Page 408 of 642
PDF/HTML Page 441 of 675
single page version
abhavyo hi nityakarmaphalacetanārūpaṁ vastu śraddhatte, nityajñānacetanāmātraṁ na tu śraddhatte, nityamev bhedavijñānānarhatvāt . tataḥ sa karmamokṣanimittaṁ jñānamātraṁ bhūtārthaṁ dharmaṁ na śraddhatte, bhog- nimittaṁ śubhakarmamātramabhūtārthamev śraddhatte . tat evāsau abhūtārthadharmaśraddhānapratyayanarocanasparśanai- ruparitanagraiveyakabhogamātramāskandet, na punaḥ kadācanāpi vimucyet . tato‘sya bhūtārthadharma- śraddhānābhāvāt śraddhānamapi nāsti . evaṁ sati tu niścayanayasya vyavahāranayapratiṣedho yujyat ev . parantu ka rmakṣayake nimittarūp dharmakī nahīṁ . (arthāt ka rmakṣayake nimittarūp dharmakī na to śraddhā karatā hai, na usakī pratīti karatā hai, na usakī ruci karatā hai aur na usakā sparśa karatā hai .)
ṭīkā : — abhavya jīv nityakarmaphalacetanārūp vastukī śraddhā karatā hai, kintu nityajñānacetanāmātra vastukī śraddhā nahīṁ karatā, kyoṁki vah sadā hī (sva-parake) bhedavijñānake ayogya hai . isilaye vah karmoṁse chūṭaneke nimittarūp, jñānamātra, bhūtārtha (satyārtha) dharmakī śraddhā nahīṁ karatā, (kintu) bhogake nimittarūp, śubhakarmamātra, abhūtārtha dharmakī hī śraddhā karatā hai; isīliye vah abhūtārtha dharmakī śraddhā, pratīti, ruci aur sparśanase ū parake graiveyak takake bhogamātrako prāpta hotā hai, kintu kabhī bhī karmase mukta nahīṁ hotā . isaliye use bhūtārtha dharmake śraddhānakā abhāv honese (yathārtha) śraddhān bhī nahīṁ hai .
bhāvārtha : — abhavya jīvake bhedajñān honekī yogyatā na honese vah karmaphalacetanāko jānatā hai, kintu jñānacetanāko nahīṁ jānatā; isaliye use śuddha ātmik dharmakī śraddhā nahīṁ hai . vah śubh karmako hī dharma samajhakar usakī śraddhā karatā hai, isaliye usake phalasvarūp graiveyak takake bhogako prāpta hotā hai, kintu karmakā kṣay nahīṁ hotā . isaprakār satyārtha dharmakā śraddhān na honese usake śraddhān hī nahīṁ kahā jā sakatā .
isaprakār vyavahāranayake āśrit abhavya jīvako jñān-śraddhān na honese niścayanay dvārā kiyā jānevālā vyavahārakā niṣedh yogya hī hai .
yahān̐ itanā viśeṣ jānanā cāhie ki — yah hetuvādarūp anubhavapradhān grantha hai, isaliye isameṁ anubhavakī apekṣāse bhavya-abhavyakā nirṇay hai . ab yadi ise ahetuvād āgamake sāth milāyeṁ to — abhavyako vyavahāranayake pakṣakā sūkṣma, kevalīgamya āśay rah jātā hai jo ki chadmasthako anubhavagocar nahīṁ bhī hotā, mātra sarvajñadev jānate haiṁ; isaprakār keval vyavahārakā pakṣa rahanese usake sarvathā ekāntarūp mithyātva rahatā hai . is vyavahāranayake pakṣakā āśay abhavyake sarvathā kabhī bhī miṭatā hī nahīṁ hai ..275..
Page 409 of 642
PDF/HTML Page 442 of 675
single page version
ab yah praśna hotā hai ki ‘‘niścayanayake dvārā niṣedhya vyavahāranay, aur vyavahāranayakā niṣedhak niścayanay ve donoṁ nay kaise haiṁ ?’’ ataḥ vyavahār aur niścayakā svarūp kahate haiṁ —
gāthārtha : — [ācārādi ] ācārān̐gādi śāstra [jñānaṁ ] jñān hai, [jīvādi ] jīvādi tattva [darśanaṁ vijñeyam ca ] darśan jānanā cāhie [ca ] tathā [ṣaḍjīvanikāyaṁ ] cha jīv-nikāy [caritraṁ ] cāritra hai — [tathā tu ] aisā to [vyavahāraḥ bhaṇati ] vyavahāranay kahatā hai .
