavijñān hai .).181-183.

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[caidrūpyaṁ jaḍarūpatāṁ ca dadhatoḥ jñānasya rāgasya ca ] cidrūpatāko dhāraṇ karanevālā jñān aur jaṛarūpatāko dhāraṇ karanevālā rāg[dvayoḥ ] donoṁkā, [antaḥ ] antaraṁgameṁ [dāruṇadāraṇen ] dāruṇ vidāraṇake dvārā (bhed karanevālā ugra abhyāsake dvārā), [paritaḥ vibhāgaṁ kr̥tvā ] sabhī orase vibhāg ka rake (sampūrṇatayā donoṁko alag karake), [idaṁ nirmalam bhedajñānam udeti ] yah nirmal bhedajñān udayako prāpta huā hai; [adhunā ] isaliye ab [ek m śuddha-jñānaghan-ogham adhyāsitāḥ ] ek śuddhavijñānaghanake puñjameṁ sthit aur [dvitīy-cyutāḥ ] anyase arthāt rāgase rahit [santaḥ ] he satpuruṣoṁ ! [modadhvam ] mudit hoo .

bhāvārtha :jñān to cetanāsvarūp hai aur rāgādik pudgalavikār honese jaṛ haiṁ; kintu ajñānase aisā bhāsit hotā hai ki mānoṁ jñān bhī rāgādirūp ho gayā ho, arthāt jñān aur rāgādik donoṁ ekarūpjaṛarūpbhāsit hote haiṁ . jab aṁtaraṁgameṁ jñān aur rāgādikā bhed karanekā tīvra abhyās karanese bhedajñān pragaṭ hotā hai tab yah jñāt hotā hai ki jñānakā svabhāv to mātra jānanekā hī hai, jñānameṁ jo rāgādikī kaluṣatāākulatārūp saṅkalpa-vikalpa bhāsit hote haiṁ ve sab pudgalavikār haiṁ, jaṛ haiṁ . isaprakār jñān aur rāgādike bhedakā svād ātā hai arthāt anubhav hotā hai . jab aisā bhedajñān hotā hai tab ātmā ānandit hotā hai, kyoṁki use jñāt hai ki ‘‘svayaṁ

37

Page 290 of 642
PDF/HTML Page 323 of 675
single page version

evamidaṁ bhedavijñānaṁ yadā jñānasya vaiparītyakaṇikāmapyanāsādayadavicalitamavatiṣṭhate, tadā śuddhopayogamayātmatven jñānaṁ jñānamev kevalaṁ sanna kiṁcanāpi rāgadveṣamoharūpaṁ bhāvamāracayati . tato bhedavijñānācchuddhātmopalambhaḥ prabhavati . śuddhātmopalambhāt rāgadveṣamohābhāvalakṣaṇaḥ saṁvaraḥ prabhavati .

kathaṁ bhedavijñānādev śuddhātmopalambha iti cet jah kaṇayamaggitaviyaṁ pi kaṇayabhāvaṁ ṇa taṁ pariccayadi . tah kammodayatavido ṇa jahadi ṇāṇī du ṇāṇittaṁ ..184.. evaṁ jāṇadi ṇāṇī aṇṇāṇī muṇadi rāgamevādaṁ .

aṇṇāṇatamocchaṇṇo ādasahāvaṁ ayāṇaṁto ..185..
yathā kanakamagnitaptamapi kanakabhāvaṁ na taṁ parityajati .
tathā karmodayatapto na jahāti jñānī tu jñānitvam ..184..

sadā jñānasvarūp hī rahā hai, rāgādirūp kabhī nahīṁ huā’’ . isaliye ācāryadevane kahā hai ki ‘‘he satpuruṣoṁ ! ab mudit hoo’’ .126.

ṭīkā :isaprakār jab yah bhedavijñān jñānako aṇumātra bhī (rāgādivikārarūp) viparītatāko na prāpta karātā huā avicalarūpase rahatā hai, tab śuddha-upayogamayātmakatāke dvārā jñān keval jñānarūp hī rahatā huā kiṁcitmātra bhī rāgadveṣamoharūp bhāvako nahīṁ karatā; isaliye (yah siddha huā ki) bhedavijñānase śuddha ātmākī upalabdhi (anubhav) hotī hai aur śuddha ātmākī upalabdhise rāgadveṣamohakā (āsravabhāvakā) abhāv jisakā lakṣaṇ hai aisā saṁvar hotā hai .

ab yah praśna hotā hai ki bhedavijñānase hī śuddha ātmākī upalabdhi (anubhav) kaise hotī hai ? usake uttarameṁ gāthā kahate haiṁ :

jyoṁ agnitapta suvarṇa bhī, nij svarṇabhāv nahīṁ taje .
tyoṁ karmauday-pratapta bhī, jñānī na jñānipanā taje ..184..
jīv jñāni jāne yoṁhi, aru ajñāni rāg hī jīv gineṁ .
ātmasvabhāv-ajān jo, ajñānatamaācchādase ..185..

gāthārtha :[yathā ] jaise [kanakam ] suvarṇa [agnitaptam api ] agnise tapta hotā


Page 291 of 642
PDF/HTML Page 324 of 675
single page version

evaṁ jānāti jñānī ajñānī manute rāgamevātmānam .
ajñānatamo‘vacchannaḥ ātmasvabhāvamajānan ..185..

yato yasyaiv yathoditaṁ bhedavijñānamasti sa ev tatsadbhāvāt jñānī sannevaṁ jānāti yathā pracaṇḍapāvakaprataptamapi suvarṇaṁ na suvarṇatvamapohati tathā pracaṇḍakarmavipākopaṣṭabdhamapi jñānaṁ na jñānatvamapohati, kāraṇasahasreṇāpi svabhāvasyāpoḍhumaśakyatvāt; tadapohe tanmātrasya vastun evocchedāt; na cāsti vastūcchedaḥ, sato nāśāsambhavāt . evaṁ jānaṁśca karmākrānto‘pi na rajyate, na dveṣṭi, na muhyati, kintu śuddhamātmānamevopalabhate . yasya tu yathoditaṁ bhedavijñānaṁ nāsti sa tadabhāvādajñānī sannajñānatamasācchannatayā caitanyacamatkāramātramātmasvabhāvamajānan rāgamevātmānaṁ manyamāno rajyate dveṣṭi muhyati ca, na jātu śuddhamātmānamupalabhate . tato bhedavijñānādev śuddhātmopalambhaḥ . huā bhī [taṁ ] apane [ka nak bhāvaṁ ] suvarṇatvako [na parityajati ] nahīṁ choṛatā [tathā ] isīprakār [jñānī ] jñānī [ka rmodayataptaḥ tu ] ka rmake udayase tapta hotā huā bhī [jñānitvam ] jñānitvako [na jahāti ] nahīṁ choṛatā[evaṁ ] aisā [jñānī ] jñānī [jānāti ] jānatā hai, aur [ajñānī ] ajñānī [ajñānatamo‘vacchannaḥ ] ajñānāṁdhakārase ācchādit honese [ātmasvabhāvam ] ātmāke svabhāvako [ajānan ] na jānatā huā [rāgam ev ] rāgako hī [ātmānam ] ātmā [manute ] mānatā hai .

