Page 328 of 642
PDF/HTML Page 361 of 675
single page version
majjhaṁ pariggaho jadi tado ahamajīvadaṁ tu gacchejja . ṇādev ahaṁ jamhā tamhā ṇa pariggaho majjha ..208..
yadi paradravyamajīvamahaṁ parigr̥hṇīyāṁ tadāvaśyamevājīvo mamāsau svaḥ syāt, ahamapya- vaśyamevājīvasyāmuṣya svāmī syām . ajīvasya tu yaḥ svāmī, sa kilājīv ev . evamavaśenāpi mamājīvatvamāpadyet . mam tu eko jñāyak ev bhāvaḥ yaḥ svaḥ, asyaivāhaṁ svāmī; tato mā bhūnmamājīvatvaṁ, jñātaivāhaṁ bhaviṣyāmi, na paradravyaṁ parigr̥hṇāmi .
gāthārtha : — [yadi ] yadie [parigrahaḥ ] paradravya-parigrah [mam ] merā ho [tataḥ ] to [aham ] maiṁ [ajīvatāṁ tu ] ajīvatvakoe [gaccheyam ] prāpta ho jāūn̐ . [yasmāt ] kyoṁki [ahaṁ ] maiṁ to [jñātā ev ] jñātā hī hūn̐, [tasmāt ] isaliye [parigrahaḥ ] (paradravyarūp) parigrah [mam na ] merā nahīṁ hai .
ṭīkā : — yadi maiṁ ajīv paradravyakā parigrah karūn̐ to avaśyamev vah ajīv merā ‘sva’ ho aur maiṁ bhī avaśya hī us ajīvakā svāmī hoūn̐ ; aur jo ajīvakā svāmī hogā vah vāstavameṁ ajīv hī hogā . isaprakār avaśataḥ (lācārīse) mujhameṁ ajīvatva ā paṛe . merā to ek jñāyak bhāv hī jo ‘sva’ hai, usīkā maiṁ svāmī hūn̐; isaliye mujhako ajīvatva na ho, maiṁ to jñātā hī rahūn̐gā, maiṁ paradravyakā parigrah nahīṁ karūn̐gā .
bhāvārtha : — niścayanayase yah siddhāṁt haiṁ ki jīvakā bhāv jīv hī hai, usake sāth jīvakā sva-svāmī sambandha hai; aur ajīvakā bhāv ajīv hī hai, usake sāth ajīvakā sva-svāmī sambandha hai . yadi jīvake ajīvakā parigrah mānā jāy to jīv ajīvatvako prāpta ho jāy; isaliye paramārthataḥ jīvake ajīvakā parigrah mānanā mithyābuddhi hai . jñānīke aisī mithyābuddhi nahīṁ hotī . jñānī to yah mānatā hai ki paradravya merā parigrah nahīṁ hai, maiṁ to jñātā hūn̐ ..208..
Page 329 of 642
PDF/HTML Page 362 of 675
single page version
chidyatāṁ vā, bhidyatāṁ vā, nīyatāṁ vā, vipralayaṁ yātu vā, yatastato gacchatu vā, tathāpi na paradravyaṁ parigr̥hṇāmi; yato na paradravyaṁ mam svaṁ, nāhaṁ paradravyasya svāmī, paradravyamev paradravyasya svaṁ, paradravyamev paradravyasya svāmī, ahamev mam svaṁ, ahamev mam svāmī iti jānāmi .
sāmānyataḥ svaparayoravivekahetum .
bhūyastamev parihartumayaṁ pravr̥ttaḥ ..145..
gāthārtha : — [chidyatāṁ vā ] chid jāye, [bhidyatāṁ vā ] athavā bhid jāye, [nīyatāṁ vā ] athavā koī le jāye, [athavā vipralayam yātu ] athavā naṣṭa ho jāyee, [yasmāt tasmāt gacchatu ] athavā cāhee jis prakārase calā jāye, [tathāpi ] phi ra bhī [khalu ] vāstavameṁ [parigrahaḥ ] parigrah [mam na ] merā nahīṁ hai .
ṭīkā : — paradravya chide, athavā bhide, athavā koī use le jāye, athavā vah naṣṭa ho jāye, athavā cāhe jisaprakārase jāye, tathāpi maiṁ paradravyako nahīṁ parigr̥hit karūn̐gā; kyoṁki ‘paradravya merā sva nahīṁ hai, – maiṁ paradravyakā svāmī nahīṁ hūn̐, paradravya hī paradravyakā sva hai, – paradravya hī paradravyakā svāmī hai, maiṁ hī apanā sva hūn̐, – maiṁ hī apanā svāmī hūn̐ — aisā maiṁ jānatā hūn̐ .
ślokārtha : — [itthaṁ ] isaprakār [samastam ev parigraham ] samasta parigrahako ★is kalaśakā artha isaprakār bhī hotā hai : — [itthaṁ ] isaprakār [svaparayoḥ avivekahetum samastam ev
Page 330 of 642
PDF/HTML Page 363 of 675
single page version
icchā parigrahaḥ . tasya parigraho nāsti yasyecchā nāsti . icchā tvajñānamayo bhāvaḥ, ajñānamayo bhāvastu jñānino nāsti, jñānino jñānamay ev bhāvo‘sti . tato jñānī ajñānamayasya [sāmānyataḥ ] sāmānyataḥ [apāsya ] choṛakar [adhunā ] ab [svaparayoḥ avivekahetum ajñānam ujjhitumanāḥ ayaṁ ] sva-parake avivekake kāraṇarūp ajñānako choṛanekā jisakā man hai aisā yah [bhūyaḥ ] punaḥ [tam ev ] usīko ( – parigrahako – ) [viśeṣāt ] viśeṣataḥ [parihartum ] choṛanekoe [pravr̥ttaḥ ] pravr̥tta huā hai .
bhāvārtha : — sva-parako ekarūp jānanekā kāraṇ ajñān hai . us ajñānako sampūrṇatayā choṛaneke icchuk jīvane pahale to parigrahakā sāmānyataḥ tyāg kiyā aur ab (āgāmī gāthāoṁmeṁ) us parigrahako viśeṣataḥ (bhinna-bhinna nām lekar) choṛatā hai .145.
