Page 308 of 642
PDF/HTML Page 341 of 675
single page version
sevaṁto vi ṇa sevadi asevamāṇo vi sevago koī .
yathā kaścit prakaraṇe vyāpriyamāṇo‘pi prakaraṇasvāmitvābhāvāt na prākaraṇikaḥ, aparastu tatrāvyāpriyamāṇo‘pi tatsvāmitvāt prākaraṇikaḥ, tathā samyagdr̥ṣṭiḥ pūrvasaṁcitakarmoday- sevan karatā huā bhī [jñānavaibhav-virāgatā-balāt ] jñānavaibhavake aur virāgatāke balase [viṣayasevanasya svaṁ phalaṁ ] viṣayasevanake nijaphalako ( – raṁjit pariṇāmako) [na aśnute ] nahīṁ bhogatā — prāpta nahīṁ hotā, [tat ] isaliye [asau ] yah (puruṣ) [sevakaḥ api asevakaḥ ] sevak hone par bhī asevak hai (arthāt viṣayoṁkā sevan karatā huā bhī sevan nahīṁ karatā) .
bhāvārtha : — jñān aur virāgatākā aisā koī aciṁtya sāmarthya hai ki jñānī indriyoṁke viṣayoṁkā sevan karatā huā bhī unakā sevan karanevālā nahīṁ kahā jā sakatā, kyoṁki viṣayasevanakā phal to raṁjit pariṇām hai use jñānī nahīṁ bhogatā — prāpta nahīṁ karatā ..135..
ab isī bātako pragaṭ dr̥ṣṭānta dvārā batalāte haiṁ : —
gāthārtha : — [kaścit ] koī to [sevamānaḥ api ] viṣayoṁko sevan karatā huā bhī [na sevate ] sevan nahīṁ karatā, aur [asevamānaḥ api ] koī sevan nahīṁ karatā huā bhī [sevakaḥ ] sevan karanevālā haiai — [kasya api ] jaise kisī puruṣake [prakaraṇaceṣṭā ] 1prak raṇakī ceṣṭā (koī kārya sambandhī kriyā) vartatī hai [na ca saḥ prākaraṇaḥ iti bhavati ] tathāpi vah 2prāk raṇik nahīṁ hotā .
ṭīkā : — jaise koī puruṣ kisī prakaraṇakī kriyāmeṁ pravartamān hone par bhī prakaraṇakā svāmitva na honese prākaraṇik nahīṁ hai aur dūsarā puruṣ prakaraṇakī kriyāmeṁ pravr̥tta na hotā huā bhī prakaraṇakā svāmitva honese prākaraṇik hai, isīprakār samyagdr̥ṣṭi pūrvasaṁcit karmodayase prāpta hue
1prakaraṇ=kārya .2 +prākaraṇik=kārya karanevālā .
Page 309 of 642
PDF/HTML Page 342 of 675
single page version
sampannān viṣayān sevamāno‘pi rāgādibhāvānāmabhāven viṣayasevanaphalasvāmitvābhāvād- sevak ev, mithyādr̥ṣṭistu viṣayānasevamāno‘pi rāgādibhāvānāṁ sadbhāven viṣayasevanaphalasvāmi- tvātsevak ev .
svaṁ vastutvaṁ kalayitumayaṁ svānyarūpāptimuktyā .
svasminnāste viramati parātsarvato rāgayogāt ..136..
viṣayoṁkā sevan karatā huā bhī rāgādibhāvoṁke abhāvake kāraṇ viṣayasevanake phalakā svāmitva na honese asevak hī hai (sevan karanevālā nahīṁ hai) aur mithyādr̥ṣṭi viṣayoṁkā sevan na karatā huā bhī rāgādibhāvoṁke sadbhāvake kāraṇ viṣayasevanake phalakā svāmitva honese sevan karanevālā hī hai .
bhāvārtha : — jaise kisī seṭhane apanī dukān par kisīko naukar rakhā . aur vah naukar hī dukānakā sārā vyāpār — kharīdanā, becanā ityādi sārā kāmakāj — karatā hai tathāpi vah vyāpārī (seṭh) nahīṁ haiṁ, kyoṁki vah us vyāpārakā aur us vyāpārake hāni-lābhakā svāmī nahīṁ hai; vah to mātra naukar hai, seṭhake dvārā karāye gaye sab kāmakājako karatā hai . aur jo seṭh hai vah vyāpārasambandhī koī kāmakāj nahīṁ karatā, ghar hī baiṭhā rahatā hai tathāpi us vyāpār tathā usake hāni-lābhakā svāmī honese vahī vyāpārī (seṭh) hai . yah dr̥ṣṭānta samyagdr̥ṣṭi aur mithyādr̥ṣṭi par ghaṭit kar lenā cāhie . jaise naukar vyāpār karanevālā nahīṁ hai isīprakār samyagdr̥ṣṭi viṣay sevan karanevālā nahīṁ hai, aur jaise seṭh vyāpār karanevālā hai usīprakār mithyādr̥ṣṭi viṣay sevan karanevālā hai ..197..
ab āgekī gāthāoṁkā sūcak kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [samyagdr̥ṣṭeḥ niyataṁ jñān-vairāgya-śaktiḥ bhavati ] samyagdr̥ṣṭike niyamase jñān aur vairāgyakī śakti hotī hai; [yasmāt ] kyoṁki [ayaṁ ] vah (samyagdr̥ṣṭi jīv) [sva-anya-rūp-āpti-muktyā ] svarūpakā grahaṇ aur parakā tyāg karanekī vidhike dvārā [svaṁ vastutvaṁ kalayitum ] apane vastutvakā (yathārtha svarūpakā) abhyās karaneke liye, [idaṁ svaṁ ca paraṁ ] ‘yah sva hai (arthāt ātmasvarūp hai) aur yah par hai’ [vyatikaram ] is
Page 310 of 642
PDF/HTML Page 343 of 675
single page version
udayavivāgo viviho kammāṇaṁ vaṇṇido jiṇavarehiṁ . ṇa du te majjha sahāvā jāṇagabhāvo du ahamekko ..198..
ye karmodayavipākaprabhavā vividhā bhāvā na te mam svabhāvāḥ . eṣ ṭaṁkotkīrṇaik- jñāyakabhāvo‘ham .
samyagdr̥ṣṭirviśeṣeṇ tu svaparāvevaṁ jānāti — bhedako [tattvataḥ ] paramārthase [jñātvā ] jānakar [svasmin āste ] svameṁ sthir hotā hai aur [parāt rāgayogāt ] parase — rāgake yogase — [sarvataḥ ] sarvataḥ [viramati ] viramatā hai . (yah rīti jñānavairāgyakī śaktike binā nahīṁ ho sakatī .) .136.
ab pratham, yah kahate haiṁ ki samyagdr̥ṣṭi sāmānyatayā sva aur parako isaprakār jānatā hai : —
gāthārtha : — [karmaṇāṁ ] karmoṁke [udayavipākaḥ ] udayakā vipāk (phal) [jinavaraiḥ ] jinendradevoṁne [vividhaḥ ] anek prakārakā [varṇitaḥ ] kahā hai [te ] ve [mam svabhāvāḥ ] mere svabhāv [na tu ] nahīṁ hai; [aham tu ] maiṁ toe [ekaḥ ] ek [jñāyakabhāvaḥ ] jñāyakabhāv hūn̐ .