ṭīkā :jise ū par kahā gayā aisā bhedavijñān hai vahī usake (bhedavijñānake) sadbhāvase jñānī hotā huā isaprakār jānatā hai :jaise pracaṇḍa agnike dvārā tapta hotā huā suvarṇa bhī suvarṇatvako nahīṁ choṛatā usīprakār pracaṇḍa karmodayake dvārā ghirā huā hone par bhī (vighna kiyā jāy to bhī) jñān jñānatvako nahīṁ choṛatā, kyoṁki hajār kāraṇoṁke ekatrit hone par bhī svabhāvako choṛanā aśakya hai; use choṛ dene par svabhāvamātra vastukā hī ucched ho jāyegā, aur vastukā ucched to hotā nahīṁ hai, kyoṁki satkā nāś honā asambhav hai . aisā jānatā huā jñānī karmase ākrānta (ghirā huā) hotā huā bhī rāgī nahīṁ hotā, dveṣī nahīṁ hotā, mohī nahīṁ hotā, kintu vah śuddha ātmākā hī anubhav karatā hai . aur jise uparokta bhedavijñān nahīṁ hai vah usake abhāvase ajñānī hotā huā, ajñānāṁdhakār dvārā ācchādit honese caitanyacamatkāramātra ātmasvabhāvako na jānatā huā, rāgako hī ātmā mānatā huā, rāgī hotā hai, dveṣī hotā hai, mohī hotā hai, kintu śuddha ātmākā kiṁcitmātra bhī anubhav nahīṁ karatā . ataḥ siddha huā ki bhedavijñānase hī śuddha ātmākī upalabdhi (-anubhav) hotī hai .


Page 292 of 642
PDF/HTML Page 325 of 675
single page version

kathaṁ śuddhātmopalambhādev saṁvar iti cet
suddhaṁ tu viyāṇaṁto suddhaṁ cevappayaṁ lahadi jīvo .
jāṇaṁto du asuddhaṁ asuddhamevappayaṁ lahadi ..186..
śuddhaṁ tu vijānan śuddhaṁ caivātmānaṁ labhate jīvaḥ .
jānaṁstvaśuddhamaśuddhamevātmānaṁ labhate ..186..

yo hi nityamevācchinnadhārāvāhinā jñānen śuddhamātmānamupalabhamāno‘vatiṣṭhate sa jñānamayāt bhāvāt jñānamay ev bhāvo bhavatīti kr̥tvā pratyagrakarmāsravaṇanimittasya rāgadveṣamohasantānasya nirodhācchuddhamevātmānaṁ prāpnoti; yastu nityamevājñānenāśuddhamātmānamupalabhamāno‘vatiṣṭhate

bhāvārtha :jise bhedavijñān huā hai vah ātmā jānatā hai ki ‘ātmā ka bhī jñānasvabhāvase chūṭatā nahīṁ hai’ . aisā jānatā honese vah, karmodayake dvārā tapta hotā huā bhī, rāgī, dveṣī, mohī nahīṁ hotā, parantu nirantar śuddha ātmākā anubhav karatā hai . jise bhedavijñān nahīṁ hai vah ātmā, ātmāke jñānasvabhāvako na jānatā huā, rāgako hī ātmā mānatā hai, isaliye vah rāgī, dveṣī, mohī hotā hai, kintu kabhī bhī śuddha ātmākā anubhav nahīṁ karatā . isaliye yah siddha huā ki bhedavijñānase hī śuddha ātmākī upalabdhi hotī hai ..184-185..

ab yah praśna hotā hai ki śuddha ātmākī upalabdhise hī saṁvar kaise hotā hai ? isakā uttar kahate haiṁ :

jo śuddha jāne ātmako, vah śuddha ātma hī prāpta ho .
anaśuddha jāne ātmako, anaśuddha ātma hi prāpta ho ..186..

gāthārtha :[śuddhaṁ tu ] śuddha ātmāko [vijānan ] jānatā huāanubhav karatā huā [jīvaḥ ] jīv [śuddhaṁ ca ev ātmānaṁ ] śuddha ātmāko hī [labhate ] prāpta karatā hai [tu ] aur [aśuddham ] aśuddha [ātmānaṁ ] ātmāko [jānan ] jānatā huāanubhav karatā huā jīv [aśuddham ev ] aśuddha ātmāko hī [labhate ] prāpta karatā hai .

ṭīkā :jo sadā hī acchinnadhārāvāhī jñānase śuddha ātmākā anubhav kiyā karatā hai vah, ‘jñānamay bhāvameṁse jñānamay bhāv hī hotā hai’ is nyāyake anusār naye karmoṁke āsravaṇakā nimitta jo rāgadveṣamohakī saṁtati (paramparā) usakā nirodh honese, śuddha ātmāko hī prāpta karatā hai; aur jo sadā hī ajñānase aśuddha ātmākā anubhav kiyā karatā hai vah, ‘ajñānamay bhāvameṁse


Page 293 of 642
PDF/HTML Page 326 of 675
single page version

so‘jñānamayādbhāvādajñānamay ev bhāvo bhavatīti kr̥tvā pratyagrakarmāsravaṇanimittasya rāgadveṣ- mohasantānasyānirodhādaśuddhamevātmānaṁ prāpnoti . ataḥ śuddhātmopalambhādev saṁvaraḥ .

(mālinī)
yadi kathamapi dhārāvāhinā bodhanen
dhruvamupalabhamānaḥ śuddhamātmānamāste
.
tadayamudayadātmārāmamātmānamātmā
parapariṇatirodhācchuddhamevābhyupaiti
..127..

ajñānamay bhāv hī hotā hai’ is nyāyake anusār naye karmoṁke āsravaṇakā nimitta jo rāgadveṣamohakī saṁtati usakā nirodh na honese, aśuddha ātmāko hī prāpta karatā hai . ataḥ śuddha ātmākī upalabdhise (anubhavase) hī saṁvar hotā hai .

bhāvārtha :jo jīv akhaṇḍadhārāvāhī jñānase ātmāko nirantar śuddha anubhav kiyā karatā hai usake rāgadveṣamoharūp bhāvāsrav rukate haiṁ, isaliye vah śuddha ātmāko prāpta karatā hai; aur jo jīv ajñānase ātmākā aśuddha anubhav karatā hai usake rāgadveṣamoharūp bhāvāsrav nahīṁ rukate, isaliye vah aśuddha ātmāko hī prāpta karatā hai . isaprakār siddha huā ki śuddha ātmākī upalabdhise (anubhavase) hī saṁvar hotā hai ..186..

ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[yadi ] yadie [ka tham api ] kisī bhī prakārase (tīvra puruṣārtha karake) [dhārāvāhinā bodhanen ] dhārāvāhī jñānase [śuddham ātmānam ] śuddha ātmāko [dhruvam upalabhamānaḥ āste ] niścalatayā anubhav kiyā ka re [tat ] to [ayam ātmā ] yah ātmā, [udayat-ātma- ārāmam ātmānam ] jisakā ātmānaṁd pragaṭ hotā jātā hai (arthāt jisakī ātmasthiratā barḥatī jātī hai) aise ātmāko [par-pariṇati-rodhāt ] parapariṇatike nirodhase [śuddham ev abhyupaiti ] śuddha hī prāpta ka ratā hai

.

bhāvārtha :dhārāvāhī jñānake dvārā śuddha ātmākā anubhav karanese rāgadveṣamoharūp parapariṇatikā (bhāvāsravoṁkā) nirodh hotā hai aur usase śuddha ātmākī prāpti hotī hai .

dhārāvāhī jñānakā artha hai pravāharūpajñānakhaṇḍa rahanevālā jñān . vah do prakārase kahā jātā hai :ek to, jisameṁ bīcameṁ mithyājñān na āye aisā samyagjñān dhārāvāhī jñān hai . dūsarā, ek hī jñeyameṁ upayogake upayukta rahanekī apekṣāse jñānakī dhārāvāhikatā kahī jātī hai, arthāt jahān̐ tak upayog ek jñeyameṁ upayukta rahatā hai vahān̐ tak dhārāvāhī jñān kahalātā hai; isakī sthiti


Page 294 of 642
PDF/HTML Page 327 of 675
single page version

ken prakāreṇ saṁvaro bhavatīti cet
appāṇamappaṇā ruṁdhiūṇ dopuṇṇapāvajogesu .
daṁsaṇaṇāṇamhi ṭhido icchāvirado ya aṇṇamhi ..187..
jo savvasaṁgamukko jhāyadi appāṇamappaṇo appā .
ṇa vi kammaṁ ṇokammaṁ cedā ciṁtedi eyattaṁ ..188..
appāṇaṁ jhāyaṁto daṁsaṇaṇāṇamao aṇaṇṇamao .
lahadi acireṇ appāṇamev so kammapavimukkaṁ ..189..
ātmānamātmanā rundhvā dvipuṇyapāpayogayoḥ .
darśanajñāne sthitaḥ icchāvirataścānyasmin ..187..

(chadmasthake) antarmuhūrta hī hai, tatpaścāt vah khaṇḍit hotī hai . in do arthameṁse jahān̐ jaisī vivakṣā ho vahān̐ vaisā artha samajhanā cāhiye . aviratasamyagdr̥ṣṭi ityādi nīceke guṇasthānavāle jīvoṁke mukhyatayā pahalī apekṣā lāgū hogī; aur śreṇī carḥanevāle jīvake mukhyatayā dūsarī apekṣā lāgū hogī, kyoṁki usakā upayog śuddha ātmāmeṁ hī upayukta hai .127.

ab praśna karatā hai ki saṁvar kis prakārase hotā hai ? isakā uttar kahate haiṁ :
śubh-aśubhase jo rokakar nij ātmako ātmā hi se .
darśan avaru jñānahi ṭhahar, paradravyaicchā parihare ..187..
jo sarvasaṁgavimukta, dhyāve ātmase ātmā hi ko .
nahiṁ karma aru nokarma, cetak cetatā ekatvako ..188..
vah ātma dhyātā, jñānadarśanamay, ananyamayī huā .
bas alpa kāl ju karmase parimokṣa pāve ātmakā ..189..

gāthārtha :[ātmānam ] ātmāko [ātmanā ] ātmāke dvārā [dvipuṇyapāpayogayoḥ ] do puṇya-pāparūp śubhāśubhayogoṁse [rundhvā ] rok kar [darśanajñāne ] darśanajñānameṁ [sthitaḥ ] sthit hotā huā [ca ] aur [anyasmin ] anya (vastu)kī [icchāvirataḥ ] icchāse virat hotā huā, [yaḥ


Page 295 of 642
PDF/HTML Page 328 of 675
single page version

yaḥ sarvasaṅgamukto dhyāyatyātmānamātmanātmā .
nāpi karma nokarma cetayitā cintayatyekatvam ..188..
ātmānaṁ dhyāyan darśanajñānamayo‘nanyamayaḥ .
labhate‘cireṇātmānamev sa karmapravimuktam ..189..

yo hi nām rāgadveṣamohamūle śubhāśubhayoge pravartamānaṁ dr̥ḍhatarabhedavijñānāvaṣṭambhen ātmānaṁ ātmanaivātyantaṁ rundhvā śuddhadarśanajñānātmanyātmadravye suṣṭhu pratiṣṭhitaṁ kr̥tvā samastaparadravyecchāparihāreṇ samastasaṁgavimukto bhūtvā nityamevātiniṣprakampaḥ san manāgapi karmanokarmaṇorasaṁsparśen ātmīyamātmānamevātmanā dhyāyan svayaṁ sahajacetayitr̥tvādekatvamev cetayate, sa khalvekatva- cetanenātyantaviviktaṁ caitanyacamatkāramātramātmānaṁ dhyāyan śuddhadarśanajñānamayamātmadravyamavāptaḥ, śuddhātmopalambhe sati samastaparadravyamayatvamatikrāntaḥ san acireṇaiv sakalakarma- ātmā ] jo ātmā, [sarvasaṅgamuktaḥ ] (icchārahit honese) sarva saṁgase rahit hotā huā, [ātmānam ] (apane) ātmāko [ātmanā ] ātmāke dvārā [dhyāyati ] dhyātā hai, [ka rma nok rma ] ka rma tathā nok rmako [na api ] nahīṁ dhyātā, evaṁ [cetayitā ] (svayaṁ) 1cetayitā (honese) [ek tvam ] ekatvako hī [cintayati ] cintavan karatā haicetatā haianubhav karatā hai, [saḥ ] vah (ātmā), [ātmānaṁ dhyāyan ] ātmāko dhyātā huā, [darśanajñānamayaḥ ] darśanajñānamay aur [ananyamayaḥ ] ananyamay hotā huā [acireṇ ev ] alpa kālameṁ hī [ka rmapravimuktam ] ka rmoṁse rahit [ātmānam ] ātmāko [labhate ] prāpta karatā hai .

ṭīkā :jo jīv rāgadveṣamoh jisakā mūl hai aise śubhāśubh yogameṁ pravartamān ātmāko dr̥rḥatar bhedavijñānake ālambanase ātmāke dvārā hī atyanta rokakar, śuddhadarśanajñānarūp ātmadravyameṁ bhalī bhān̐ti pratiṣṭhit (sthir) karake, samasta paradravyoṁkī icchāke tyāgase sarva saṁgase rahit hokar, nirantar ati niṣkampa vartatā huā, karma-nokarmakā kiṁcitmātra bhī sparśa kiye binā apane ātmāko hī ātmāke dvārā dhyātā huā, svayaṁko sahaj cetayitāpan honese ekatvako hī cetatā hai (jñānacetanārūp rahatā hai), vah jīv vāstavameṁ, ekatva-cetan dvārā arthāt ekatvake anubhavan dvārā (paradravyase) atyanta bhinna caitanyacamatkāramātra ātmāko dhyātā huā, śuddhadarśanajñānamay ātmadravyako prāpta hotā huā, śuddha ātmākī upalabdhi (prāpti) hone par samasta paradravyamayatāse atikrānta hotā huā, alpa

1cetayitā = jñātā-draṣṭā


Page 296 of 642
PDF/HTML Page 329 of 675
single page version

vimuktamātmānamavāpnoti . eṣ saṁvaraprakāraḥ .