[khalu ] niścayase [mam ātmā ] merā ātmā hī [jñānam ] jñān hai, [me ātmā ] merā ātmā hī [darśanaṁ caritraṁ ca ] darśan aur cāritra hai, [ātmā ] merā ātmā hī [pratyākhyānam ] pratyākhyān hai, [me ātmā ] merā ātmā hī [saṁvaraḥ yogaḥ ] saṁvar aur yog ( – samādhi, dhyān) hai .
Page 410 of 642
PDF/HTML Page 443 of 675
single page version
tvāddarśanaṁ, ṣaḍjīvanikāyaścāritrasyāśrayatvāccāritramiti vyavahāraḥ . śuddha ātmā jñānāśrayatvājjhānaṁ, śuddha ātmā darśanāśrayatvāddarśanaṁ, śuddha ātmā cāritrāśrayatvāccāritramiti niścayaḥ . tatrācārādīnāṁ jñānādyāśrayatvasyānaikāntikatvādvayavahāranayaḥ pratiṣedhyaḥ . niścayanayastu śuddhasyātmano jñānādyā- śrayatvasyaikāntikatvāttatpratiṣedhakaḥ . tathā hi — nācārādiśabdaśrutamekānten jñānasyāśrayaḥ, tatsadbhāve‘pyabhavyānāṁ śuddhātmābhāven jñānasyābhāvāt; na ca jīvādayaḥ padārthā darśanasyāśrayaḥ, tatsadbhāve‘pyabhavyānāṁ śuddhātmābhāven darśanasyābhāvāt; na ca ṣaḍjīvanikāyaḥ cāritrasyāśrayaḥ, tatsadbhāve‘pyabhavyānāṁ śuddhātmābhāven cāritrasyābhāvāt . śuddha ātmaiv jñānasyāśrayaḥ, ācārādiśabdaśrutasadbhāve‘sadbhāve vā tatsadbhāvenaiv jñānasya sadbhāvāt; śuddha ātmaiv darśanasyāśrayaḥ, jīvādipadārthasadbhāve‘sadbhāve vā tatsadbhāvenaiv darśanasya sadbhāvāt; śuddha ātmaiv cāritrasyāśrayaḥ, jīvādi nav padārtha darśan haiṁ, kyoṁki ve (nav padārtha) darśanake āśray aur chah jīv-nikāy cāritra hai, kyoṁki vah (chah jīvanikāy) cāritrakā āśray hai; isaprakār vyavahār hai . śuddha ātmā jñān hai, kyoṁki vah (śuddha ātmā) jñānakā āśray hai, śuddha ātmā darśan hai; kyoṁki vah darśanakā āśray hai aur śuddha ātmā cāritra hai, kyoṁki vah cāritrakā āśray hai; isaprakār niścay hai . inameṁ, vyavahāranay pratiṣedhya arthāt niṣedhya hai, kyoṁki ācārāṁgādiko jñānādikā āśrayatva anaikāntik hai — vyabhicārayukta hai; (śabdaśrutādiko jñānādikā āśrayasvarūp mānanemeṁ vyabhicār ātā hai, kyoṁki śabdaśrutādik hone par bhī jñānādi nahīṁ bhī hote, isaliye vyavahāranay pratiṣedhya hai;) aur niścayanay vyavahāranayakā pratiṣedhak hai, kyoṁki śuddha ātmāke jñānādikā āśrayatva aikāntik hai . (śuddha ātmāko jñānādikā āśray mānanemeṁ vyabhicār nahīṁ hai, kyoṁki jahān̐ śuddha ātmā hotā hai vahān̐ jñān-darśan-cāritra hote hī haiṁ .) yahī bāt hetupūrvak samajhāī jātī hai : —