ṭīkā : — jo karmodayake vipākase utpanna hue anek prakārake bhāv haiṁ ve mere svabhāv nahīṁ haiṁ; maiṁ to yah (pratyakṣa anubhavagocar) ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakabhāv hūn̐ .
bhāvārtha : — isaprakār sāmānyatayā samasta karmajanya bhāvoṁko samyagdr̥ṣṭi par jānatā hai aur apaneko ek jñāyakasvabhāv hī jānatā hai ..198..
ab yah kahate haiṁ ki samyagdr̥ṣṭi viśeṣatayā sva aur parako isaprakār jānatā hai : —
Page 311 of 642
PDF/HTML Page 344 of 675
single page version
poggalakammaṁ rāgo tassa vivāgodao havadi eso .
asti kil rāgo nām pudgalakarma, tadudayavipākaprabhavo‘yaṁ rāgarūpo bhāvaḥ, na punarmam svabhāvaḥ . eṣ ṭaṁkotkīrṇaikajñāyakabhāvo‘ham .
evamev ca rāgapadaparivartanen dveṣamohakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovacanakāy- śrotracakṣurghrāṇarasanasparśanasūtrāṇi ṣoḍaś vyākhyeyāni, anayā diśā anyānyapyūhyāni .
evaṁ ca samyagdr̥ṣṭiḥ svaṁ jānan rāgaṁ muñcaṁśca niyamājjñānavairāgyasampanno bhavati —
gāthārtha : — [rāgaḥ ] rāg [pudgalakarma ] pudgalakarma hai, [tasya ] usakā [vipākodayaḥ ] vipākarūp uday [eṣaḥ bhavati ] yah hai, [eṣaḥ ] yah [mam bhāvaḥ ] merā bhāv [na tu ] nahīṁ hai; [aham ] maiṁṁ to [khalu ] niścayase [ekaḥ ] ek [jñāyakabhāvaḥ ] jñāyakabhāv hūn̐ .
ṭīkā : — vāstavameṁ rāg nāmak pudgalakarma hai usake vipākase utpanna huā yah rāgarūp bhāv hai, yah merā svabhāv nahīṁ hai; maiṁ to yah (pratyakṣa anubhavagocar) ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakabhāv hūn̐ . (isaprakār samyagdr̥ṣṭi viśeṣatayā svako aur parako jānatā hai .)
aur isīprakār ‘rāg’ padako badalakar usake sthān par dveṣ, moh, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vacan, kāy, śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan aur sparśan — ye śabda rakhakar solah sūtra vyākhyānarūp karanā, aur isī upadeśase dūsare bhī vicāranā ..199..
isaprakār samyagdr̥ṣṭi apaneko jānatā aur rāgako choṛatā huā niyamase jñānavairāgyasampanna hotā hai — yah is gāthā dvārā kahate haiṁ : —
Page 312 of 642
PDF/HTML Page 345 of 675
single page version
evaṁ sammaddiṭṭhī appāṇaṁ muṇadi jāṇagasahāvaṁ . udayaṁ kammavivāgaṁ ca muyadi taccaṁ viyāṇaṁto ..200..
evaṁ samyagdr̥ṣṭiḥ sāmānyen viśeṣeṇ ca parasvabhāvebhyo bhāvebhyaḥ sarvebhyo‘pi vivicya ṭaṁkotkīrṇaikajñāyakabhāvasvabhāvamātmanastattvaṁ vijānāti . tathā tattvaṁ vijānaṁśca svaparabhāvo- pādānāpohananiṣpādyaṁ svasya vastutvaṁ prathayan karmodayavipākaprabhavān bhāvān sarvānapi muñcati . tato‘yaṁ niyamāt jñānavairāgyasampanno bhavati .
gāthārtha : — [evaṁ ] isaprakār [samyagdr̥ṣṭiḥ ] samyagdr̥ṣṭi [ātmānaṁ ] ātmāko (apaneko) [jñāyakasvabhāvam ] jñāyakasvabhāv [jānāti ] jānatā hai [ca ] aur [tattvaṁ ] tattvako arthāt yathārtha svarūpako [vijānan ] jānatā huā [karmavipākaṁ ] karmake vipākarūp [udayaṁ ] udayako [muñcati ] choṛatā hai .
ṭīkā : — isaprakār samyagdr̥ṣṭi sāmānyatayā aur viśeṣatayā parabhāvasvarūp sarva bhāvoṁse vivek (bhedajñān, bhinnatā) karake, ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakabhāv jisakā svabhāv hai aisā jo ātmākā tattva usako (bhalībhān̐ti) jānatā hai; aur isaprakār tattvako jānatā huā, svabhāvake grahaṇ aur parabhāvake tyāgase niṣpanna hone yogya apane vastutvako vistarit ( – prasiddha) karatā huā, karmodayake vipākase utpanna hue samasta bhāvoṁko choṛatā hai . isaliye vah (samyagdr̥ṣṭi) niyamase jñānavairāgyasaṁpanna hotā hai (yah siddha huā) .
bhāvārtha : — jab apaneko to jñāyakabhāvarūp sukhamay jāne aur karmodayase utpanna hue bhāvoṁko ākulatārūp duḥkhamay jāne tab jñānarūp rahanā tathā parabhāvoṁse virāgatā — yah donoṁ avaśya hī hote haiṁ . yah bāt pragaṭ anubhavagocar hai . yahī (jñānavairāgya hī) samyagdr̥ṣṭikā cihna hai ..200..
Page 313 of 642
PDF/HTML Page 346 of 675
single page version
dityuttānotpulakavadanā rāgiṇo‘pyācarantu .
‘‘jo jīv paradravyameṁ āsakta — rāgī haiṁ aur samyagdr̥ṣṭitvakā abhimān karate haiṁ ve samyagdr̥ṣṭi nahīṁ haiṁ, ve vr̥thā abhimān karate haiṁ ’’ is arthakā kalaśarūp kāvya ab kahate haiṁ : —
ślokārtha : — ‘‘[ayam ahaṁ svayam samyagdr̥ṣṭiḥ, me jātuḥ bandhaḥ na syāt ] ‘‘yah maiṁ svayaṁ samyagdr̥ṣṭi hūn̐, mujhe kabhī bandha nahīṁ hotā (kyoṁki śāstrameṁ samyagdr̥ṣṭiko bandha nahīṁ kahā hai)’’ [iti ] aisā mānakar [uttān-utpulak-vadanāḥ ] jisakā mukh garvase ūn̐ cā aur pulakit ho rahā hai aise [rāgiṇaḥ ] rāgī jīv ( – paradravyake prati rāgadveṣamohabhāvavāle jīv – ) [api ] bhale hī [ācarantu ] mahāvratāādikā ācaraṇ kareṁ tathā [samitiparatāṁ ālambantāṁ ] samitiyoṁkī utkr̥ṣṭatākā ālamban kareṁ [adya api ] tathāpi [te pāpāḥ ] ve pāpī (mithyādr̥ṣṭi) hī haiṁ, [yataḥ ] kyoṁki ve [ātma-anātma-avagam-virahāt ] ātmā aur anātmāke jñānase rahit honese [samyaktva-riktāḥ santi ] samyaktvase rahit hai .