gāthārtha : — [anicchaḥ ] anicchakako [aparigrahaḥ ] aparigrahī [bhaṇitaḥ ] kahā hai [ca ] aur [jñānī ] jñānī [dharmam ] dharmako (puṇyako) [na icchati ] nahīṁ cāhatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [dharmasya ] dharmakā [aparigrahaḥ tu ] parigrahī nahīṁ hai, (kintu) [jñāyakaḥ ] (dharmakā) jñāyak hī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — icchā parigrah hai . usako parigrah nahīṁ hai — jisako icchā nahīṁ hai . icchā to ajñānamayabhāv hai aur ajñānamay bhāv jñānīke nahīṁ hotā, jñānīke jñānamay hī bhāv hotā hai; isaliye
choṛakar [adhunā ] ab, [ajñānam ujjhitumanāḥ ayaṁ ] ajñānako choṛanekā jisakā man hai aisā yah,
[bhūyaḥ ] phi ra bhī [tam ev ] use hī [viśeṣāt ] viśeṣataḥ [parihartum ] choṛaneke liye [pravr̥ttaḥ ] pravr̥tta
huā hai .
Page 331 of 642
PDF/HTML Page 364 of 675
single page version
bhāvasya icchāyā abhāvāddharmaṁ necchati . ten jñānino dharmaparigraho nāsti . jñānamayasyaikasya jñāyakabhāvasya bhāvāddharmasya kevalaṁ jñāyak evāyaṁ syāt .
icchā parigrahaḥ . tasya parigraho nāsti yasyecchā nāsti . icchā tvajñānamayo bhāvaḥ, ajñānamayo bhāvastu jñānino nāsti, jñānino jñānamay ev bhāvo‘sti . tato jñānī ajñānamayasya bhāvasya icchāyā abhāvādadharmaṁ necchati . ten jñānino‘dharmaparigraho nāsti . jñānamayasyaikasya jñāyakabhāvasya bhāvādadharmasya kevalaṁ jñāyak evāyaṁ syāt . ajñānamay bhāv jo icchā usake abhāvake kāraṇ jñānī dharmako nahīṁ cāhatā; isaliye jñānīke dharmakā parigrah nahīṁ hai . jñānamay ek jñāyakabhāvake sadbhāvake kāraṇ yah (jñānī) dharmakā keval jñāyak hī hai ..210..
gāthārtha : — [anicchaḥ ] anicchakako [aparigrahaḥ ] aparigrahī [bhaṇitaḥ ] kahā hai [ca ] aur [jñānī ] jñānī [adharmam ] adharmako (pāpako) [na icchati ] nahīṁ cāhatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [adharmasya ] adharmakā [aparigrahaḥ ] parigrahī nahīṁ hai, (ki ntu) [jñāyakaḥ ] (adharmakā) jñāyak hī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — icchā parigrah hai . usako parigrah nahīṁ hai — jisako icchā nahīṁ hai . icchā to ajñānamay bhāv hai aur ajñānamay bhāv jñānīke nahīṁ hotā, jñānīke jñānamay hī bhāv hotā hai; isaliye ajñānamay bhāv jo icchā usake abhāvake kāraṇ jñānī adharmako nahīṁ cāhatā; isaliye jñānīke adharmakā parigrah nahīṁ hai . jñānamay ek jñāyakabhāvake sadbhāvake kāraṇ yah (jñānī) adharmakā keval jñāyak hī hai .
Page 332 of 642
PDF/HTML Page 365 of 675
single page version
evamev cādharmapadaparivartanen rāgadveṣakrodhamānamāyālobhakarmanokarmamanovacanakāyaśrotracakṣu- rghrāṇarasanasparśanasūtrāṇi ṣoḍaś vyākhyeyāni . anayā diśā‘nyānyapyūhyāni .
icchā parigrahaḥ . tasya parigraho nāsti yasyecchā nāsti . icchā tvajñānamayo bhāvaḥ, ajñānamayo bhāvastu jñānino nāsti, jñānino jñānamay ev bhāvo‘sti . tato jñānī ajñānamayasya bhāvasya icchāyā abhāvādaśanaṁ necchati . ten jñānino‘śanaparigraho nāsti . jñānamayasyaikasya jñāyakabhāvasya bhāvādaśanasya kevalaṁ jñāyak evāyaṁ syāt .
isīprakār gāthāmeṁ ‘adharma’ śabda badalakar usake sthān par rāg, dveṣ, krodh, mān, māyā, lobh, karma, nokarma, man, vacan, kāy, śrotra, cakṣu, ghrāṇ, rasan aur sparśan — yah solah śabda rakhakar, solah gāthāsūtra vyākhyānarūp karanā aur is upadeśase dūsare bhī vicār karanā cāhie ..211..
gāthārtha : — [anicchaḥ ] anicchakako [aparigrahaḥ ] aparigrahī [bhaṇitaḥ ] kahā hai [ca ] aur [jñānī ] jñānī [aśanam ] bhojanako [na icchati ] nahīṁ cāhatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [aśanasya ] bhojanakā [aparigrahaḥ tu ] parigrahī nahīṁ hai, (kintu) [jñāyakaḥ ] (bhojanakā) jñāyak hī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — icchā parigrah hai . usako parigrah nahīṁ hai — jisako icchā nahīṁ hai . icchā to ajñānamay bhāv hai aur ajñānamay bhāv jñānīke nahīṁ hotā, jñānīke jñānamay hī bhāv hotā hai; isaliye ajñānamay bhāv jo icchā usake abhāvake kāraṇ jñānī bhojanako nahīṁ cāhatā; isaliye jñānīke bhojanakā parigrah nahīṁ hai . jñānamay ek jñāyakabhāvake sadbhāvake kāraṇ yah (jñānī) bhojanakā keval jñāyak hī hai .