ācārāṁgādi śabdaśrut ekāntase jñānakā āśray nahīṁ hai, kyoṁki usake (arthāt śabdaśrutake) sadbhāvameṁ bhī abhavyoṁko śuddha ātmāke abhāvake kāraṇ jñānakā abhāv hai; jīvādi navapadārtha darśanake āśray nahīṁ haiṁ, kyoṁki unake sadbhāvameṁ bhī abhavyoṁko śuddha ātmāke abhāvake kāraṇ darśanakā abhāv hai; chah jīv-nikāy cāritrake āśray nahīṁ haiṁ, kyoṁki unake sadbhāvameṁ bhī abhavyoṁko śuddha ātmāke abhāvake kāraṇ cāritrakā abhāv hai . śuddha ātmā hī jñānakā āśray hai, kyoṁki ācārāṁgādi śabdaśrutake sadbhāvameṁ yā asadbhāvameṁ usake ( – śuddha ātmāke) sadbhāvase hī jñānakā sadbhāv hai; śuddha ātmā hī darśanakā āśray hai, kyoṁki jīvādi navapadārthoṁke sadbhāvameṁ yā asadbhāvameṁ usake (-śuddha ātmāke) sadbhāvase hī darśanakā
Page 411 of 642
PDF/HTML Page 444 of 675
single page version
ṣaḍjīvanikāyasadbhāve‘sadbhāve vā tatsadbhāvenaiv cāritrasya sadbhāvāt .
ste śuddhacinmātramaho‘tiriktāḥ .
miti praṇunnāḥ punarevamāhuḥ ..174..
asadbhāvameṁ usake ( – śuddha ātmāke) sadbhāvase hī cāritrakā sadbhāv hai .
bhāvārtha : — ācārāṁgādi śabdaśrutakā jñān, jīvādi nav padārthoṁkā śraddhān tathā chahakāyake jīvoṁkī rakṣā — in sabake hote hue bhī abhavyake jñān, darśan, cāritra nahīṁ hote, isaliye vyavahāranay to niṣedhya hai; aur jahān̐ śuddhātmā hotā hai vahān̐ jñān, darśan, cāritra hote hī haiṁ, isaliye niścayanay vyavahārakā niṣedhak hai . ataḥ śuddhanay upādey kahā gayā hai ..276-277..
ślokārtha : — ‘‘[rāgādayaḥ bandhanidānam uktāḥ ] rāgādiko bandhakā kāraṇ ka hā aur [te śuddha-cinmātra-mahaḥ-atiriktāḥ ] unheṁ śuddhacaitanyamātra jyotise ( – arthāt ātmāse) bhinna ka hā; [tad-nimittam ] tab phi ra us rāgādikā nimitta [kimu ātmā vā paraḥ ] ātmā hai yā koī anya ?’’ [iti praṇunnāḥ punaḥ evam āhuḥ ] isaprakār (śiṣyake) praśnase prerit hote hue ācāryabhagavān punaḥ isaprakār (nimnaprakārase) ka hate haiṁ .174.
Page 412 of 642
PDF/HTML Page 445 of 675
single page version
evaṁ ṇāṇī suddho ṇa sayaṁ pariṇamadi rāgamādīhiṁ . rāijjadi aṇṇehiṁ du so rāgādīhiṁ dosehiṁ ..279..
yathā khalu kevalaḥ spha ṭikopalaḥ, pariṇāmasvabhāvatve satyapi, svasya śuddhasvabhāvatven rāgādinimittatvābhāvāt rāgādibhiḥ svayaṁ na pariṇamate, paradravyeṇaiv svayaṁ rāgādibhāvāpannatayā svasya rāgādinimittabhūten, śuddhasvabhāvātpracyavamān ev, rāgādibhiḥ pariṇamyate; tathā kevalaḥ kilātmā, pariṇāmasvabhāvatve satyapi, svasya śuddhasvabhāvatven rāgādinimittatvābhāvāt rāgādibhiḥ
gāthārtha : — [yathā ] jaise [spha ṭikamaṇiḥ ] spha ṭik maṇi [śuddhaḥ ] śuddha honese [rāgādyaiḥ ] rāgādirūpase (lalāī-ādirūpase) [svayaṁ ] apane āp [na pariṇamate ] pariṇamatā nahīṁ hai, [tu ] paraṁtu [anyaiḥ raktādibhiḥ dravyaiḥ ] anya raktādi dravyoṁse [saḥ ] vah [rajyate ] rakta ( – lāl) ādi kiyā jātā hai, [evaṁ ] isīprakār [jñānī ] jñānī arthāt ātmā [śuddhaḥ ] śuddha honese [rāgādyaiḥ ] rāgādirūp [svayaṁ ] apane āp [na pariṇamate ] pariṇamatā nahīṁ hai, [tu ] paraṁtu [anyaiḥ rāgādibhiḥ doṣaiḥ ] anya rāgādi doṣoṁse [saḥ ] vah [rajyate ] rāgī ādi kiyā jātā hai .