bhāvārtha : — paradravyake prati rāg hone par bhī jo jīv yah mānatā hai ki ‘maiṁ samyagdr̥ṣṭi hūn̐, mujhe bandha nahīṁ hotā’ use samyaktva kaisā ? vah vrat-samitikā pālan bhale hī kare tathāpi sva-parakā jñān na honese vah pāpī hī hai . jo ‘mujhe bandha nahīṁ hotā’ yah mānakar svacchanda pravr̥tti karatā hai vah bhalā samyagdr̥ṣṭi kaisā ? kyoṁki jab tak yathākhyāt cāritra na ho tab tak cāritramohake rāgase bandha to hotā hī hai aur jab tak rāg rahatā hai tab tak samyagdr̥ṣṭi to apanī niṁdā-garhā karatā hī rahatā hai . jñānake honemātrase bandhase nahīṁ chūṭā jā sakatā, jñān honeke bād usīmeṁ līnatārūp – śuddhopayogarūp – cāritrase bandha kaṭ jāte haiṁ . isaliye rāg hone par bhī ‘bandha nahīṁ hotā’ yah mānakar svacchandatayā pravr̥tti karanevālā jīv mithyādr̥ṣṭi hī hai .
yahān̐ koī pūchatā hai ki — ‘‘vrat-samiti śubh kārya haiṁ, tab phi ra unakā pālan karate hue bhī jīvako pāpī kyoṁ kahā gayā hai ?’’ usakā samādhān yah hai — siddhāntameṁ mithyātvako hī pāp kahā hai; jab tak mithyātva rahatā hai tab tak śubhāśubh sarva kriyāoṁko adhyātmameṁ paramārthataḥ pāp hī kahā jātā hai . aur vyavahāranayakī pradhānatāmeṁ, vyavahārī jīvoṁko aśubhase chuṛākar śubhameṁ lagānekī śubh kriyāko kathaṁcit puṇya bhī kahā jātā hai . aisā kahanese syādvādamatameṁ koī virodh nahīṁ hai .
phi ra koī pūchatā hai ki — ‘‘paradravyameṁ jab tak rāg rahe tab tak jīvako mithyādr̥ṣṭi kahā
Page 314 of 642
PDF/HTML Page 347 of 675
single page version
ātmānātmāvagamavirahātsanti samyaktvariktāḥ ..137..
hai so yah bāt hamārī samajhameṁ nahīṁ āī . aviratasamyagdr̥ṣṭi ityādike cāritramohake udayase rāgādibhāv to hote haiṁ, tab phi ra unake samyaktva kaise hai ?’’ usakā samādhān yah hai : — yahān̐ mithyātva sahit anantānubaṁdhī rāg pradhānatāse kahā hai . jise aisā rāg hotā hai arthāt jise paradravyameṁ tathā paradravyase honevāle bhāvoṁmeṁ ātmabuddhipūrvak prīti-aprīti hotī hai, use sva-parakā jñānaśraddhān nahīṁ hai — bhedajñān nahīṁ hai aisā samajhanā cāhie . jo jīv munipad lekar vrat-samitikā pālan kare tathāpi jab tak par jīvoṁkī rakṣā tathā śarīr sanbandhī yatnapūrvak pravr̥tti karanā ityādi paradravyakī kriyāse aur paradravyake nimittase honevāle apane śubh bhāvoṁse apanī mukti mānatā hai aur par jīvoṁkā ghāt honā tathā ayatnācārarūpase pravr̥tta karanā ityādi paradravyakī kriyāse aur paradravyake nimittase honevāle apane aśubh bhāvoṁse hī apanā bandha honā mānatā hai tab tak yah jānanā cāhie ki use sva-parakā jñān nahīṁ huā; kyoṁki bandha-mokṣa apane aśuddha tathā śuddha bhāvoṁse hī hotā thā, śubhāśubh bhāv to bandhake kāraṇ the aur paradravya to nimittamātra hī thā, usameṁ usane viparyayarūp mān liyā . isaprakār jab tak jīv paradravyase hī bhalāburā mānakar rāgadveṣ karatā hai tab tak vah samyagdr̥ṣṭi nahīṁ hai .
jab tak apanemeṁ cāritramohasambandhī rāgādik rahatā hai tab tak samyagdr̥ṣṭi jīv rāgādimeṁ tathā rāgādikī preraṇāse jo paradravyasambandhī śubhāśubh kriyāmeṁ pravr̥tti karatā hai un pravr̥ttiyoṁke sambandhameṁ yah mānatā hai ki — yah karmakā jor hai; usase nivr̥tta honemeṁ hī merā bhalā hai . vah unheṁ rogavat jānatā hai . pīṛā sahan nahīṁ hotī, isaliye rogakā ilāj karanemeṁ pravr̥tta hotā hai tathāpi usake prati usakā rāg nahīṁ kahā jā sakatā; kyoṁki jise vah rog mānatā hai usake prati rāg kaisā ? vah use miṭānekā hī upāy karatā hai aur usakā miṭanā bhī apane hī jñānapariṇāmarūp pariṇamanase mānatā hai . is bhān̐ti samyagdr̥ṣṭike rāg nahīṁ hai . isaprakār yahān̐ paramārtha adhyātmadr̥ṣṭise vyākhyān jānanā cāhie . yahān̐ mithyātva sahit rāgako hī rāg kahā hai, mithyātva rahit cāritramohasambandhī udayake pariṇāmako rāg nahīṁ kahā hai, isaliye samyagdr̥ṣṭike jñānavairāgyaśakti avaśya hotī hī hai . samyagdr̥ṣṭike mithyātva sahit rāg nahīṁ hotā aur jisake mithyātva sahit rāg ho vah samyagdr̥ṣṭi nahīṁ hai . aise (mithyādr̥ṣṭi aur samyagdr̥ṣṭike bhāvoṁke) antarako samyagdr̥ṣṭi hī jānatā hai . pahale to mithyādr̥ṣṭikā adhyātmaśāstrameṁ praveś hī nahīṁ hai aur yadi vah praveś karatā hai to viparīt samajhatā hai — vyavahārako sarvathā choṛakar bhraṣṭa hotā hai athavā niścayako bhalībhān̐ti jāne binā vyavahārase hī mokṣa mānatā hai, paramārtha tattvameṁ mūrḥ rahatā hai . yadi koī viral jīv yathārtha syādvādanyāyase satyārthako samajh le to use avaśya
Page 315 of 642
PDF/HTML Page 348 of 675
single page version
paramāṇumittayaṁ pi hu rāgādīṇaṁ tu vijjade jassa . ṇa vi so jāṇadi appāṇayaṁ tu savvāgamadharo vi ..201.. appāṇamayāṇaṁto aṇappayaṁ cāvi so ayāṇaṁto .