Page 333 of 642
PDF/HTML Page 366 of 675
single page version
icchā parigrahaḥ . tasya parigraho nāsti yasyecchā nāsti . icchā tvajñānamayo bhāvaḥ, ajñānamayo bhāvastu jñānino nāsti, jñānino jñānamay ev bhāvo‘sti . tato jñānī ajñānamayasya bhāvasya icchāyā abhāvāt pānaṁ necchati . ten jñāninaḥ pānaparigraho nāsti . jñānamayasyaikasya
bhāvārtha : — jñānīke āhārakī bhī icchā nahīṁ hotī, isaliye jñānīkā āhār karanā vah bhī parigrah nahīṁ hai . yahān̐ praśna hotā hai ki — āhār to muni bhī karate haiṁ, unake icchā hai yā nahīṁ ? icchāke binā āhār kaise kiyā jā sakatā hai ? samādhān : asātāvedanīy karmake udayase jaṭharāgnirūp kṣudhā utpanna hotī hai, vīryāṁtarāyake udayase usakī vedanā sahan nahīṁ kī jā sakatī aur cāritramohake udayase āhāragrahaṇakī icchā utpanna hotī hai . us icchāko jñānī karmoṁdayakā kārya jānate haiṁ, aur use rog samān jānakar miṭānā cāhate haiṁ . jñānīke icchāke prati anurāgarūp icchā nahīṁ hotī arthāt usake aisī icchā nahīṁ hotī ki merī yah icchā sadā rahe . isaliye usake ajñānamay icchākā abhāv hai . parajanya icchākā svāmitva jñānīke nahīṁ hotā, isaliye jñānī icchākā bhī jñāyak hī hai . isaprakār śuddhanayakī pradhānatāse kathan jānanā cāhie ..212..
gāthārtha : — [anicchaḥ ] anicchakako [aparigrahaḥ ] aparigrahī [bhaṇitaḥ ] kahā hai [ca ] aur [jñānī ] jñānī [pānam ] pānako (peyako) [na icchati ] nahīṁ cāhatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah [pānasya ] pānakā [aparigrahaḥ tu ] parigrahī nahīṁ hai, ki ntu [jñāyakaḥ ] (pānakā) jñāyak hī [bhavati ] hai .
ṭīkā : — icchā parigrah hai . usako parigrah nahīṁ hai — jisako icchā nahīṁ hai . icchā to ajñānamayabhāv hai aur ajñānamay bhāv jñānīke nahīṁ hotā, jñānīke jñānamayabhāv hī hotā hai; isaliye ajñānamayabhāv jo icchā usake abhāvake kāraṇ jñānī pānako (pānī ityādi peyako) nahīṁ cāhatā;
Page 334 of 642
PDF/HTML Page 367 of 675
single page version
jñāyakabhāvasya bhāvāt kevalaṁ pānakasya jñāyak evāyaṁ syāt .
evamādayo‘nye‘pi bahuprakārāḥ paradravyasya ye svabhāvāstān sarvānev necchati jñānī, ten jñāninaḥ sarveṣāmapi paradravyabhāvānāṁ parigraho nāsti . iti siddhaṁ jñānino‘tyantaniṣparigrahatvam . athaivamayamaśeṣabhāvāntaraparigrahaśūnyatvādudvāntasamastājñānaḥ sarvatrāpyatyantanirālambo bhūtvā prati- isaliye jñānīke pānakā parigrah nahīṁ hai . jñānamay ek jñāyakabhāvake sadbhāvake kāraṇ yah (jñānī) pānakā keval jñāyak hī hai .
gāthārtha : — [evamādikān tu ] ityādik [vividhān ] anek prakārake [sarvān bhāvān ca ] sarva bhāvoṁko [jñānī ] jñānī [na icchati ] nahīṁ cāhatā; [sarvatra nirālambaḥ tu ] sarvatra (sabhīmeṁṁ) nirālamba vah [niyataḥ jñāyakabhāvaḥ ] niścit jñāyakabhāv hī hai .
ṭīkā : — ityādik anya bhī anek prakārake jo paradravyake svabhāv haiṁ un sabhīko jñānī nahīṁ cāhatā, isaliye jñānīke samasta paradravyake bhāvoṁkā parigrah nahīṁ hai . isaprakār jñānīke atyanta niṣparigrahatva siddha huā .
ab isaprakār, samasta anya bhāvoṁke parigrahase śūnyatvake kāraṇ jisane samasta ajñānakā vaman kar ḍālā hai aisā yah (jñānī), sarvatra atyanta nirālamba hokar, niyat ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakabhāv rahatā huā, sākṣāt vijñānaghan ātmākā anubhav karatā hai .
Page 335 of 642
PDF/HTML Page 368 of 675
single page version
niyataṭaṁkotkīrṇaikajñāyakabhāvaḥ san sākṣādvijñānaghanamātmānamanubhavati .
(svāgatā) pūrvabaddhanijakarmavipākād jñānino yadi bhavatyupabhogaḥ . tadbhavatvath ca rāgaviyogā- nnūnameti na parigrahabhāvam ..146..
bhāvārtha : — puṇya, pāp, aśan, pān ityādi samasta anyabhāvoṁkā jñānīko parigrah nahīṁ hai, kyoṁki samasta parabhāvoṁko hey jāne tab usakī prāptikī icchā nahīṁ hotī .★..214..
ślokārtha : — [pūrvabaddha-nij-karma-vipākād ] pūrvabaddha apane karmake vipākake kāraṇ [jñāninaḥ yadi upabhogaḥ bhavati tat bhavatu ] jñānīke yadi upabhog ho to ho, [ath ca ] paraṁtu [rāgaviyogāt ] rāgake viyog ( – abhāv)ke kāraṇ [nūnam ] vāstavameṁ [parigrahabhāvam na eti ] vah upabhog parigrahabhāvako prāpta nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — pūrvabaddha karmakā uday āne par jo upabhogasāmagrī prāpta hotī hai use yadi ajñānamay rāgabhāvase bhogā jāye to vah upabhog parigrahatvako prāpta ho . parantu jñānīke ajñānamay rāgabhāv nahīṁ hotā . vah jānatā hai ki jo pahale bān̐dhā thā vah udayameṁ ā gayā aur chūṭ gayā; ab maiṁ use bhaviṣyameṁ nahīṁ cāhatā . isaprakār jñānīke rāgarūp icchā nahīṁ hai, isaliye usakā upabhog parigrahatvako prāpta nahīṁ hotā .146.
bhāvako choṛ diyā, aur isaprakār samasta ajñānako dūr kar diyā tathā jñānasvarūp ātmākā anubhav kiyā .