(mālinī)
nijamahimaratānāṁ bhedavijñānaśaktyā
bhavati niyatameṣāṁ śuddhatattvopalambhaḥ
.
acalitamakhilānyadravyadūresthitānāṁ
bhavati sati ca tasminnakṣayaḥ karmamokṣaḥ
..128..
ken krameṇ saṁvaro bhavatīti cet

tesiṁ hedū bhaṇidā ajjhavasāṇāṇi savvadarisīhiṁ . micchattaṁ aṇṇāṇaṁ avirayabhāvo ya jogo ya ..190..

kālameṁ hī sarva karmoṁse rahit ātmāko prāpta karatā hai . yah saṁvarakā prakār (vidhi) hai .

bhāvārtha :jo jīv pahale to rāgadveṣamohake sāth mile hue manavacanakāyake śubhāśubh yogoṁse apane ātmāko bhedajñānake balase calāyamān nahīṁ hone de, aur phi ra usako śuddhadarśanajñānamay ātmasvarūpameṁ niścal kare tathā samasta bāhyābhyantar parigrahase rahit hokar karma- nokarmase bhinna apane svarūpameṁ ekāgra hokar usīkā hī anubhav kiyā kare arthāt usīke dhyānameṁ rahe, vah jīv ātmākā dhyān karanese darśanajñānamay hotā huā aur paradravyamayatākā ullaṁghan karatā huā alpa kālameṁ samasta karmoṁse mukta ho jātā hai . yah saṁvar honekī rīti hai ..187 se 189..

ab is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[bhedavijñānaśaktyā nijamahimaratānāṁ eṣāṁ ] jo bhedavijñānakī śaktike dvārā nij (svarūpakī) mahimāmeṁ līn rahate haiṁ unheeṁ [niyatam ] niyamase [śuddhatattvopalambhaḥ ] śuddha tattvakī upalabdhi [bhavati ] hotī hai; [tasmin sati ca ] śuddha tattvakī upalabdhi hone par, [acalitam akhil-anyadravya-dūre-sthitānāṁ ] acalitarūpase samasta anyadravyoṁse dūr vartate hue aise unake, [akṣayaḥ ka rmamokṣaḥ bhavati ] akṣay ka rmamokṣa hotā hai (arthāt unakā karmoṁse chuṭakārā ho jātā hai ki punaḥ kabhī karmabandha nahīṁ hotā) .128.

ab yah praśna hotā hai ki saṁvar kis kramase hotā hai ? usakā uttar kahate haiṁ :

rāgādike hetū kahe, sarvajña adhyavasānako .
mithyātva aru ajñān, aviratabhāv tyoṁ hī yogako ..190..

Page 297 of 642
PDF/HTML Page 330 of 675
single page version

heduabhāve ṇiyamā jāyadi ṇāṇissa āsavaṇiroho . āsavabhāveṇ viṇā jāyadi kammassa vi ṇiroho ..191.. kammassābhāveṇ ya ṇokammāṇaṁ pi jāyadi ṇiroho .

ṇokammaṇiroheṇ ya saṁsāraṇirohaṇaṁ hodi ..192..
teṣāṁ hetavo bhaṇitā adhyavasānāni sarvadarśibhiḥ .
mithyātvamajñānamaviratabhāvaśca yogaśca ..190..
hetvabhāve niyamājjāyate jñānin āsravanirodhaḥ .
āsravabhāven vinā jāyate karmaṇo‘pi nirodhaḥ ..191..
karmaṇo‘bhāven ca nokarmaṇāmapi jāyate nirodhaḥ .
nokarmanirodhen ca saṁsāranirodhanaṁ bhavati ..192..
kāraṇ abhāv jarūr āsravarodh jñānīko bane .
āsravabhāv abhāvameṁ, nahiṁ karmakā ānā bane ..191..
hai karmake ju abhāvase, nokarmakā rodhan bane .
nokarmakā rodhan hue, saṁsārasaṁrodhan bane ..192..

gāthārtha :[teṣāṁ ] unake (pūrva ka thit rāgadveṣamoharūp āsravoṁke) [hetavaḥ ] hetu [sarvadarśibhiḥ ] sarvadarśiyoṁne [mithyātvam ] mithyātva, [ajñānam ] ajñān, [aviratabhāvaḥ ca ] aur aviratabhāv [yogaḥ ca ] tathā yog[adhyavasānāni ] yah (cār) adhyavasān [bhaṇitāḥ ] ka he haiṁ . [jñāninaḥ ] jñānīke [hetvabhāve ] hetuoṁke abhāvameṁ [niyamāt ] niyamase [āsravanirodhaḥ ] āsravakā nirodh [jāyate ] hotā hai, [āsravabhāven vinā ] āsravabhāvake binā [ka rmaṇaḥ api ] ka rmakā bhī [nirodhaḥ ] nirodh [jāyate ] hotā hai, [ca ] aur [ka rmaṇaḥ abhāven ] ka rmake abhāvase [nok rmaṇām api ] nok rmoṁkā bhī [nirodhaḥ ] nirodh [jāyate ] hotā hai, [ca ] aur [nok rmanirodhen ] nok rmake nirodhase [saṁsāranirodhanaṁ ] saṁsārakā nirodh [bhavati ] hotā hai

.
38

Page 298 of 642
PDF/HTML Page 331 of 675
single page version

santi tāvajjīvasya ātmakarmaikatvādhyāsamūlāni mithyātvājñānāviratiyogalakṣaṇāni adhyavasānāni . tāni rāgadveṣamohalakṣaṇasyāsravabhāvasya hetavaḥ . āsravabhāvaḥ karmahetuḥ . karma nokarmahetuḥ . nokarma saṁsārahetuḥ iti . tato nityamevāyamātmā ātmakarmaṇorekatvādhyāsen mithyātvājñānāviratiyogamayamātmānamadhyavasyati . tato rāgadveṣamoharūpamāsravabhāvaṁ bhāvayati . tataḥ karma āsravati . tato nokarma bhavati . tataḥ saṁsāraḥ prabhavati . yadā tu ātmakarmaṇorbhedavijñānen śuddhacaitanyacamatkāramātramātmānaṁ upalabhate tadā mithyātvājñānāviratiyogalakṣaṇānāṁ adhyavasānānāṁ āsravabhāvahetūnāṁ bhavatyabhāvaḥ . tadabhāve rāgadveṣamoharūpāsravabhāvasya bhavatyabhāvaḥ . tadabhāve bhavati karmābhāvaḥ . tadabhāve‘pi bhavati nokarmābhāvaḥ . tadabhāve‘pi bhavati saṁsārābhāvaḥ . ityeṣ saṁvarakramaḥ .