yasya rāgādīnāmajñānamayānāṁ bhāvānāṁ leśasyāpi sadbhāvo‘sti sa śrutakevalikalpo‘pi samyaktvakī prāpti hotī hai — vah avaśya samyagdr̥ṣṭi ho jātā hai .137.
gāthārtha : — [khalu ] vāstavameṁ [yasya ] jis jīvake [rāgādīnāṁ tu paramāṇumātram api ] paramāṇumātra – leśamātra – bhī rāgādik [vidyate ] vartatā hai [saḥ ] vah jīv [sarvāgamadharaḥ api ] bhale hī sarvāgamakā dhārī (samasta āgamoṁko parḥā huā) ho tathāpi [ātmānaṁ tu ] ātmāko [na api jānāti ] nahīṁ jānatā; [ca ] aur [ātmānam ] ātmāko [ajānan ] na jānatā huā [saḥ ] vah [anātmānaṁ api ] anātmāko (parako) bhī [ajānan ] nahīṁ jānatā; [jīvājīvau ] isaprakār jo jīv aur ajīvako [ajānan ] nahīṁ jānatā vah [samyagdr̥ṣṭiḥ ] samyagdr̥ṣṭi [kathaṁ bhavati ] kaise ho sakatā hai ?
ṭīkā : — jisake rāgādi ajñānamay bhāvoṁke leśamātrakā bhī sadbhāv hai vah bhale hī
Page 316 of 642
PDF/HTML Page 349 of 675
single page version
jñānamayasya bhāvasyābhāvādātmānaṁ na jānāti . yastvātmānaṁ na jānāti so‘nātmānamapi na jānāti, svarūpapararūpasattāsattābhyāmekasya vastuno niścīyamānatvāt . tato ya ātmānātmānau na jānāti sa jīvājīvau na jānāti . yastu jīvājīvau na jānāti sa samyagdr̥ṣṭirev na bhavati . tato rāgī jñānābhāvānna bhavati samyagdr̥ṣṭiḥ . śrutakevalī jaisā ho tathāpi vah jñānamay bhāvake abhāvake kāraṇ ātmāko nahīṁ jānatā aur jo ātmāko nahīṁ jānatā vah anātmāko bhī nahīṁ jānatā, kyoṁki svarūpase sattā aur pararūpase asattā — in donoṁke dvārā ek vastukā niścay hotā hai; (jise anātmākā – rāgakā – niścay huā ho use anātmā aur ātmā — donoṁkā niścay honā cāhiye .) isaprakār jo ātmā aur anātmāko nahīṁ jānatā vah jīv aur ajīvako nahīṁ jānatā; tathā jo jīv aur ajīvako nahīṁ jānatā vah samyagdr̥ṣṭi hī nahīṁ hai, isaliye rāgī (jīv) jñānake abhāvake kāraṇ samyagdr̥ṣṭi nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — yahān̐ ‘rāg’ śabdase ajñānamay rāgadveṣamoh kahe gaye haiṁ . aur ‘ajñānamay’ kahanese mithyātva-anantānubaṁdhīse hue rāgādik samajhanā cāhiye, mithyātvake binā cāritramohake udayakā rāg nahīṁ lenā cāhiye; kyoṁki aviratasamyagdr̥ṣṭi ityādiko cāritramohake uday sambandhī jo rāg hai so jñānasahit hai; samyagdr̥ṣṭi us rāgako karmodayase utpanna huā rog jānatā hai aur use miṭānā hī cāhatā hai; use us rāgake prati rāg nahīṁ hai . aur samyagdr̥ṣṭike rāgakā leśamātra sadbhāv nahīṁ hai aisā kahā hai so isakā kāraṇ isaprakār hai : — samyagdr̥ṣṭike aśubh rāg to atyanta gauṇ hai aur jo śubh rāg hotā hai se vah use kiṁcitmātra bhī bhalā (acchā) nahīṁ samajhatā — usake prati leśamātra rāg nahīṁ karatā; aur niścayase to usake rāgakā svāmitva hī nahīṁ hai . isaliye usake leśamātra rāg nahīṁ hai .
yadi koī jīv rāgako bhalā jānakar usake prati leśamātra rāg kare to — vah bhale hī sarva śāstroṁko parḥ cukā ho, muni ho, vyavahāracāritrakā pālan karatā ho tathāpi — yah samajhanā cāhiye ki usane apane ātmāke paramārthasvarūpako nahīṁ jānā, karmodayajanit rāgako hī acchā mān rakkhā hai, tathā usīse apanā mokṣa mānā hai . isaprakār apane aur parake paramārtha svarūpako na jānanese jīv-ajīvake paramārtha svarūpako nahīṁ jānatā . aur jahān̐ jīv tathā ajīv — in do padārthoṁko hī nahīṁ jānatā vahān̐ samyagdr̥ṣṭi kaisā ? tātparya yah hai ki rāgī jīv samyagdr̥ṣṭi nahīṁ ho sakatā ..201-202..
ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ, jis kāvyake dvārā ācāryadev
Page 317 of 642
PDF/HTML Page 350 of 675
single page version
suptā yasminnapadamapadaṁ tadvibudhyadhvamandhāḥ .
śuddhaḥ śuddhaḥ svarasabharataḥ sthāyibhāvatvameti ..138..
anādikālase rāgādiko apanā pad jānakar soye huye rāgī prāṇiyoṁko upadeś dete haiṁ : —
ślokārtha : — (śrī guru saṁsārī bhavya jīvoṁko sambodhan karate haiṁ ki – ) [andhāḥ ] he andha prāṇiyoṁ ! [āsaṁsārāt ] anādi saṁsārase lekar [pratipadam ] paryāy-paryāyameṁ [amī rāgiṇaḥ ] yah rāgī jīv [nityamattāḥ ] sadā matta vartate hue [yasmin suptāḥ ] jis padameṁ so rahe haiṁ [tat ] vah pad arthāt sthān [apadam apadaṁ ] apad hai — apad hai, (tumhārā sthān nahīṁ hai,) [vibudhyadhvam ] aisā tum samajho . (apad śabdako do bār kahanese ati karuṇābhāv sūcit hotā hai .) [itaḥ et et ] is or āo — is or āo, (yahān̐ nivās karo,) [padam idam idaṁ ] tumhārā pad yah hai — yah hai, [yatra ] jahān̐ [śuddhaḥ śuddhaḥ caitanyadhātuḥ ] śuddha-śuddha caitanyadhātu [sva-ras-bharataḥ ] nij rasakī atiśayatāke kāraṇ [sthāyibhāvatvam eti ] sthāyībhāvatvako prāpta hai arthāt sthir hai — avināśī hai . (yahān̐ ‘śuddha’ śabda do bār kahā hai jo ki dravya aur bhāv donoṁkī śuddhatāko sūcit karatā hai . samasta anyadravyoṁse bhinna honeke kāraṇ ātmā dravyase śuddha hai aur parake nimittase honevāle apane bhāvoṁse rahit honese bhāvase śuddha hai .)