Page 336 of 642
PDF/HTML Page 369 of 675
single page version
karmodayopabhogastāvat atītaḥ pratyutpanno‘nāgato vā syāt . tatrātītastāvat atītatvādev sa na parigrahabhāvaṁ bibharti . anāgatastu ākāṁkṣyamāṇ ev parigrahabhāvaṁ bibhr̥yāt . pratyutpannastu sa kil rāgabuddhayā pravartamān ev tathā syāt . na ca pratyutpannaḥ karmodayopabhogo jñānino rāgabuddhayā pravartamāno dr̥ṣṭaḥ, jñānino‘jñānamayabhāvasya rāgabuddherabhāvāt . viyogabuddhayaiv kevalaṁ pravartamānastu sa kil na parigrahaḥ syāt . tataḥ pratyutpannaḥ karmodayopabhogo jñāninaḥ parigraho na bhavet . anāgatastu sa kil jñānino nākāṁkṣit ev, jñānino‘jñānamay- bhāvasyākāṁkṣāyā abhāvāt . tato‘nāgato‘pi karmodayopabhogo jñāninaḥ parigraho na bhavet .
gāthārtha : — [utpannodayabhogaḥ ] jo utpanna (arthāt vartamān kālake) udayakā bhog hai [saḥ ] vah, [tasya ] jñānīke [nityam ] sadā [viyogabuddhayā ] viyogabuddhise hotā hai [ca ] aur [anāgatasya udayasya ] āgāmī udayakī [jñānī ] jñānī [kāṁkṣām ] vān̐chā [na karoti ] nahīṁ karatā .
ṭīkā : — karmake udayakā upabhog tīn prakārakā hotā hai — atīt, vartamān aur bhaviṣya kālakā . inameṁse pahalā, jo atīt upabhog hai vah atītatā- (vyatīt ho cukā hone)ke kāraṇ hī parigrahabhāvako dhāraṇ nahīṁ karatā . bhaviṣyakā upabhog yadi vān̐chāmeṁ ātā ho to hī vah parigrahabhāvako dhāraṇ karatā hai; aur jo vartamān upabhog hai vah yadi rāgabuddhise ho rahā ho to hī parigrahabhāvako dhāraṇ karatā hai .
vartamān karmoday-upabhog jñānīke rāgabuddhise pravartamān dikhāī nahīṁ detā, kyoṁki jñānīke ajñānamayabhāv jo rāgabuddhi usakā abhāv hai; aur keval viyogabuddhi(heyabuddhi)se hī pravartamān vah vāstavameṁ parigrah nahīṁ hai . isaliye vartamān karmoday-upabhog jñānīke parigrah nahīṁ hai ( – parigraharūp nahīṁ hai) .
anāgat upabhog to vāstavameṁ jñānīke vān̐chit hī nahīṁ hai, (arthāt jñānīko usakī vān̐chā hī nahīṁ hotī) kyoṁki jñānīke ajñānamay bhāv – vān̐chākā abhāv hai . isaliye anāgat karmoday- upabhog jñānīke parigrah nahīṁ hai ( – parigraharūp nahīṁ hai) .
bhāvārtha : — atīt karmoday-upabhog to vyatīt hī ho cukā hai . anāgat upabhogakī vān̐chā nahīṁ hai; kyoṁki jñānī jis karmako ahitarūp jānatā hai usake āgāmī udayake bhogakī vān̐chā kyoṁ karegā ? vartamān upabhogake prati rāg nahīṁ hai, kyoṁki vah jise hey jānatā hai usake prati rāg kaise
Page 337 of 642
PDF/HTML Page 370 of 675
single page version
jñānī hi tāvad dhruvatvāt svabhāvabhāvasya ṭaṁkotkīrṇaikajñāyakabhāvo nityo bhavati, yau tu vedyavedakabhāvau tau tūtpannapradhvaṁsitvādvibhāvabhāvānāṁ kṣaṇikau bhavataḥ . tatra yo bhāvaḥ kāṁkṣamāṇaṁ vedyabhāvaṁ vedayate sa yāvadbhavati tāvatkāṁkṣamāṇo vedyo bhāvo vinaśyati; tasmin vinaṣṭe vedako bhāvaḥ ho sakatā hai ? isaprakār jñānīke jo trikāl sambandhī karmodayakā upabhog hai vah parigrah nahīṁ hai . jñānī vartamānameṁ jo upabhogake sādhan ekatrit karatā hai vah to jo pīṛā nahīṁ sahī jā sakatī usakā upacār karatā hai — jaise rogī rogakā upacār karatā hai . yah aśaktikā doṣ hai ..215..
ab praśna hotā hai ki jñānī anāgat karmoday-upabhogakī vān̐chā kyoṁ nahīṁ karatā ? usakā uttar yah hai : —
gāthārtha : — [yaḥ vedayate ] jo bhāv vedan karatā hai (arthāt vedak bhāv) aur [vedyate ] jo bhāv vedan kiyā jātā hai (arthāt vedyabhāv) [ubhayam ] ve donoṁ bhāv [samaye samaye ] samay samay par [vinaśyati ] naṣṭa ho jāte haiṁ — [tadjñāyakaḥ tu ] aisā jānanevālā [jñānī ] jñānī [ubhayam api ] un donoṁ bhāvoṁkī [kadāpi ] ka bhī bhī [na kāṁkṣati ] vān̐chā nahīṁ karatā .