ṭīkā :pahale to jīvake, ātmā aur karmake ekatvakā adhyās (abhiprāy) jinakā mūl hai aise mithyātva-ajñān-avirati-yogasvarūp adhyavasān vidyamān haiṁ, ve rāgadveṣamohasvarūp āsravabhāvake kāraṇ haiṁ; āsravabhāv karmakā kāraṇ hai; karma-nokarmakā kāraṇ hai; aur nokarma saṁsārakā kāraṇ hai . isaliyesadā hī yah ātmā, ātmā aur karmake ekatvake adhyāsase mithyātva-ajñān-avirati-yogamay ātmāko mānatā hai (arthāt mithyātvādi adhyavasān karatā hai); tataḥ rāgadveṣamoharūp āsravabhāvako bhātā hai, usase karmāsrav hotā hai; usase nokarma hotā hai; aur usase saṁsār utpanna hotā hai . kintu jab (vah ātmā), ātmā aur karmake bhedavijñānake dvārā śuddha caitanyacamatkāramātra ātmāko upalabdha karatā haianubhav karatā hai tab mithyātva, ajñān, avirati aur yogasvarūp adhyavasān, jo ki āsravabhāvake kāraṇ haiṁ unakā abhāv hotā hai; adhyavasānoṁkā abhāv hone par rāgadveṣamoharūp āsravabhāvakā abhāv hotā hai; āsravabhāvakā abhāv hone par karmakā abhāv hotā hai; karmakā abhāv hone par nokarmakā abhāv hotā hai; aur nokarmakā abhāv hone par saṁvarakā abhāv hotā hai . isaprakār yah saṁvarakā kram hai .

bhāvārtha :jīvake jab tak ātmā aur karmake ekatvakā āśay haibhedavijñān nahīṁ hai tab tak mithyātva, ajñān, avirati aur yogasvarūp adhyavasān vartate haiṁ, adhyavasānase rāgadveṣamoharūp āsravabhāv hotā hai, āsravabhāvase karma ban̐dhatā hai, karmase śarīrādi nokarma utpanna hotā hai aur nokarmase saṁsār hai . parantu jab use ātmā aur karmakā bhedavijñān hotā hai tab śuddha ātmākī upalabdhi honese mithyātvādi adhyavasānoṁkā abhāv hotā hai, aur adhyavasānake abhāvase rāgadveṣamoharūp āsravakā abhāv hotā hai, āsravake abhāvase karma nahīṁ ban̐dhatā, karmake abhāvase śarīrādi nokarma utpanna nahīṁ hote aur nokarmake abhāvase saṁsārakā abhāv hotā hai . isaprakār saṁvarakā anukram jānanā cāhiye ..190 se 192..


Page 299 of 642
PDF/HTML Page 332 of 675
single page version

(upajāti)
sampadyate saṁvar eṣ sākṣā-
cchuddhātmatattvasya kilopalambhāt
.
sa bhedavijñānat ev tasmāt
tadbhedavijñānamatīv bhāvyam
..129..
(anuṣṭubh)
bhāvayedbhedavijñānamidamacchinnadhārayā .
tāvadyāvatparāccyutvā jñānaṁ jñāne pratiṣṭhate ..130..

saṁvar honeke kramameṁ saṁvarakā pahalā hī kāraṇ bhedavijñān kahā hai usakī bhāvanāke upadeśakā kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[eṣaḥ sākṣāt saṁvaraḥ ] yah sākṣāt (sarva prakārase) saṁvar [ki la ] vāstavameṁ [śuddha-ātma-tattvasya upalambhāt ] śuddha ātmatattvakī upalabdhise [sampadyate ] hotā hai; aur [saḥ ] vah śuddha ātmatattvakī upalabdhi [bhedavijñānataḥ ev ] bhedavijñānase hī hotī hai . [tasmāt ] isaliye [tat bhedavijñānam ] vah bhedavijñān [atīv ] atyaṁt [bhāvyam ] bhāne yogya hai .

bhāvārtha :jab jīvako bhedavijñān hotā hai arthāt jab jīv ātmā aur karmako yathārthatayā bhinna jānatā hai tab vah śuddha ātmākā anubhav karatā hai, śuddha ātmāke anubhavase āsravabhāv rukatā hai aur anukramase sarva prakārase saṁvar hotā hai . isaliye bhedavijñānako atyanta bhānekā upadeś kiyā hai .129.

ab kāvya dvārā yah batalāte haiṁ ki bhedavijñān kahān̐ tak bhānā cāhiye .

ślokārtha :[idam bhedavijñānam ] yah bhedavijñān [acchinna-dhārayā ] acchinna-dhārāse (jisameṁ vicched na paḍẹ aise akhaṇḍa pravāharūpase) [tāvat ] tab tak [bhāvayet ] bhānā cāhiye [yāvat ] jab tak [parāt cyutvā ] parabhāvoṁse chūṭakar [jñānaṁ ] jñān [jñāne ] jñānameṁ hī (apane svarūpameṁ hī) [pratiṣṭhate ] sthir ho jāye .

bhāvārtha :yahān̐ jñānakā jñānameṁ sthir honā do prakārase jānanā cāhiye . ek to, mithyātvakā abhāv hokar samyagjñān ho aur phi ra mithyātva na āye tab jñān jñānameṁ sthir huā kahalātā hai; dūsare, jab jñān śuddhopayogarūpase sthir ho jāye aur phi ra anyavikārarūp pariṇamit na ho tab vah jñānameṁ sthir huā kahalātā hai . jab tak jñān donoṁ prakārase jñānameṁ sthir na ho jāye tab tak bhedavijñānako bhāte rahanā cāhiye .130.


Page 300 of 642
PDF/HTML Page 333 of 675
single page version

(anuṣṭubh)
bhedavijñānataḥ siddhāḥ siddhā ye kil kecan .
asyaivābhāvato baddhā baddhā ye kil kecan ..131..
(mandākrāntā)
bhedajñānocchalanakalanācchuddhatattvopalambhā
drāgagrāmapralayakaraṇātkarmaṇāṁ saṁvareṇ .
bibhrattoṣaṁ paramamamalālokamamlānamekaṁ
jñānaṁ jñāne niyatamuditaṁ śāśvatodyotametat
..132..

ab punaḥ bhedavijñānakī mahimā batalāte haiṁ :

ślokārtha :[ye kecan kil siddhāḥ ] jo koī siddha hue haiṁ [bhedavijñānataḥ siddhāḥ ] ve bhedavijñānase siddha hue haiṁ; aur [ye kecan kil baddhāḥ ] jo koī ban̐dhe haiṁ [asya ev abhāvataḥ baddhāḥ ] ve usīke (bhedavijñānake hī) abhāvase ban̐dhe haiṁ .

bhāvārtha :anādikālase lekar jab tak jīvako bhedavijñān nahīṁ ho tab tak vah karmase ban̐dhatā hī rahatā haisaṁsārameṁ paribhramaṇ hī karatā rahatā hai; jis jīvako bhedavijñān hotā hai vah karmoṁse chūṭ jātā haimokṣako prāpta kar hī letā hai . isaliye karmabandhakāsaṁsārakā mūl bhedavijñānakā abhāv hī hai aur mokṣakā pratham kāraṇ bhedavijñān hī hai . bhedavijñānake binā koī siddhiko prāpta nahīṁ kar sakatā .