bhāvārtha : — jaise koī mahān puruṣ madya pī karake malin sthān par so rahā ho use koī ākar jagāye — sambodhit kare ki ‘‘yah tere sonekā sthān nahīṁ hai; terā sthān to śuddha suvarṇamay dhātuse nirmit hai, anya kudhātuoṁke miśraṇase rahit śuddha hai aur ati sudr̥rḥ hai; isaliye maiṁ tujhe jo batalātā hūn̐ vahān̐ ā aur vahān̐ śayanādi karake ānandit ho’’; isīprakār ye prāṇī anādi saṁsārase lekar rāgādiko bhalā jānakar, unhīṁko apanā svabhāv mānakar, usīmeṁ niścinta hokar so rahe haiṁ — sthit haiṁ, unheṁ śrī guru karuṇāpūrvak sambodhit karate haiṁ — jagāte haiṁ — sāvadhān karate haiṁ ki ‘‘he andha prāṇiyoṁ ! tum jis padameṁ so rahe ho vah tumhārā pad nahīṁ hai; tumhārā pad to śuddha caitanyadhātumay hai, bāhyameṁ anya dravyoṁkī milāvaṭase rahit tathā antaraṁgameṁ vikār rahit śuddha aur sthāī hai; us padako prāpta ho — śuddha caitanyarūp apane bhāvakā āśray karo’’ .138.
Page 318 of 642
PDF/HTML Page 351 of 675
single page version
ih khalu bhagavatyātmani bahūnāṁ dravyabhāvānāṁ madhye ye kil atatsvabhāvenopalabhyamānāḥ, aniyatatvāvasthāḥ, aneke, kṣaṇikāḥ, vyabhicāriṇo bhāvāḥ, te sarve‘pi svayamasthāyitven sthātuḥ sthānaṁ bhavitumaśakyatvāt apadabhūtāḥ . yastu tatsvabhāvenopalabhyamānaḥ, niyatatvāvasthaḥ, ekaḥ, nityaḥ, avyabhicārī bhāvaḥ, sa ek ev svayaṁ sthāyitven sthātuḥ sthānaṁ bhavituṁ śakyatvāt padabhūtaḥ .
gāthārtha : — [ātmani ] ātmāmeṁ [apadāni ] apadabhūt [dravyabhāvān ] dravyabhāvoṁko [muktvā ] choṛakar [niyatam ] niścit, [sthiram ] sthir, [ekam ] ek [imaṁ ] is (pratyakṣa anubhavagocar) [bhāvam ] bhāvako — [svabhāven upalabhyamānaṁ ] jo ki (ātmāke) svabhāvarūpase anubhav kiyā jātā hai use — [tathā ] (he bhavya !) jaisā hai vaisā [gr̥hāṇ ] grahaṇ kar . (vah terā pad hai .)
ṭīkā : — vāstavameṁ is bhagavān ātmāmeṁ bahutase dravya-bhāvoṁke bīc ( – dravyabhāvarūp bahutase bhāvoṁke bīc), jo atatsvabhāvase anubhavameṁ āte hue (ātmāke svabhāvarūp nahīṁ, kintu parasvabhāvarūp anubhavameṁ āte hue), aniyat avasthāvāle, anek, kṣaṇik, vyabhicārī bhāv haiṁ, ve sabhī svayaṁ asthāī honeke kāraṇ sthātākā sthān arthāt rahanevālekā sthān nahīṁ ho sakane yogya honese apadabhūt haiṁ; aur jo tatsvabhāvase (ātmasvabhāvarūpase) anubhavameṁ ātā huā, niyat avasthāvālā, ek, nitya, avyabhicārī bhāv (caitanyamātra jñānabhāv) hai, vah ek hī svayaṁ sthāī honese sthātākā sthān arthāt rahanevālekā sthān ho sakane yogya honese padabhūt hai . isaliye samasta asthāī bhāvoṁko choṛakar, jo sthāībhāvarūp hai aisā paramārtharūpase svādameṁ ānevālā yah jñān ek hī āsvādane yogya hai .
Page 319 of 642
PDF/HTML Page 352 of 675
single page version
tataḥ sarvānevāsthāyibhāvān muktvā sthāyibhāvabhūtaṁ paramārtharasatayā svadamānaṁ jñānamekamevedaṁ svādyam .
svādaṁ dvandvamayaṁ vidhātumasahaḥ svāṁ vastuvr̥ttiṁ vidan .
sāmānyaṁ kalayan kilaiṣ sakalaṁ jñānaṁ nayatyekatām ..140..
bhāvārtha : — pahale varṇādik guṇasthānaparyanta jo bhāv kahe the ve sabhī, ātmāmeṁ aniyat, anek, kṣaṇik, vyabhicārī bhāv haiṁ . ātmā sthāī hai ( – sadā vidyamān hai) aur ve sab bhāv asthāī haiṁ, isaliye ve ātmākā sthān nahīṁ ho sakate arthāt ve ātmākā pad nahīṁ hai . jo yah svasaṁvedanarūp jñān hai vah niyat hai, ek hai, nitya hai, avyabhicārī hai . ātmā sthāī hai aur yah jñān bhī sthāī bhāv hai, isaliye vah ātmākā pad hai . vah ek hī jñāniyoṁke dvārā āsvād lene yogya hai ..203..
ab is arthakā kalaśarūp ślok kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [tat ekam ev hi padam svādyaṁ ] vah ek hī pad āsvādanake yogya hai [vipadām apadaṁ ] jo ki vipattiyoṁkā apad hai (arthāt jisake āpadāyeṁ sthān nahīṁ pā sakatīṁ ) aur [yatpuraḥ ] jisake āge [anyāni padāni ] anya (sarva) pad [apadāni ev bhāsante ] apad hī bhāsit hote haiṁ .
bhāvārtha : — ek jñān hī ātmākā pad hai . usameṁ koī bhī āpadā praveś nahīṁ kar sakatī aur usake āge sab pad apadasvarūp bhāsit hote haiṁ (kyoṁki ve ākulatāmay haiṁ — āpattirūp haiṁ) .139.
ab yahān̐ kahate haiṁ ki jab ātmā jñānakā anubhav karatā hai tab isaprakār karatā hai : —
ślokārtha : — [ek-jñāyakabhāv-nirbhar-mahāsvādaṁ samāsādayan ] ek jñāyakabhāvase bhare hue mahāsvādako letā huā, (isaprakār jñānameṁ hī ekāgra hone par dūsarā svād nahīṁ ātā, isaliye) [dvandvamayaṁ svādaṁ vidhātum asahaḥ ] dvandamay svādake lenemeṁ asamartha (arthāt varṇādik ,
Page 320 of 642
PDF/HTML Page 353 of 675
single page version
ābhiṇisudodhimaṇakevalaṁ ca taṁ hodi ekkamev padaṁ .