ṭīkā : — jñānī to, svabhāvabhāvakā dhruvatva honese, ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakabhāvasvarūp nitya hai; aur jo 1vedya-vedak (do) bhāv haiṁ ve, vibhāvabhāvoṁkā utpanna-vināśatva honese, kṣaṇik hai . vahān̐ jo bhāv kāṁkṣamāṇ (arthāt vān̐chā karanevālā) aise vedyabhāvakā vedan karatā hai arthāt vedyabhāvakā anubhav karanevālā hai vah (vedakabhāv) jab tak utpanna hotā hai tab tak kāṁkṣamāṇ (arthāt vān̐chā karanevālā) vedyabhāv vinaṣṭa ho jātā hai; usake vinaṣṭa ho jāne par, vedakabhāv kisakā vedan karegā ? yadi yah kahā jāye ki kāṁkṣamāṇ vedyabhāvake bād utpanna honevāle anya 1 vedya = vedanameṁ āne yogya . vedak = vedanevālā; anubhav karanevālā .
Page 338 of 642
PDF/HTML Page 371 of 675
single page version
kiṁ vedayate ? yadi kāṁkṣamāṇavedyabhāvapr̥ṣṭhabhāvinamanyaṁ bhāvaṁ vedayate, tadā tadbhavanātpūrvaṁ sa vinaśyati; kastaṁ vedayate ? yadi vedakabhāvapr̥ṣṭhabhāvī bhāvo‘nyastaṁ vedayate, tadā tadbhavanātpūrvaṁ sa vinaśyati; kiṁ sa vedayate ? iti kāṁkṣamāṇabhāvavedanānavasthā . tāṁ ca vijānan jñānī na kiṁcidev kāṁkṣati .
(svāgatā) vedyavedakavibhāvacalatvād vedyate na khalu kāṁkṣitamev . ten kāṁkṣati na kiṁcan vidvān sarvato‘pyativirakti mupaiti ..147..
vah vedakabhāv naṣṭa ho jātā hai; tab phi ra us dūsare vedyabhāvakā kaun vedan karegā ? yadi yah kahā
jāye ki vedanabhāvake bād utpanna honevālā dūsarā vedakabhāv usakā vedan karatā hai, to (vahān̐ aisā
hai ki) is dūsare vedakabhāvake utpanna honese pūrva hī vah vedyabhāv vinaṣṭa ho jātā hai; tab phi ra
vah dūsarā vedakabhāv kisakā vedan karegā ? isaprakār kāṁkṣamāṇ bhāvake vedanakī anavasthā hai .
bhāvārtha : — vedakabhāv aur vedyabhāvameṁ kāl bhed hai . jab vedakabhāv hotā hai tab vedyabhāv nahīṁ hotā aur jab vedyabhāv hotā hai tab vedakabhāv nahīṁ hotā . jab vedakabhāv ātā hai tab vedyabhāv vinaṣṭa ho cukatā hai; tab phi ra vedakabhāv kisakā vedan karegā ? aur jab vedyabhāv ātā hai tab vedakabhāv vinaṣṭa ho cukatā hai; tab phi ra vedakabhāvake binā vedyakā kaun vedan karegā ? aisī avyavasthāko jānakar jñānī svayaṁ jñātā hī rahatā hai, vān̐chā nahīṁ karatā .
yahān̐ praśna hotā hai ki — ātmā to nitya hai, isaliye vah donoṁ bhāvoṁkā vedan kar sakatā hai; tab phi ra jñānī vān̐chā kyoṁ na kare ? samādhān — vedya-vedakabhāv vibhāvabhāv hai, svabhāvabhāv nahīṁ, isaliye ve vinaśvar haiṁ . ataḥ vān̐chā karanevālā vedyabhāv jab tak ātā hai tab tak vedakabhāv (bhoganevālā bhāv) naṣṭa ho jātā hai, aur dūsarā vedakabhāv āye tab tak vedyabhāv naṣṭa ho jātā hai; isaprakār vān̐chit bhog to nahīṁ hotā . isaliye jñānī niṣphal vān̐chā kyoṁ kare ? jahān̐ manovān̐chitakā vedan nahīṁ hotā vahān̐ vān̐chā karanā ajñān hai ..216..
ślokārtha : — [vedya-vedak-vibhāv-calatvāt ] vedya-vedak rūp vibhāvabhāvoṁkī calatā (asthiratā) honese [khalu ] vāstavameṁ [kāṁkṣitam ev vedyate na ] vān̐chitakā vedan nahīṁ hotā;
Page 339 of 642
PDF/HTML Page 372 of 675
single page version
ih khalvadhyavasānodayāḥ katare‘pi saṁsāraviṣayāḥ, katera‘pi śarīraviṣayāḥ . tatra yatare saṁsāraviṣayāḥ tatare bandhanimittāḥ, yatare śarīraviṣayāstatare tūpabhoganimittāḥ . yatare bandha- nimittāstatare rāgadveṣamohādyāḥ, yatare tūpabhoganimittāstatare sukhaduḥkhādyāḥ . athāmīṣu sarveṣvapi jñānino nāsti rāgaḥ, nānādravyasvabhāvatven ṭaṁkotkīrṇaik jñāyakabhāvasvabhāvasya tasya tatpratiṣedhāt . [ten ] isaliye [vidvān kiñcan kāṁkṣati na ] jñānī kuch bhī vān̐chā nahīṁ karatā; [sarvataḥ api ativiraktim upaiti ] sabake prati atyanta viraktatāko (vairāgyabhāvako) prāpta hotā hai .
bhāvārtha : — anubhavagocar vedya-vedak vibhāvoṁmeṁ kāl bhed hai, unakā milāp nahīṁ hotā, (kyoṁki ve karmake nimittase hote haiṁ, isaliye asthir haiṁ); isaliye jñānī āgāmī kāl sambandhī vān̐chā kyoṁ kare ? .147.
gāthārtha : — [bandhopabhoganimitteṣu ] baṁdh aur upabhogake nimittabhūt [saṁsāradehaviṣayeṣu ] saṁsārasambandhī aur dehasambandhī [adhyavasānodayeṣu ] adhyavasānake udayoṁmeṁ [jñāninaḥ ] jñānīke [rāgaḥ ] rāg [na ev utpadyate ] utpanna hī nahīṁ hotā .