yahān̐ aisā bhī samajhanā cāhiye kivijñānādvaitavādī bauddha aur vedāntī jo ki vastuko advait kahate haiṁ aur advaitake anubhavase hī siddhi kahate haiṁ unakā, bhedavijñānase hī siddhi kahanese, niṣedh ho gayā; kyoṁki vastukā svarūp sarvathā advait na hone par bhī jo sarvathā advait mānate haiṁ unake kisī bhī prakārase bhedavijñān kahā hī nahīṁ jā sakatā; jahān̐ dvait (do vastuen̐) hī nahīṁ mānate vahān̐ bhedavijñān kaisā ? yadi jīv aur ajīvdo vastuen̐ mānī jāye aur unakā saṁyog mānā jāye tabhī bhedavijñān ho sakatā hai, aur siddhi ho sakatī hai . isaliye syādvādiyoṁko hī sab ku cha nirbādhatayā siddha hotā hai .131.

ab, saṁvar adhikār pūrṇa karate hue, saṁvar honese jo jñān huā us jñānakī mahimākā kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[bhedajñān-ucchalan-ka lanāt ] bhedajñān pragaṭ ka raneke abhyāsase


Page 301 of 642
PDF/HTML Page 334 of 675
single page version

iti saṁvaro niṣkrāntaḥ .

iti śrīmadamr̥tacandrasūriviracitāyāṁ samayasāravyākhyāyāmātmakhyātau saṁvarprarūpakaḥ paṁcamo‘ṅkaḥ .. [śuddhatattvaupalambhāt ] śuddha tattvakī upalabdhi huī, śuddha tattvakī upalabdhise [rāgagrāmapralayakaraṇāt ] rāg-samūhakā vilay huā, rāg-samūhake vilay ka ranese [karmaṇāṁ saṁvareṇ ] ka rmoṁkā saṁvar huā aur ka rmoṁkā saṁvar honese, [jñāne niyatam etat jñānaṁ uditaṁ ] jñānameṁ hī niścal huā aisā yah jñān udayako prāpta huā[bibhrat paramam toṣaṁ ] ki jo jñān param saṁtoṣako (param atīndriy ānaṁdako) dhāraṇ ka ratā hai, [amal-ālokam ] jisakā prakāś nirmal hai (arthāt rāgādik ke kāraṇ malinatā thī vah ab nahīṁ hai), [amlānam ] jo amlān hai (arthāt kṣāyopaśamik jñānakī bhān̐ti kumhalāyā huānirbal nahīṁ hai, sarva lokālok ke jānanevālā hai), [ekaṁ ] jo ek hai (arthāt kṣayopaśamase jo bhed the vah ab nahīṁ hai) aur [śāśvat-udyotam ] jisakā udyoet śāśvat hai (arthāt jisakā prakāś avinaśvar hai).132. ṭīkā :isaprakār saṁvar (raṁgabhūmimeṁse) bāhar nikal gayā .

bhāvārtha :raṁgabhūmimeṁ saṁvarakā svāṁg āyā thā use jñānane jān liyā, isaliye vah nr̥tya karake bāhar nikal gayā .

(savaiyā teīsā)
bhedavijñānakalā pragaṭai tab śuddhasvabhāv lahai apanā hī,
rāg-dveṣ-vimoh sabahi gali jāy, imai duṭh karma rukāhī;
ujjval jñān prakāś karai bahu toṣ dharai paramātamamāhīṁ,
yoṁ munirāj bhalī vidhi dhārat, keval pāy sukhī śiv jāhīṁ
..

isaprakār śrī samayasārakī (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmad amr̥tacandrācārcadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ saṁvarkā prarūpak pān̐cavān̐ aṁk samāpta huā .


Page 302 of 642
PDF/HTML Page 335 of 675
single page version

- 6 -
nirjarā adhikār

ath praviśati nirjarā.

(śārdūlavikrīḍit)
rāgādyāsravarodhato nijadhurāṁ dhr̥tvā paraḥ saṁvaraḥ
karmāgāmi samastamev bharato dūrānnirundhan sthitaḥ
.
prāgbaddhaṁ tu tadev dagdhumadhunā vyājr̥mbhate nirjarā
jñānajyotirapāvr̥taṁ na hi yato rāgādibhirmūrchati
..133..
(dohā)
rāgādikakūṁ rodh kari, nave baṁdh hati saṁt .
pūrva udayameṁ sam rahe, namūṁ nirjarāvaṁt ..

pratham ṭīkākār ācāryadev kahate haiṁ ki ‘‘ab nirjarā praveś karatī hai’’ . yahān̐ tattvoṁkā nr̥tya hai; ataḥ jaise nr̥tyamaṁc par nr̥tya karanevālā svān̐g dhāraṇ kar praveś karatā hai usīprakār yahān̐ raṁgabhūmimeṁ nirjarākā svān̐g praveś karatā hai .

ab, sarva svān̐gako yathārtha jānanevāle samyagjñānako maṁgalarūp jānakar ācāryadev maṁgalake liye pratham usīkonirmal jñānajyotiko hīpragaṭ karate haiṁ :

ślokārtha :[paraḥ saṁvaraḥ ] param saṁvar, [rāgādi-āsrav-rodhataḥ ] rāgādi āsravoṁko rokanese [nij-dhurāṁ dhr̥tvā ] apanī kārya-dhurāko dhāraṇ karake (apane kāryako yathārthatayā sam̐bhālakar), [samastam āgāmi karma ] samasta āgāmī ka rmako [bharataḥ dūrāt ev ] atyaṁtatayā dūrase hī [nirundhan sthitaḥ ] rok tā huā khaṛā hai; [tu ] aur [prāgbaddhaṁ ] pūrvabaddha (saṁvar honeke pahele ban̐dhe hue) [tat ev dagdhum ] karmako jalāneke liye [adhunā ] ab [nirjarā vyājr̥mbhate ] nirjarā (nirjarārūp agni) phai la rahī hai [yataḥ ] jisase [jñānajyotiḥ ] jñānajyoti [apāvr̥taṁ ] nirāvaraṇ hotī huī (punaḥ) [rāgādibhiḥ na hi mūrchati ] rāgādibhāvoṁke dvārā mūrchit nahīṁ hotī sadā amūrchit rahatī hai .


Page 303 of 642
PDF/HTML Page 336 of 675
single page version

uvabhogamiṁdiyehiṁ davvāṇamacedaṇāṇamidarāṇaṁ .
jaṁ kuṇadi sammadiṭṭhī taṁ savvaṁ ṇijjaraṇimittaṁ ..193..
upabhogamindriyaiḥ dravyāṇāmacetanānāmitareṣām .
yatkaroti samyagdr̥ṣṭiḥ tatsarvaṁ nirjarānimittam ..193..

virāgasyopabhogo nirjarāyai ev . rāgādibhāvānāṁ sadbhāven mithyādr̥ṣṭeracetanānyadravyopabhogo bandhanimittamev syāt . sa ev rāgādibhāvānāmabhāven samyagdr̥ṣṭernirjarānimittamev syāt . eten dravyanirjarāsvarūpamāveditam .

bhāvārtha :saṁvar honeke bād navīn karma to nahīṁ baṁdhate . aur jo karma pahale ban̐dhe huye the unakī jab nirjarā hotī hai tab jñānakā āvaraṇ dūr honese vah (jñān) aisā ho jātā hai ki punaḥ rāgādirūp pariṇamit nahīṁ hotāsadā prakāśarūp hī rahatā hai .133.

ab dravyanirjarākā svarūp kahate haiṁ :

cetan acetan dravyakā, upabhog indrisamūhase .
jo jo kare saddr̥ṣṭi vah sab, nirjarākāraṇ bane ..193..

gāthārtha :[samyagdr̥ṣṭiḥ ] samyagdr̥ṣṭi jīv [yat ] jo [indriyaiḥ ] indriyoṁke dvārā [acetanānām ] acetan tathā [itareṣām ] cetan [dravyāṇām ] dravyoṁkā [upabhogam ] upabhog [karoti ] karatā hai [tat sarvaṁ ] vah sarva [nirjarānimittam ] nirjarākā nimitta hai .