rāgādik tathā kṣāyopaśamik jñānake bhedoṁkā svād lenemeṁ asamartha ), [ātma-anubhav-anubhāv- vivaśaḥ svāṁ vastuvr̥ttiṁ vidan ] ātmānubhavake – ātmasvādake — prabhāvase ādhīn honese nij vastuvr̥ttiko (ātmākī śuddha pariṇatiko) jānatā – āsvād letā huā ( arthāt ātmāke advitīy svādake anubhavanameṁse bāhar na ātā huā) [eṣaḥ ātmā ] yah ātmā [viśeṣ-udayaṁ bhraśyat ] jñānake viśeṣoṁke udayako gauṇ ka ratā huā, [sāmānyaṁ kalayan kil ] sāmānyamātra jñānakā abhyās karatā huā, [sakalaṁ jñānaṁ ] sakal jñānako [ekatām nayati ]e ekatvameṁ lātā hai — ekarūpameṁ prāpta karatā hai .
bhāvārtha : — is ek svarūpajñānake rasīle svādake āge anya ras phīke haiṁ . aur svarūpajñānakā anubhav karane par sarva bhedabhāv miṭ jāte haiṁ . jñānake viśeṣ jñeyake nimittase hote haiṁ . jab jñān sāmānyakā svād liyā jātā hai tab jñānake samasta bhed bhī gauṇ ho jāte haiṁ, ek jñān hī jñeyarūp hotā hai .
yahān̐ praśna hotā hai ki chadmasthako pūrṇarūp kevalajñānakā svād kaise āve ? is praśnakā uttar pahale śuddhanayakā kathan karate hue diyā jā cukā hai ki śuddhanay ātmākā śuddha pūrṇa svarūp batalātā hai, isaliye śuddhanayake dvārā pūrṇarūp kevalajñānakā parokṣa svād ātā hai .140.
ab, ‘karmake kṣayopaśamake nimittase jñānameṁ bhed hone par bhī usake (jñānake) svarūpakā vicār kiyā jāye to jñān ek hī hai aur vah jñān hī mokṣakā upāy hai’ is arthakī gāthā kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [ābhinibodhikaśrutāvadhimanaḥparyayakevalaṁ ca ] matijñān, śrutajñān, avadhijñān, manaḥparyayajñān aur kevalajñān — [tat ] to [ekam ev ] ek hī [padam bhavati ]
Page 321 of 642
PDF/HTML Page 354 of 675
single page version
ātmā kil paramārthaḥ, tattu jñānam; ātmā ca ek ev padārthaḥ, tato jñānamapyekamev padaṁ; yadetattu jñānaṁ nāmaikaṁ padaṁ sa eṣ paramārthaḥ sākṣānmokṣopāyaḥ . na cābhinibodhikādayo bhedā idamekaṁ padamih bhindanti, kintu te‘pīdamevaikaṁ padamabhinandanti . tathā hi — yathātra saviturghanapaṭalāvaguṇṭhitasya tadvighaṭanānusāreṇ prākaṭayamāsādayataḥ prakāśanātiśayabhedā na tasya prakāśasvabhāvaṁ bhindanti, tathā ātmanaḥ karmapaṭalodayāvaguṇṭhitasya tadvighaṭanānusāreṇ prākaṭayamāsādayato jñānātiśayabhedā na tasya jñānasvabhāvaṁ bhindyuḥ, kintu pratyut tamabhinandeyuḥ . tato nirastasamastabhedamātmasvabhāvabhūtaṁ jñānamevaikamālambyam . tadālambanādev bhavati padaprāptiḥ, naśyati bhrāntiḥ, bhavatyātmalābhaḥ, sidhyatyanātmaparihāraḥ, na karma mūrchati, na rāgadveṣamohā utplavante, na punaḥ karma āsravati, na punaḥ karma badhyate, prāgbaddhaṁ karma upabhuktaṁ nirjīryate, pad hai (kyoṁki jñānake samasta bhed jñān hī haiai); [saḥ eṣaḥ paramārthaḥ ] vah yah paramārtha hai ( – śuddhanayakā viṣayabhūt jñānasāmānya hī yah paramārtha hai – ) [yaṁ labdhvā ] jise prāpta karake [nirvr̥tiṁ yāti ] ātmā nirvāṇako prāpta hotā hai .
ṭīkā : — ātmā vāstavameṁ paramārtha (param padārtha) hai aur vah (ātmā) jñān hai; aur ātmā ek hī padārtha hai; isaliye jñān bhī ek hī pad hai . yah jo jñān nāmak ek pad hai so yah paramārthasvarūp sākṣāt mokṣa-upāy hai . yahān̐, matijñānādi (jñānake) bhed is ek padako nahīṁ bhedate, kintu ve bhī isī ek padakā abhinandan karate haiṁ ( – samarthan karate haiṁ ) . isī bātako dr̥ṣṭāntapūrvak samajhāte haiṁ : — jaise is jagatameṁ bādaloṁke paṭalase ḍhakā huā sūrya jo ki bādaloṁke vighaṭan (bikharane)ke anusār pragaṭatāko prāpta hotā hai, usake (sūryake) prakāśanakī (prakāś karanekī) hīnādhikatārūp bhed usake (sāmānya) prakāśasvabhāvako nahīṁ bhedate, isīprakār karmapaṭalake udayase ḍhakā huā ātmā jo ki karmake vighaṭan-(kṣayopaśam)ke anusār pragaṭatāko prāpta hotā hai, usake jñānakī hīnādhikatārūp bhed usake (sāmānya) jñānasvabhāvako nahīṁ bhedate, pratyut (ulaṭe) usakā abhinandan karate haiṁ . isaliye jisameṁ samasta bhed dūr hue haiṁ aise ātmasvabhāvabhūt ek jñānakā hī avalamban karanā cāhie . usake ālambanase hī (nij) padakī prāpti hotī hai, bhrāntikā nāś hotā hai, ātmākā lābh hotā hai, anātmākā parihār hotā siddha hai, (aisā honese) karma balavān nahīṁ ho sakatā, rāgadveṣamoh utpanna nahīṁ hote, (rāgadveṣamohake binā) punaḥ karmāsrav nahīṁ hotā, (āsravake binā) punaḥ karma-bandha nahīṁ hotā, pūrvabaddha karma bhukta hokar nirjarāko prāpta ho jātā hai, samasta karmakā abhāv honese sākṣāt mokṣa hotā hai . (jñānake ālambanakā aisā
Page 322 of 642
PDF/HTML Page 355 of 675
single page version
kr̥tsnakarmābhāvāt sākṣānmokṣo bhavati .
niṣpītākhilabhāvamaṇḍalarasaprāgbhāramattā iv .
valgatyutkalikābhiradbhutanidhiścaitanyaratnākaraḥ ..141..
kiṁc — māhātmya hai .)
bhāvārtha : — karmake kṣayopaśamake anusār jñānameṁ jo bhed hue haiṁ ve kahīṁ jñānasāmānyako ajñānarūp nahīṁ karate, pratyut jñānako pragaṭ karate haiṁ; isaliye bhedoṁko gauṇ karake, ek jñānasāmānyakā ālamban lekar ātmāko dhyāvanā; isīse sarvasiddhi hotī hai ..204..