ṭīkā : — jaise vāstavameṁ keval ( – akelā) spha ṭikamaṇi, svayaṁ pariṇamanasvabhāvavālā hone par bhī, apaneko śuddhasvabhāvatvake kāraṇ rāgādikā nimittatva na honese (svayaṁ apaneko lalāī-ādirūp pariṇamanakā nimitta na honese) apane āp rāgādirūp nahīṁ pariṇamatā, kintu jo apane āp rāgādibhāvako prāpta honese spha ṭikamaṇiko rāgādikā nimitta hotā hai aise paradravyake dvārā hī, śuddhasvabhāvase cyut hotā huā hī, rāgādirūp pariṇamit kiyā jātā hai; isīprakār vāstavameṁ keval ( – akelā) ātmā, svayaṁ pariṇaman-svabhāvavālā hone par bhī, apaneko
Page 413 of 642
PDF/HTML Page 446 of 675
single page version
svayaṁ na pariṇamate, paradravyeṇaiv svayaṁ rāgādibhāvāpannatayā svasya rāgādinimittabhūten, śuddhasvabhāvātpracyavamān ev, rāgādibhiḥ pariṇamyate . iti tāvadvastusvabhāvaḥ .
mātmātmano yāti yathārkakāntaḥ .
vastusvabhāvo‘yamudeti tāvat ..175..
nimitta na honese) apane āp hī rāgādirūp nahīṁ pariṇamatā, parantu jo apane āp rāgādibhāvako
prāpta honese ātmāko rāgādikā nimitta hotā hai aise paradravyake dvārā hī, śuddhasvabhāvase cyut hotā
huā hī, rāgādirūp pariṇamit kiyā jātā hai . — aisā vastusvabhāv hai .
bhāvārtha : — spha ṭikamaṇi svayaṁ to mātra ekākār śuddha hī hai; vah pariṇamanasvabhāvavālā hone par bhī akelā apane āp lalāī-ādirūp nahīṁ pariṇamatā, kintu lāl ādi paradravyake nimittase (svayaṁ lalāī-ādirūp pariṇamate aise paradravyake nimittase) lalāī-ādirūp pariṇamatā hai . isīprakār ātmā svayaṁ to śuddha hī hai; vah pariṇamanasvabhāvavālā hone par bhī akelā apane āp rāgādirūp nahīṁ pariṇamatā, parantu rāgādirūp paradravyake nimittase ( – arthāt svayaṁ rāgādirūp pariṇaman karanevāle paradravyake nimittase) rāgādirūp pariṇamatā hai . aisā vastukā hī svabhāv hai, usameṁ anya kisī tarkako avakāś nahīṁ hai ..278-279..
ślokārtha : — [yathā arkakāntaḥ ] sūryakāntamaṇikī bhān̐ti (-jaise sūryakāntamaṇi svataḥ hī agnirūp pariṇamit nahīṁ hotā, usake agnirūp pariṇamanameṁ sūryabimba nimitta hai, usīprakār) [ātmā ātmanaḥ rāgādinimittabhāvam jātu na yāti ] ātmā apaneko rāgādikā nimitta ka bhī bhī nahīṁ hotā, [tasmin nimittaṁ parasaṁgaḥ ev ] usameṁ nimitta parasaṁg hī ( – paradravyakā saṁg hī) hai — [ayam vastusvabhāvaḥ udeti tāvat ] aisā vastusvabhāv prakāśamān hai . (sadaiv vastukā aisā hī svabhāv hai, ise kisīne banāyā nahīṁ hai .) .175.