ṭīkā :virāgīkā upabhog nirjarāke liye hai (arthāt nirjarākā kāraṇ hotā hai) . rāgādibhāvoṁke sadbhāvase mithyādr̥ṣṭike acetan tathā cetan dravyoṁkā upabhog baṁdhakā nimitta hī hotā hai; vahī (upabhog), rāgādibhāvoṁke abhāvase samyagdr̥ṣṭike lie nirjarākā nimitta hī hotā hai . isaprakār dravyanirjarākā svarūp kahā .

bhāvārtha :samyagdr̥ṣṭiko jñānī kahā hai aur jñānīke rāgadveṣamohakā abhāv kahā hai; isaliye samyagdr̥ṣṭi virāgī hai . yadyapi usake indriyoṁke dvārā bhog dikhāī detā ho tathāpi use bhogakī sāmagrīke prati rāg nahīṁ hai . vah jānatā hai ki ‘‘vah (bhogakī sāmagrī) paradravya hai, merā aur isakā koī sambandha nahīṁ hai; karmodayake nimittase isakā aur merā saṁyog-viyog hai’’ . jab tak use cāritramohakā uday ākar pīṛā karatā hai aur svayaṁ balahīn honese pīṛāko sahan nahīṁ


Page 304 of 642
PDF/HTML Page 337 of 675
single page version

ath bhāvanirjarāsvarūpamāvedayati
davve uvabhuṁjaṁte ṇiyamā jāyadi suhaṁ va dukkhaṁ vā .
taṁ suhadukkhamudiṇṇaṁ vedadi adh ṇijjaraṁ jādi ..194..
dravye upabhujyamāne niyamājjāyate sukhaṁ vā duḥkhaṁ vā .
tatsukhaduḥkhamudīrṇaṁ vedayate ath nirjarāṁ yāti ..194..

upabhujyamāne sati hi paradravye, tannimittaḥ sātāsātavikalpānatikramaṇen kar sakatā tab takjaise rogī rogakī pīṛāko sahan nahīṁ kar sakatā tab usakā auṣadhi ityādike dvārā upacār karatā hai isīprakārbhogopabhogasāmagrīke dvārā viṣayarūp upacār karatā huā dikhāī detā hai; kintu jaise rogī rogako yā auṣadhiko acchā nahīṁ mānatā usīprakār samyagdr̥ṣṭi cāritramohake udayako yā bhogopabhogasāmagrīko acchā nahīṁ mānatā . aur niścayase to, jñātr̥tvake kāraṇ samyagdr̥ṣṭi virāgī udayāgat karmoṁko mātra jān hī letā hai, unake prati use rāgadveṣamoh nahīṁ hai . isaprakār rāgadveṣamohake binā hī unake phalako bhogatā huā dikhāī detā hai, to bhī usake karmakā āsrav nahīṁ hotā, karmāsravake binā āgāmī bandha nahīṁ hotā aur udayāgatakarma to apanā ras dekar khir jāte haiṁ, kyoṁki udayameṁ āneke bād karmakī sattā rah hī nahīṁ sakatī . isaprakār usake navīn bandha nahīṁ hotā aur udayāgat karmakī nirjarā ho jānese usake keval nirjarā hī huī . isalie samyagdr̥ṣṭi virāgīke bhogopabhogako nirjarākā hī nimitta kahā gayā hai . pūrva karma udayameṁ ākar usakā dravya khir gayā so vah dravyanirjarā hai ..193..

ab bhāvanirjarākā svarūp kahate haiṁ :
paradravyake upabhog niścay, duḥkh vā sukh hoy hai .
in udit sukhadukh bhogatā, phi ra nirjarā ho jāy hai ..194..

gāthārtha :[dravye upabhujyamāne ] vastu bhoganemeṁ āne par, [sukhaṁ vā duḥkhaṁ vā ] sukh athavā duḥkh [niyamāt ] niyamase [jāyate ] utpanna hotā hai; [udīrṇaṁ ] udayako prāpta (utpanna hue) [tat sukhaduḥkham ] us sukh-duḥkhakā [vedayate ] vedan karatā haianubhav karatā hai, [ath ] paścāt [nirjarāṁ yāti ] vah (sukh-duḥkharūp bhāv) nirjarāko prāpta hotā hai .

ṭīkā :paradravya bhoganemeṁ āne par, usake nimittase jīvakā sukharūp athavā duḥkharūp bhāv niyamase hī uday hotā hai arthāt utpanna hotā hai, kyoṁki vedan sātā aur asātāin do


Page 305 of 642
PDF/HTML Page 338 of 675
single page version

vedanāyāḥ sukharūpo vā duḥkharūpo vā niyamādev jīvasya bhāv udeti . sa tu yadā vedyate tadā mithyādr̥ṣṭeḥ rāgādibhāvānāṁ sadbhāven bandhanimittaṁ bhūtvā nirjīryamāṇo‘pyanirjīrṇaḥ san bandha ev syāt; samyagdr̥ṣṭestu rāgādibhāvānāmabhāven bandhanimittamabhūtvā kevalamev nirjīryamāṇo nirjīrṇaḥ sannirjarraiv syāt .

(anuṣṭubh)
tajjñānasyaiv sāmarthyaṁ virāgasyaiv vā kil .
yatko‘pi karmabhiḥ karma bhūñjāno‘pi na badhyate ..134..

ath jñānasāmarthyaṁ darśayati prakāroṁkā atikram nahīṁ karatā (arthāt vedan do prakārakā hī haisātārūp aur asātārūp) . jab us (sukharūp athavā duḥkharūp) bhāvakā vedan hotā hai tab mithyādr̥ṣṭiko, rāgādibhāvoṁke sadbhāvase baṁdhakā nimitta hokar (vah bhāv) nirjarāko prāpta hotā huā bhī (vāstavameṁ) nirjarit na hotā huā, bandha hī hotā hai; kintu samyagdr̥ṣṭike, rāgādibhāvoṁke abhāvase bandhakā nimitta hue binā kevalamātra nirjarit honese (vāstavameṁ) nirjarit hotā huā, nirjarā hī hotī hai .

bhāvārtha :paradravya bhoganemeṁ āne par, karmodayake nimittase jīvake sukharūp athavā duḥkharūp bhāv niyamase utpanna hotā hai . mithyādr̥ṣṭike rāgādike kāraṇ vah bhāv āgāmī bandha karake nirjarit hotā hai, isaliye use nirjarit nahīṁ kahā jā sakatā; ataḥ mithyādr̥ṣṭiko paradravyake bhogate hue bandha hī hotā hai . samyagdr̥ṣṭike rāgādik na honese āgāmī bandha kiye binā hī vah bhāv nirjarit ho jātā hai, isaliye use nirjarit kahā jā sakatā hai; ataḥ samyagdr̥ṣṭike paradravya bhoganemeṁ āne par nirjarā hī hotī hai . isaprakār samyagdr̥ṣṭike bhāvanirjarā hotī hai ..194..