ṭīkā : — is lokameṁ jo adhyavasānake uday haiṁ ve kitane hī to saṁsārasambandhī haiṁ aur kitane hī śarīrasambandhī haiṁ . unameṁse jitane saṁsārasambandhī haiṁ utane bandhake nimitta haiṁ aur jitane śarīrasambandhī haiṁ utane upabhogake nimitta haiṁ . jitane bandhake nimitta haiṁ utane to rāgadveṣamohādik haiṁ aur jitane upabhogake nimitta haiṁ utane sukhaduḥkhādik haiṁ . in sabhīmeṁ jñānīke rāg nahīṁ hai; kyoṁki ve sabhī nānā dravyoṁke svabhāv haiṁ isaliye, ṭaṁkotkīrṇa ek
Page 340 of 642
PDF/HTML Page 373 of 675
single page version
(svāgatā) jñānino na hi parigrahabhāvaṁ karma rāgarasarikta tayaiti . raṁgayukti rakaṣāyitavastre- ‘svīkr̥taiv hi bahirluṭhatīh ..148..
sarvarāgarasavarjanaśīlaḥ .
karmamadhyapatito‘pi tato na ..149..
bhāvārtha : — jo adhyavasānake uday saṁsār sambandhī haiṁ aur bandhanake nimitta haiṁ ve to rāg, dveṣ, moh ityādi haiṁ tathā jo adhyavasānake uday deh sambandhī haiṁ aur upabhogake nimitta haiṁ ve sukh, duḥkh ityādi haiṁ . ve sabhī (adhyavasānake uday), nānā dravyoṁke (arthāt pudgaladravya aur jīvadravya jo ki saṁyogarūp haiṁ, unake) svabhāv haiṁ; jñānīkā to ek jñāyakasvabhāv hai . isaliye jñānīke unakā niṣedh hai; ataḥ jñānīko unake prati rāg – prīti nahīṁ hai . paradravya, parabhāv saṁsārameṁ bhramaṇake kāraṇ haiṁ; yadi unake prati prīti kare to jñānī kaisā ?..217..
ślokārtha : — [ih akaṣāyitavastre ] jaise lodh aur phi ṭakarī ityādise joe kasāyalā nahīṁ kiyā gayā ho aise vastrameṁ [raṁgayuktiḥ ] raṁgakā saṁyog, [asvīkr̥tā ] vastrake dvārā aṁgīkār na kiyā jānese, [bahiḥ ev hi luṭhati ] ū par hī lauṭatā hai (rah jātā hai) — vastrake bhītar praveś nahīṁ karatā, [jñāninaḥ rāgarasariktatayā karma parigrahabhāvaṁ na hi eti ] isīprakār jñānī rāgarūp rasase rahit hai, isaliye karmodayakā bhog use parigrahatvako prāpta nahīṁ hotā .
bhāvārtha : — jaise lodh aur phi ṭakarī ityādike lagāye binā vastrameṁ raṁg nahīṁ carḥatā usīprakār rāgabhāvake binā jñānīke karmodayakā bhog parigrahatvako prāpta nahīṁ hotā .148.
ślokārtha : — [yataḥ ] kyoṁki [jñānavān ] jñānī [svarasataḥ api ] nij rasase hī [sarvarāgarasavarjanaśīlaḥ ] sarva rāgarasake tyāgarūp svabhāvavālā [syāt ] hai, [tataḥ ] isaliye
Page 341 of 642
PDF/HTML Page 374 of 675
single page version
yathā khalu kanakaṁ kardamamadhyagatamapi kardamen na lipyate, tadalepasvabhāvatvāt, tathā kil [eṣaḥ ] vah [karmamadhyapatitaḥ api ] karmake bīc paṛā huā bhī [sakalakarmabhiḥ ] sarva karmoṁse [na lipyate ] lipta nahīṁ hotā .149.
gāthārtha : — [jñānī ] jñānī [sarvadravyeṣu ] jo ki sarva dravyoṁke prati [rāgaprahāyakaḥ ] rāgako choṛanevālā hai vah [karmamadhyagataḥ ] ka rmake madhyameṁ rahā huā ho [tu ] to bhī [rajasā ] ka rmarūp rajase [no lipyate ] lipta nahīṁ hotā — [yathā ] jaise [kanakam ] sonā [kardamamadhye ] kīcaṛake bīc paṛā huā ho to bhī lipta nahīṁ hotā . [punaḥ ] aur [ajñānī ] ajñānī [sarvadravyeṣu ] jo ki sarva dravyoṁke prati [raktaḥ ] rāgī hai vah [karmamadhyagataḥ ] ka rmake madhya rahā huā [karmarajasā ] ka rmarajase [lipyate tu ] lipta hotā hai — [yathā ] jaise [loham ] lohā [kardamamadhye ] kīcaṛake bīc rahā huā lipta ho jātā haiai (arthāt use jaṁg lag jātī hai) .
Page 342 of 642
PDF/HTML Page 375 of 675
single page version
jñānī karmamadhyagato‘pi karmaṇā na lipyate, sarvaparadravyakr̥tarāgatyāgaśīlatve sati tadalep- svabhāvatvāt . yathā lohaṁ kardamamadhyagataṁ satkardamen lipyate, tallepasvabhāvatvāt, tathā kilājñānī karmamadhyagataḥ san karmaṇā lipyate, sarvaparadravyakr̥tarāgopādānaśīlatve sati tallepasvabhāvatvāt .
jñānin bhuṁkṣva parāparādhajanito nāstīh bandhastav ..150..
vāstavameṁ jñānī karmake madhya rahā huā ho tathāpi vah karmase lipta nahīṁ hotā, kyoṁki sarva paradravyake
prati kiye jānevālā rāg usakā tyāgarūp svabhāvapanā honese jñānī karmase alipta rahaneke
svabhāvavālā hai . jaise kīcaṛake bīc paṛā huā lohā kīcaṛase lipta ho jātā hai, (arthāt usameṁ
karmake madhya rahā huā karmase lipta ho jātā hai, kyoṁki sarva paradravyake prati kiye jānevālā rāg
usakā grahaṇarūp svabhāvapanā honese ajñānī karmase lipta honeke svabhāvavālā hai .
bhāvārtha : — jaise kīcaṛameṁ paṛe hue soneko jaṁg nahīṁ lagatī aur loheko lag jātī hai, usīprakār karmake madhya rahā huā jñānī karmase nahīṁ ban̐dhatā tathā ajñānī ban̐dh jātā hai . yah jñān -ajñānakī mahimā hai ..218-219..