‘aise vastusvabhāvako jānatā huā jñānī rāgādiko nijarūp nahīṁ karatā’ is arthakā, tathā āgāmī gāthākā sūcak ślok kahate haiṁ : —
Page 414 of 642
PDF/HTML Page 447 of 675
single page version
yathoktaṁ vastusvabhāvaṁ jānan jñānī śuddhasvabhāvādev na pracyavate, tato rāgadveṣamohādi- bhāvaiḥ svayaṁ na pariṇamate, na pareṇāpi pariṇamyate, tataṣṭaṁkotkīrṇaikajñāyakabhāvo jñānī rāgadveṣamohādibhāvānāmakartaiveti pratiniyamaḥ .
ślokārtha : — [iti svaṁ vastusvabhāvaṁ jñānī jānāti ] jñānī aise apane vastusvabhāvako jānatā hai, [ten saḥ rāgādīn ātmanaḥ na kuryāt ] isaliye vah rāgādiko nijarūp nahīṁ karatā, [ataḥ kārakaḥ na bhavati ] ataḥ vah (rāgādikā) ka rtā nahīṁ hai .176.
gāthārtha : — [jñānī ] jñānī [rāgadveṣamohaṁ ] rāg-dveṣ-mohako [vā kaṣāyabhāvaṁ ] athavā ka ṣāyabhāvako [svayam ] apane āp [ātmanaḥ ] apanemeṁ [na ca karoti ] nahīṁ karatā, [ten ] isaliye [saḥ ] vah, [teṣāṁ bhāvānām ] un bhāvoṁkā [kārakaḥ na ] kārak arthāt ka rtā nahīṁ hai .
ṭīkā : — yathokta (arthāt jaisā kahā vaise) vastusvabhāvako jānatā huā jñānī (apane) śuddhasvabhāvase hī cyut nahīṁ hotā, isaliye vah rāg-dveṣ-moh ādi bhāvoṁrūp svataḥ pariṇamit nahīṁ hotā aur dūsareke dvārā bhī pariṇamit nahīṁ kiyā jātā, isaliye ṭaṁkotkīrṇa ek jñāyakabhāvasvarūp jñānī rāg-dveṣ-moh ādi bhāvoṁkā akartā hī hai — aisā niyam hai .
bhāvārtha : — ātmā jab jñānī huā tab usane vastukā aisā svabhāv jānā ki ‘ātmā svayaṁ to śuddha hī hai — dravyadr̥ṣṭise apariṇamanasvarūp hai, paryāyadr̥ṣṭise paradravyake nimittase rāgādirūp pariṇamit hotā hai’; isaliye ab jñānī svayaṁ un bhāvoṁkā kartā nahīṁ
Page 415 of 642
PDF/HTML Page 448 of 675
single page version
yathoktaṁ vastusvabhāvamajānaṁstvajñānī śuddhasvabhāvādāsaṁsāraṁ pracyut ev, tataḥ karma- vipākaprabhavai rāgadveṣamohādibhāvaiḥ pariṇamamāno‘jñānī rāgadveṣamohādibhāvānāṁ kartā bhavan badhyat eveti pratiniyamaḥ . hotā, jo uday āte haiṁ unakā jñātā hī hotā hai ..280..
‘ajñānī aise vastusvabhāvako nahīṁ jānatā, isaliye vah rāgādi bhāvoṁkā kartā hotā hai’ is arthakā, āgāmī gāthākā sūcak ślok kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [iti svaṁ vastusvabhāvaṁ ajñānī na vetti ] ajñānī apane aise vastusvabhāvako nahīṁ jānatā, [ten saḥ rāgādīn ātmanaḥ kuryāt ] isaliye vah rāgādiko ( – rāgādibhāvoṁko) apanā karatā hai, [ataḥ kārakaḥ bhavati ] ataḥ vah unakā ka rtā hotā hai .177.
gāthārtha : — [rāge ca dveṣe ca kaṣāyakarmasu ca ev ] rāg, dveṣ aur ka ṣāyak rmoṁ hone par (arthāt unake uday hone par) [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hote haiṁ, [taiḥ tu ] un rūp [pariṇamamānaḥ ] pariṇamit hotā huā ajñānī [rāgādīn ] rāgādiko [punaḥ api ] punaḥ punaḥ [badhnāti ] bān̐dhatā hai .