ab is arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [niṣpīt-akhil-bhāv-maṇḍal-ras-prāgbhār-mattāḥ iv ] samasta padārthoṁke samūharūp rasako pī lenekī atiśayatāse mānoṁ matta ho gaī ho aisī [yasya imāḥ accha- acchāḥ saṁvedanavyaktayaḥ ] jisakī yah nirmalase bhī nirmal saṁvedanavyakti ( – jñānaparyāy, anubhavameṁ ānevāle jñānake bhed) [yad svayam ucchalanti ] apane āp uchalatī haiṁ, [saḥ eṣaḥ bhagavān adbhutanidhiḥ caitanyaratnākaraḥ ] vah yah bhagavān adbhut nidhivālā caitanyaratnākar, [abhinnarasaḥ ] jñānaparyāyarūp taraṁgoṁke sāth jisakā ras abhinna hai aisā, [ekaḥ api anekībhavan ] ek hone par bhī anek hotā huā, [utkalikābhiḥ ] jñānaparyāyarūp taraṁgoṁke dvārā [valgati ] dolāyamān hotā hai — uchalatā hai .
bhāvārtha : — jaise anek ratnoṁvālā samudra ek jalase hī bharā huā hai aur usameṁ choṭī baṛī anek taraṁgeṁ uṭhatī rahatī haiṁ jo ki ek jalarūp hī haiṁ, isī prakār anek guṇoṁkā bhaṇḍār yah jñānasamudra ātmā ek jñānajalase hī bharā huā hai aur karmake nimittase jñānake anek bhed (vyaktiyeṁ) apane āp pragaṭ hote haiṁ unheṁ ek jñānarūp hī jānanā cāhiye, khaṇḍakhaṇḍarūpase anubhav nahīṁ karanā cāhiye .141.
ab isī bātako viśeṣ kahate haiṁ : —
Page 323 of 642
PDF/HTML Page 356 of 675
single page version
kliśyantāṁ ca pare mahāvratatapobhāreṇ bhagnāściram .
jñānaṁ jñānaguṇaṁ vinā kathamapi prāptuṁ kṣamante na hi ..142..
ṇāṇaguṇeṇ vihīṇā edaṁ tu padaṁ bahū vi ṇa lahaṁte .
ślokārtha : — [duṣkarataraiḥ ] koī jīv to ati duṣka ra aur [mokṣa-unmukhaiḥ ] mokṣase parāṅmukh [karmabhiḥ ] karmoṁke dvārā [svayamev ] svayamev (jinājñāke binā) [kliśyantāṁ ] kleeś pāte haiṁ to pāo [ca ] aur [pare ] anya koī jīv [mahāvrat-tapaḥ-bhāreṇ ] (mokṣake sanmukh arthāt ka thaṁcit jinājñāmeṁṁ kathit) mahāvrat aur tapake bhārase [ciram ] bahut samay tak [bhagnāḥ ] bhagna hote hue [kliśyantāṁ ] kleś prāpta kareṁ to karoe; (kintu) [sākṣāt mokṣaḥ ] jo sākṣāt mokṣasvarūp hai, [nirāmayapadaṁ ] nirāmay (rogādi samasta kleśoṁse rahit) pad hai aur [svayaṁ saṁvedyamānaṁ ] svayaṁ saṁvedyamān hai aise [idaṁ jñānaṁ ] is jñānako [jñānaguṇaṁ vinā ] jñānaguṇake binā [katham api ] kisī bhī prakārase [prāptuṁ na hi kṣamante ] ve prāpta nahīṁ kar sakate
bhāvārtha : — jñān hai vah sākṣāt mokṣa hai; vah jñānase hī prāpta hotā hai, anya kisī kriyākāṁḍase usakī prāpti nahīṁ hotī .142.
ab yahī upadeś gāthā dvārā kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [jñānaguṇen vihīnāḥ ] jñānaguṇase rahit [bahavaḥ api ] bahutase log (anek prakārake karma karane par bhī) [etat padaṁ tu ] is jñānasvarūp padako [na labhante ] prāpta nahīṁ karate; [tad ] isaliye he bhavya! [yadi ] yadi tū [karmaparimokṣam ] karmase sarvathā mukti [icchasi ]
Page 324 of 642
PDF/HTML Page 357 of 675
single page version
yato hi sakalenāpi karmaṇā karmaṇi jñānasyāprakāśanāt jñānasyānupalambhaḥ, kevalen jñānenaiv jñān ev jñānasya prakāśanāt jñānasyopalambhaḥ, tato bahavo‘pi bahunāpi karmaṇā jñānaśūnyā nedamupalabhante, idamanupalabhamānāśca karmabhirna mucyante . tataḥ karmamokṣārthinā kevalajñānāvaṣṭambhen niyatamevedamekaṁ padamupalambhanīyam .
sahajabodhakalāsulabhaṁ kil .
kalayituṁ yatatāṁ satataṁ jagat ..143..
cāhatā ho to [niyatam etat ] niyat aise isako (jñānako) [gr̥hāṇ ] grahaṇ kar .
ṭīkā : — karmameṁ (karmakāṇḍameṁ) jñānakā prakāśit honā nahīṁ hotā, isaliye samasta karmase jñānakī prāpti nahīṁ hotī; jñānameṁ hī jñānakā prakāśan hotā hai, isaliye keval (ek) jñānase hī jñānakī prāpti hotī hai . isaliye jñānaśūnya bahutase jīv, bahutase (anek prakārake) karma karane par bhī is jñānapadako prāpta nahīṁ kar pāte aur is padako prāpta na karate hue ve karmoṁse mukta nahīṁ hote; isaliye karmase mukta honeke icchukako mātra (ek) jñānake ālambanase, niyat aisā yah ek pad prāpta karanā cāhiye .
bhāvārtha : — jñānase hī mokṣa hotā hai, karmase nahīṁ; isaliye mokṣārthīko jñānakā hī dhyān karanā aisā upadeś hai ..205..
ab isī arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [idaṁ padam ] yah (jñānasvarūp) pad [nanu karmadurāsadaṁ ] ka rmase vāstavameṁ hai; [tataḥ ] isaliye [nij-bodh-kalā-balāt ] nijajñānakī kalāke balase [idaṁ kalayituṁ ] is padakā 2abhyās karaneke liye [jagat satataṁ yatatāṁ ] jagat satat prayatna karo .
bhāvārtha : — samasta karmako chuṛākar jñānakalāke bal dvārā hī jñānakā abhyās karanekā
1durāsad hai aur [sahaj-bodh-kalā-sulabhaṁ kil ] sahaj jñānakī kalāke dvārā vāstavameṁ sulabh
1durāsad=duṣprāpya; na jītā jā sake aisā .
2yahān̐ ‘abhyās karaneke liye’ aise arthake badalemeṁ ‘anubhav karaneke liye’, ‘prāpta karaneke liye’ aisā
artha bhī hotā hai .