ab āgāmī gāthāoṁkī sūcanāke rūpameṁ ślok kahate haiṁ :

ślokārtha :[kil ] vāstavameṁ [tat sāmarthyaṁ ] vah (āścaryakārak ) sāmarthya [jñānasya ev ] jñānakā hī hai [vā ] athavā [virāgasya ev ] virāgakā hī hai [yat ] ki [kaḥ api ] koī (samyagdr̥ṣṭi jīv) [karma bhuñjānaḥ api ] ka rmako bhogatā huā bhī [karmabhiḥ na badhyate ] ka rmoṁse nahīṁ bandhatā ! (vah ajñānīko āścarya utpanna karatā hai aur jñānī use yathārtha jānatā hai .) .134.

ab jñānakā sāmarthya batalāte haiṁ :

39

Page 306 of 642
PDF/HTML Page 339 of 675
single page version

jah visamuvabhuṁjaṁto vejjo puriso ṇa maraṇamuvayādi .
poggalakammassudayaṁ tah bhuṁjadi ṇev bajjhade ṇāṇī ..195..
yathā viṣamupabhuñjāno vaidyaḥ puruṣo na maraṇamupayāti .
pudgalakarmaṇ udayaṁ tathā bhuṁkte naiv badhyate jñānī ..195..

yathā kaścidviṣavaidyaḥ pareṣāṁ maraṇakāraṇaṁ viṣamupabhuñjāno‘pi amoghavidyāsāmarthyen niruddhatacchakti tvānna mriyate, tathā ajñānināṁ rāgādibhāvasadbhāven bandhakāraṇaṁ pudgalakarmodayamup- bhuñjāno‘pi amoghajñānasāmarthyāt rāgādibhāvānāmabhāve sati niruddhatacchakti tvānna badhyate jñānī .

ath vairāgyasāmarthyaṁ darśayati
jyoṁ jaharake upabhogase bhī, vaidya jan maratā nahīṁ .
tyoṁ udayakarma ju bhogatā bhī, jñānijan ban̐dhatā nahīṁ ..195..

gāthārtha :[yathā ] jisaprakār [vaidyaḥ puruṣaḥ ] vaidya puruṣ [viṣam upabhuñjānaḥ ] viṣako bhogatā arthāt khātā huā bhī [maraṇam na upayāti ] maraṇako prāpta nahīṁ hotā, [tathā ] usaprakār [jñānī ] jñānī puruṣ [pudgalakarmaṇaḥ ] pudgalakarmake [udayaṁ ] udayako [bhuṁkte ] bhogatā hai tathāpi [na ev badhyate ] bandhatā nahīṁ hai .

ṭīkā :jisaprakār koī viṣavaidya, dūsaroṁke maraṇake kāraṇabhūt viṣako bhogatā huā bhī, amogh (rāmabāṇ) vidyāke sāmarthyase viṣakīśakti ruk gaī honese, nahīṁ maratā, usīprakār ajñāniyoṁko, rāgādibhāvoṁkā sadbhāv honese bandhakā kāraṇ jo pudgalakarmakā uday usako jñānī bhogatā huā bhī, amogh jñānake sāmarthyake dvārā rāgādibhāvoṁkā abhāv honesekarmodayakī śakti ruk gaī honese, bandhako prāpta nahīṁ hotā .

bhāvārtha :jaise vaidya mantra, tantra, auṣadhi ityādi apanī vidyāke sāmarthyase viṣakī ghātakaśaktikā abhāv kar detā hai jisase viṣake khā lene par bhī usakā maraṇ nahīṁ hotā, usīprakār jñānīke jñānakā aisā sāmarthya hai ki vah karmodayakī bandha karanekī śaktikā abhāv karatā hai aur aisā honese karmodayako bhogate hue bhī jñānīke āgāmī karmabandha nahīṁ hotā . isaprakār samyagjñānakā sāmarthya kahā gayā hai ..195..

ab vairāgyakā sāmarthya batalāte haiṁ :


Page 307 of 642
PDF/HTML Page 340 of 675
single page version

jah majjaṁ pibamāṇo aradībhāveṇ majjadi ṇa puriso .

davvuvabhoge arado ṇāṇī vi ṇa bajjhadi tahev ..196..
yathā madyaṁ piban aratibhāven mādyati na puruṣaḥ .
dravyopabhoge‘rato jñānyapi na badhyate tathaiv ..196..

yathā kaścitpuruṣo maireyaṁ prati pravr̥ttatīvrāratibhāvaḥ san maireyaṁ pibannapi tīvrārati- bhāvasāmarthyānna mādyati, tathā rāgādibhāvānāmabhāven sarvadravyopabhogaṁ prati pravr̥ttatīvravirāgabhāvaḥ san viṣayānupabhuñjāno‘pi tīvravirāgabhāvasāmarthyānna badhyate jñānī .

(rathoddhatā)
nāśnute viṣayasevane‘pi yat
svaṁ phalaṁ viṣayasevanasya nā
.
jñānavaibhavavirāgatābalāt
sevako‘pi tadasāvasevakaḥ
..135..
jyoṁ aratibhāv ju madya pīkar, matta jan banatā nahīṁ .
dravyopabhog viṣaiṁ arat, jñānī puruṣ ban̐dhatā nahīṁ ..196..

gāthārtha :[yathā ] jaise [puruṣaḥ ] koī puruṣ [madyaṁ ] madirāko [aratibhāven ] aratibhāvase (aprītise) [piban ] pītā huā [na mādyati ] matavālā nahīṁ hotā, [tathā ev ] isīprakār [jñānī api ] jñānī bhī [dravyopabhoge ] dravyake upabhogake prati [arataḥ ] arat (vairāgyabhāvase) vartatā huā [na badhyate ] (karmoṁse) bandhako prāpta nahīṁ hotā .

ṭīkā :jaise koī puruṣ madirāke prati jisako tīvra aratibhāv pravartā hai aisā vartatā huā, madirāko pīne par bhī, tīvra aratibhāvake sāmarthyake kāraṇ matavālā nahīṁ hotā, usīprakār jñānī bhī, rāgādibhāvoṁke abhāvase sarva dravyoṁke upabhogake prati jisako tīvra vairāgyabhāv pravartā hai aisā vartatā huā, viṣayoṁko bhogatā huā bhī, tīvra vairāgyabhāvake sāmarthyake kāraṇ (karmoṁse) bandhako prāpta nahīṁ hotā .

bhāvārtha :yah vairāgyakā sāmarthya hai ki jñānī viṣayoṁkā sevan karatā huā bhī karmoṁse nahīṁ ban̐dhatā ..196..

ab is arthakā āgāmī gāthāke arthakā sūcak kāvya kahate haiṁ :

ślokārtha :[yat ] kyoṁki [nā ] yah (jñānī) puruṣ [viṣayasevane api ] viṣay