ṭīkā : — yathokta vastusvabhāvako na jānatā huā ajñānī anādi saṁsārase lekar (apane) śuddhasvabhāvase cyut hī hai, isaliye karmodayase utpanna rāgadveṣamohādi bhāvoṁrūp pariṇamatā huā ajñānī rāgadveṣamohādi bhāvoṁkā kartā hotā huā (karmoṁse) baddha hotā hī hai — aisā niyam hai .
Page 416 of 642
PDF/HTML Page 449 of 675
single page version
ya ime kilājñāninaḥ pudgalakarmanimittā rāgadveṣamohādipariṇāmāsta ev bhūyo rāgadveṣamohādipariṇāmanimittasya pudgalakarmaṇo bandhaheturiti .
bhāvārtha : — ajñānī vastusvabhāvako to yathārtha nahīṁ jānatā aur karmodayase do bhāv hote haiṁ unheṁ apanā samajhakar pariṇamatā hai, isaliye vah unakā kartā hotā huā punaḥ punaḥ āgāmī karmoṁko bān̐dhatā hai — aisā niyam hai ..281..
‘‘ataḥ yah siddha huā (arthāt pūrvokta kāraṇase nimnaprakār niścit huā)’’ aisā ab kahate haiṁ : —
gāthārtha : — [rāge ca dveṣe ca kaṣāyakarmasu ca ev ] rāg, dveṣ aur ka ṣāyak rmoṁke hone par (arthāt unake uday hone par) [ye bhāvāḥ ] jo bhāv hote haiṁ, [taiḥ tu ] un-rūp [pariṇamamānaḥ ] pariṇamatā huā [cetayitā ] ātmā [rāgādīn ] rāgādiko [badhnāti ] bān̐dhatā hai .
ṭīkā : — niścayase ajñānīko, pudgalakarma jinakā nimitta hai aise jo yah rāgadveṣamohādi pariṇām haiṁ, ve hī punaḥ rāgadveṣamohādi pariṇāmakā nimitta jo pudgalakarma usake bandhake kāraṇ hai .
bhāvārtha : — ajñānīke karmake nimittase rāgadveṣamohādi pariṇām hote haiṁ ve hī punaḥ āgāmī karmabandhake kāraṇ hote haiṁ ..282..
ab praśna hotā hai ki ātmā rāgādikā akārak hī kaise hai ? isakā samādhān (āgamakā pramāṇ dekar ) karate haiṁ : —
Page 417 of 642
PDF/HTML Page 450 of 675
single page version
appaḍikamaṇaṁ duvihaṁ apaccakhāṇaṁ tahev viṇṇeyaṁ . edeṇuvadeseṇ ya akārago vaṇṇido cedā ..283.. appaḍikamaṇaṁ duvihaṁ davve bhāve apaccakhāṇaṁ pi . edeṇuvadeseṇ ya akārago vaṇṇido cedā ..284.. jāvaṁ appaḍikamaṇaṁ apaccakhāṇaṁ ca davvabhāvāṇaṁ . kuvvadi ādā tāvaṁ kattā so hodi ṇādavvo ..285..
gāthārtha : — [apratikramaṇaṁ ] apratikra maṇ [dvividham ] do prakārakā hai, [tathā ev ] usī tarah [apratyākhyānaṁ ] apratyākhyān do prakārakā [vijñeyam ] jānanā cāhie; — [eten upadeśen ca ] is upadeśase [cetayitā ] ātmā [akārakaḥ varṇitaḥ ] akārak kahā gayā hai .
[apratikramaṇaṁ ] apratikra maṇ [dvividhaṁ ] do prakārakā hai — [dravye bhāve ] dravya sambandhī aur bhāv sambandhī; [apratyākhyānam api ] isīprakār apratyākhyān bhī do prakārakā hai — dravya sambandhī aur bhāv sambandhī; — [eten upadeśen ca ] is upadeśase [cetayitā ] ātmā [akārakaḥ varṇitaḥ ] akārak kahā gayā hai .