ślokārtha : — [ih ] is lok meṁ [yasya yādrak yaḥ hi svabhāvaḥ tādrak tasya vaśataḥ asti ] jis vastukā jaisā svabhāv hotā hai usakā vaisā svabhāv us vastuke apane vaśase hī (apane ādhīn hī) hotā hai . [eṣaḥ ] aisā vastukā jo svabhāv vah, [paraiḥ ] paravastuoṁke dvārā [kathaṁcan api hi ] kisī bhī prakārase [anyādraśaḥ ] anya jaisā [kartuṁ na śakyate ] nahīṁ kiyā jā sakatā . [hi ] isaliye [santataṁ jñānaṁ bhavat ] jo nirantar jñānarūp pariṇamit hotā hai vah [kadācan api ajñānaṁ na bhavet ] ka bhī bhī ajñān nahīṁ hotā; [jñānin ] isaliye he jñānī ! [bhuṁkṣva ] tū (ka rmodayajanit) upabhogako bhog, [ih ] is jagatameṁ [par-aparādh-janitaḥ bandhaḥ tav nāsti ] parake aparādhase utpanna honevālā bandha tujhe nahīṁ hai (arthāt parake aparādhase tujhe bandha nahīṁ hotā) .
Page 343 of 642
PDF/HTML Page 376 of 675
single page version
jñānarūp pariṇamit hotā hai use paradravya ajñānarūp kabhī bhī pariṇamit nahīṁ karā sakatā . aisā honese yahān̐ jñānīse kahā hai ki — tujhe parake aparādhase bandha nahīṁ hotā, isaliye tū upabhogako bhog . tū aisī śaṁkā mat kar ki upabhogake bhoganese mujhe bandha hogā . yadi aisī śaṁkā karegā to ‘paradravyase ātmākā burā hotā hai’ aisī mānyatākā prasaṁg ā jāyegā . isaprakār yahān̐ paradravyase apanā burā honā mānanekī jīvakī śaṁkā miṭāī hai; yah nahīṁ samajhanā cāhiye ki bhog bhoganekī preraṇā karake svacchaṁd kar diyā hai . svecchācārī honā to ajñānabhāv hai yah āge kaheṁge .150.
Page 344 of 642
PDF/HTML Page 377 of 675
single page version
yathā khalu śaṁkhasya paradravyamupabhuṁjānasyāpi na pareṇ śvetabhāvaḥ kr̥ṣṇaḥ kartuṁ śakyet, parasya parabhāvatvanimittatvānupapatteḥ, tathā kil jñāninaḥ paradravyamupabhuṁjānasyāpi na pareṇ jñānamajñānaṁ kartuṁ śakyet, parasya parabhāvatvanimittatvānupapatteḥ . tato jñāninaḥ parāparādhanimitto nāsti bandhaḥ .
gāthārtha : — [śaṁkhasya ] jaise śaṁkh [vividhāni ] anek prakārake [sacittācittamiśritāni ] sacitta, acitta aur miśra [dravyāṇi ] dravyoṁko [bhuñjānasya api ] bhogatā hai — khātā hai tathāpi [śvetabhāvaḥ ] usakā śvetabhāv [kr̥ṣṇakaḥ kartuṁ na api śakyate ] (kisīke dvārā) kālā nahīṁ kiyā jā sakatā, [tathā ] isīprakār [jñāninaḥ api ] jñānī bhī [vividhāni ] anek prakārake [sacittācittamiśritāni ] sacitta, acitta aur miśra [dravyāṇi ] dravyoṁko [bhuñjānasya api ] bhoge tathāpi usake [jñānaṁ ] jñānako [ajñānatāṁ netum na śakyam ] (kisīke dvārā) ajñānarūp nahīṁ kiyā jā sakatā .
[yadā ] jab [saḥ ev śaṁkhaḥ ] vahī śaṁkh (svayaṁ) [takaṁ śvetasvabhāvaṁ ] us śvet svabhāvako [prahāy ] choṛakar [kr̥ṣṇabhāvaṁ gacchet ] kr̥ ṣṇabhāvako prāpta hotā hai (kr̥ ṣṇarūp pariṇamit hotā hai) [tadā ] tab [śuklatvaṁ prajahyāt ] śuklatvako choṛ detā hai (arthāt kālā ho jātā hai), [tathā ] isīprakār [khalu ] vāstavameṁ [jñānī api ] jñānī bhī (svayaṁ) [yadā ] jab [takaṁ jñānasvabhāvaṁ ] us jñānasvabhāvako [prahāy ] choṛakar [ajñānen ] ajñānarūp [pariṇataḥ ] pariṇamit hotā hai [tadā ] tab [ajñānatāṁ ] ajñānatāko [gacchet ] prāpta hotā hai .
ṭīkā : — jaise yadi śaṁkh paradravyako bhoge – khāye tathāpi usakā śvetapan parake dvārā kālā nahīṁ kiyā jā sakatā, kyoṁki par arthāt paradravya kisī dravyako parabhāvasvarūp karanekā nimitta (arthāt kāraṇ) nahīṁ ho sakatā, isīprakār yadi jñānī paradravyako bhoge to bhī usakā jñān parake
Page 345 of 642
PDF/HTML Page 378 of 675
single page version
yathā ca yadā sa ev śaṁkhaḥ paradravyamupabhuṁjāno‘nupabhuṁjāno vā śvetabhāvaṁ prahāy svayamev kr̥ṣṇabhāven pariṇamate tadāsya śvetabhāvaḥ svayaṁkr̥taḥ kr̥ṣṇabhāvaḥ syāt, tathā yadā sa ev jñānī paradravyamupabhuṁjāno‘nupabhuṁjāno vā jñānaṁ prahāy svayamevājñānen pariṇamate tadāsya jñānaṁ svayaṁkr̥tamajñānaṁ syāt . tato jñānino yadi (baṁdhaḥ) svāparādhanimitto bandhaḥ .