Page 325 of 642
PDF/HTML Page 358 of 675
single page version
edamhi rado ṇiccaṁ saṁtuṭṭho hohi ṇiccamedamhi . edeṇ hohi titto hohadi tuh uttamaṁ sokkhaṁ ..206..
etāvānev satya ātmā yāvadetajjñānamiti niścitya jñānamātra ev nityamev ratimupaihi . etāvatyev satyāśīḥ yāvadetajjñānamiti niścitya jñānamātreṇaiv nityamev santoṣamupaihi . etāvadev satyamanubhavanīyaṁ yāvadetajjñānamiti niścitya jñānamātreṇaiv nityamev tr̥ptimupaihi . athaivaṁ tav nityamevātmaratasya, ātmasantuṣṭasya, ātmatr̥ptasya ca vācāmagocaraṁ saukhyaṁ bhaviṣyati . tattu tatkṣaṇ ācāryadevane upadeś diyā hai . jñānakī ‘kalā’ kahanese yah sūcit hotā hai ki — jab tak pūrṇa kalā (kevalajñān) pragaṭ na ho tab tak jñān hīnakalāsvarūp — matijñānādirūp hai; jñānakī us kalāke ālambanase jñānakā abhyās karanese kevalajñān arthāt pūrṇa kalā pragaṭ hotī hai .143.
gāthārtha : — (he bhavya prāṇī !) tū [etasmin ] isameṁṁ ( – jñānameṁ) [nityaṁ ] nitya [rataḥ ] rat arthāt prītivālā ho, [etasmin ] isameṁṁ [nityaṁ ] nitya [santuṣṭaḥ bhav ] saṁtuṣṭa ho aur [eten ] isase [tr̥ptaḥ bhav ] tr̥pta ho; (aisā karanese) [tav ] tujhe [uttamaṁ saukhyam ] uttam sukh [bhaviṣyati ] hogā .
ṭīkā : — (he bhavya !) itanā hī satya ( – paramārthasvarūp) ātmā hai jitanā yah jñān hai — aisā niścay karake jñānamātrameṁ hī sadā hī rati ( – prīti, ruci) prāpta kar; itanā hī satya kalyāṇ hai jitanā yah jñān hai — aisā niścay karake jñānamātrase hī sadā hī santoṣako prāpta kar; itanā hī satya anubhav karane yogya hai jitanā yah jñān hai — aisā niścay karake jñānamātrase hī sadā hī tr̥pti prāpta kar . isaprakār sadā hī ātmāmeṁ rat, ātmāse saṁtuṣṭa aur ātmāse tr̥pta aise tujhako vacanase agocar sukh hogā; aur us sukhako usī kṣaṇ tū hī
Page 326 of 642
PDF/HTML Page 359 of 675
single page version
ev tvamev svayamev drakṣyasi, “mā anyān prākṣīḥ .
ścinmātracintāmaṇireṣ yasmāt .
jñānī kimanyasya parigraheṇ ..144..
kuto jñānī paraṁ na parigr̥hṇātīti cet — svayamev dekhegā, 1dūsaroṁse mat pūch . (vah sukh apaneko hī anubhavagocar hai, dūsaroṁse kyoṁ pūchanā paṛe ?)
bhāvārtha : — jñānamātra ātmāmeṁ līn honā, usīse santuṣṭa honā aur usīse tr̥pta honā param dhyān hai . usase vartamān ānandakā anubhav hotā hai aur thoṛe hī samayameṁ jñānānandasvarūp kevalajñānakī prāpti hotī hai . aisā karanevālā puruṣ hī us sukhako jānatā hai, dūsarekā isameṁ praveś nahīṁ hai ..206..
ab, jñānānubhavakī mahimākā aur āgāmī gāthākī sūcanākā kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [yasmāt ] kyoṁki [eṣaḥ ] yah (jñānī) [svayam ev ] svayaṁ hī [acintyaśaktiḥ devaḥ ] aciṁtya śaktivālā dev hai aur [cinmātra-cintāmaṇiḥ ] cinmātra ciṁtāmaṇi hai, isaliye [sarva-artha-siddha-ātmatayā ] jisake sarva artha (prayojan) siddha haiṁ aise svarūp honese [jñānī ] jñānī [anyasya parigraheṇ ] dūsareke parigrahase [kim vidhatte ] kyā karegā ? (kuch bhī karanekā nahīṁ hai .)
bhāvārtha : — yah jñānamūrti ātmā svayaṁ hī ananta śaktikā dhārak dev hai aur svayaṁ hī caitanyarūp ciṁtāmaṇi honese vāṁchit kāryakī siddhi karanevālā hai; isaliye jñānīke sarva prayojan siddha honese use anya parigrahakā sevan karanese kyā sādhya hai ? arthāt kuch bhī sādhya nahīṁ hai . aisā niścayanayakā upadeś hai .144.
ab praśna karatā hai ki jñānī parako kyoṁ grahaṇ nahīṁ karatā ? isakā uttar kahate haiṁ : —
1mā anyān prākṣīḥ (dūsaroṁko mat pūch)kā pāṭhāntar — mā‘tiprākṣīḥ (ati praśna na kar)
Page 327 of 642
PDF/HTML Page 360 of 675
single page version
ko ṇām bhaṇijja buho paradavvaṁ mam imaṁ havadi davvaṁ . appāṇamappaṇo parigahaṁ tu ṇiyadaṁ viyāṇaṁto ..207..
yato hi jñānī, yo hi yasya svo bhāvaḥ sa tasya svaḥ sa tasya svāmī iti kharataratattvadraṣṭayavaṣṭambhāt, ātmānamātmanaḥ parigrahaṁ tu niyamen vijānāti, tato na mamedaṁ svaṁ, nāhamasya svāmī iti paradravyaṁ na parigr̥hṇāti .
gāthārtha : — [ātmānam tu ] apane ātmāko hī [niyataṁ ] niyamase [ātmanaḥ parigrahaṁ ] apanā parigrah [vijānan ] jānatā huā [kaḥ nām budhaḥ ] kaunasā jñānī [bhaṇet ] yah kahegā ki [idaṁ paradravyaṁ ] yah paradravya [mam dravyam ] merā dravya [bhavati ] hai ?
ṭīkā : — jo jisakā svabhāv hai vah usakā ‘1sva’ hai aur vah usakā (sva bhāvakā) svāmī hai — isaprakār sūkṣma tīkṣṇa tattvadr̥ṣṭike ālambanase jñānī (apane) ātmāko hī ātmākā parigrah niyamase jānatā hai, isaliye ‘‘yah merā ‘sva’ nahīṁ hai, maiṁ isakā svāmī nahīṁ hūn̐’’ aisā jānatā huā paradravyakā parigrah nahīṁ karatā (arthāt paradravyako apanā parigrah nahīṁ karatā) .
bhāvārtha : — yah lokarīti hai ki samajhadār sayānā puruṣ dūsarekī vastuko apanī nahīṁ jānatā, use grahaṇ nahīṁ karatā . isīprakār paramārthajñānī apane svabhāvako hī apanā dhan jānatā hai, parake bhāvako apanā nahīṁ jānatā, use grahaṇ nahīṁ karatā . isaprakār jñānī parakā grahaṇ – sevan nahīṁ karatā ..207..
‘‘isaliye maiṁ bhī paradravyakā parigrahaṇ nahīṁ karūn̐gā’’ isaprakār ab (mokṣābhilāṣī jīv) kahatā hai : —
1sva=dhan; milkiyat; apanī svāmitvakī cīj .