bhuṁkṣe hanta na jātu me yadi paraṁ durbhukta evāsi bhoḥ .
jñānaṁ sanvas bandhameṣyaparathā svasyāparādhād dhruvam ..151..
karanekā nimitta nahīṁ ho sakatā . isaliye jñānīko parake aparādhake nimittase bandha nahīṁ hotā .
aur jab vahī śaṁkh, paradravyako bhogatā huā athavā na bhogatā huā, śvetabhāvako choṛakar svayamev kr̥ṣṇarūp pariṇamit hotā hai tab usakā śvetabhāv svayaṁkr̥t kr̥ṣṇabhāv hotā hai (arthāt svayamev kiye gaye kr̥ṣṇabhāvarūp hotā hai), isīprakār jab vah jñānī, paradravyako bhogatā huā athavā na bhogatā huā, jñānako choṛakar svayamev ajñānarūp pariṇamit hotā hai tab usakā jñān svayaṁkr̥t ajñān hotā hai . isaliye jñānīke yadi (bandha) ho to vah apane hī aparādhake nimittase (arthāt svayaṁ hī ajñānarūp pariṇamit ho tab) bandha hotā hai .
bhāvārtha : — jaise śvet śaṁkh parake bhakṣaṇase kālā nahīṁ hotā, kintu jab vah svayaṁ hī kālimārūp pariṇamit hotā hai tab kālā ho jātā hai, isīprakār jñānī parake upabhogase ajñānī nahīṁ hotā, kintu jab svayaṁ hī ajñānarūp pariṇamit hotā hai tab ajñānī hotā hai aur tab bandha karatā hai ..220 se 223..
ślokārtha : — [jñānin ] he jñānī, [jātu kiciṁt karma kartum ucitaṁ na ] tujhee ka bhī koī bhī karma ka ranā ucit nahīṁ hai [tathāpi ] tathāpi [yadi ucyate ] yadi tū yah kahe ki ‘‘[paraṁ me jātu na, bhuṁkṣe ] paradravya merā ka bhī bhī nahīṁ hai aur maiṁ use bhogatā hūn̐ṁ’’, [bhoḥ durbhuktaḥ ev asi ] to tujhase ka hā jātā hai ki he bhāī, tū kharāb prakārase bhoganevālā hai; [hanta ] jo terā nahīṁ hai use tū bhogatā hai yah mahā khedakī bāt hai ! [yadi upabhogataḥ bandhaḥ na syāt ] yadi tū ka he ki ‘siddhāntameṁ yah kahā hai ki paradravyake upabhogase bandha nahīṁ hotā, isaliye bhogatā hūn̐ ’, [tat kiṁ
Page 346 of 642
PDF/HTML Page 379 of 675
single page version
kurvāṇaḥ phalalipsurev hi phalaṁ prāpnoti yatkarmaṇaḥ .
kurvāṇo‘pi hi karma tatphalaparityāgaikaśīlo muniḥ ..152..
te kāmacāraḥ asti ] to kyā tujhe bhoganekī icchā hai ? [jñānaṁ san vas ] tū jñānarūp hokar ( – śuddha svarūpameṁ) nivās ka ra, [aparathā ] anyathā (arthāt yadi bhoganekī icchā ka regā — ajñānarūp pariṇamit hogā to) [dhruvam svasya aparādhāt bandham eṣi ] tū niścayataḥ apane aparādhase bandhako prāpta hogā .
bhāvārtha : — jñānīko karma to karanā hī ucit nahīṁ hai . yadi paradravya jānakar bhī use bhoge to yah yogya nahīṁ hai . paradravyake bhoktāko to jagatameṁ cor kahā jātā hai, anyāyī kahā jātā hai . aur jo upabhogase bandha nahīṁ kahā so to, jñānī icchāke binā hī parakī jabaradastīse udayameṁ āye hueko bhogatā hai vahān̐ use bandha nahīṁ kahā . yadi vah svayaṁ icchāse bhoge tab to svayaṁ aparādhī huā aur tab use bandha kyoṁ na ho ? .151.
ślokārtha : — [yat kil karma ev kartāraṁ svaphalen balāt no yojayet ] ka rma hī usake ka rtāko apane phalake sāth balāt nahīṁ joṛatā (ki tū mere phalako bhog), [phalalipsuḥ ev hi kurvāṇaḥ karmaṇaḥ yat phalaṁ prāpnoti ]̣ ❃
phalako pātā hai; [jñānaṁ san ] isalie jñānarūp rahatā huā aur [tad-apāsta-rāgaracanaḥ ] jisane ka rmake prati rāgakī racanā dūr kī hai aisā [muniḥ ] muni, [tat-phal-parityāg-ek-śīlaḥ ] ka rmaphalake parityāgarūp hī ek svabhāvavālā honese, [karma kurvāṇaḥ api hi ] ka rma ka ratā huā bhī [karmaṇā no badhyate ] ka rmase nahīṁ bandhatā .
bhāvārtha : — karma to kartāko balāt apane phalake sāth nahīṁ joṛatā, kintu jo karmako karatā huā usake phalakī icchā karatā hai vahī usakā phal pātā hai . isaliye jo jñānarūp vartatā hai aur binā hī rāgake karma karatā hai vah muni karmase nahīṁ ban̐dhatā, kyoṁki use karmaphalakī icchā nahīṁ hai .152. ❃karmakā phal arthāt (1) raṁjit pariṇām, athavā (2) sukh ( – raṁjit pariṇām) ko utpanna karanevālā
Page 347 of 642
PDF/HTML Page 380 of 675
single page version
gāthārtha : — [yathā ] jaise [ih ] is jagatameṁ [kaḥ api puruṣaḥ ] koī bhī puruṣ [vr̥ttinimittaṁ tu ] ājīvikāke lie [rājānam ] rājākī [sevate ] sevā karatā hai [tad ] to [saḥ