Page 418 of 642
PDF/HTML Page 451 of 675
single page version
ātmātmanā rāgādīnāmakārak ev, apratikramaṇāpratyākhyānayordvaividhyopadeśānyathānupapatteḥ . yaḥ khalu apratikramaṇāpratyākhyānayordravyabhāvabheden dvividhopadeśaḥ sa, dravyabhāvayornimitta- naimittikabhāvaṁ prathayan, akartr̥tvamātmano jñāpayati . tat etat sthitaṁ — paradravyaṁ nimittaṁ, naimittikā ātmano rāgādibhāvāḥ . yadyevaṁ neṣyet tadā dravyāpratikramaṇāpratyākhyānayoḥ kartr̥tvanimittatvopadeśo‘narthak ev syāt, tadanarthakatve tvekasyaivātmano rāgādibhāvanimittatvāpattau nityakartr̥tvānuṣaṁgānmokṣābhāvaḥ prasajecca . tataḥ paradravyamevātmano rāgādibhāvanimittamastu . tathā sati tu rāgādīnāmakārak evātmā . tathāpi yāvannimittabhūtaṁ dravyaṁ na pratikrāmati na pratyācaṣṭe ca tāvannaimittikabhūtaṁ bhāvaṁ na pratikrāmati na pratyācaṣṭe ca, yāvattu bhāvaṁ na pratikrāmati na pratyācaṣṭe
[yāvat ] jab tak [ātmā ] ātmā [dravyabhāvayoḥ ] dravyakā aur bhāvakā [apratikramaṇam ca apratyākhyānaṁ ] apratikra maṇ tathā apratyākhyān [karoti ] ka ratā hai [tāvat ] tab tak [saḥ ] vah [kartā bhavati ] ka rtā hotā hai, [jñātavyaḥ ] aisā jānanā cāhie .
ṭīkā : — ātmā svataḥ rāgādikā akārak hī hai; kyoṁki yadi aisā na ho to (arthāt yadi ātmā svataḥ hī rāgādibhāvoṁkā kārak ho to) apratikramaṇ aur apratyākhyānakī dvividhatākā upadeś nahīṁ ho sakatā . apratikramaṇ aur apratyākhyānakā jo vāstavameṁ dravya aur bhāvake bhedase dvividh (do prakārakā) upadeś hai vah, dravya aur bhāvake nimitta-naimittikatvako pragaṭ karatā huā, ātmāke akartr̥tvako hī batalātā hai . isaliye yah niścit huā ki paradravya nimitta hai aur ātmāke rāgādibhāv naimittik haiṁ . yadi aisā na mānā jāye to dravya-apratikramaṇ aur dravya-apratyākhyān kartr̥tvake nimittarūp upadeś nirarthak hī hogā, aur vah nirarthak hone par ek hī ātmāko rāgādibhāvoṁkā nimittatva ā jāyegā, jisase nitya-kartr̥tvakā prasaṁg ā jāyegā, jisase mokṣakā abhāv siddha hogā . isaliye paradravya hī ātmāke rāgādibhāvoṁkā nimitta ho . aur aisā hone par, yah siddha huā ki ātmā rāgādikā akārak hī hai . (isaprakār yadyapi ātmā rāgādikā akārak hī hai) tathāpi jab tak vah nimittabhūt dravyakā ( – paradravyakā) pratikramaṇ tathā pratyākhyān nahīṁ karatā tab tak naimittikabhūt bhāvakā ( – rāgādibhāvakā) pratikramaṇ tathā pratyākhyān nahīṁ karatā, aur jab tak bhāvakā pratikramaṇ tathā pratyākhyān nahīṁ karatā tab tak vah unakā kartā hī hai; jab vah nimittabhūt dravyakā pratikramaṇ tathā pratyākhyān karatā hai tabhī naimittikabhūt bhāvakā
Page 419 of 642
PDF/HTML Page 452 of 675
single page version
ca tāvatkartaiv syāt . yadaiv nimittabhūtaṁ dravyaṁ pratikrāmati pratyācaṣṭe ca tadaiv naimittikabhūtaṁ bhāvaṁ pratikrāmati pratyācaṣṭe ca, yadā tu bhāvaṁ pratikrāmati pratyācaṣṭe ca tadā sākṣādakartaiv syāt .
pratikramaṇ tathā pratyākhyān karatā hai, aur jab bhāvakā pratikramaṇ tathā pratyākhyān karatā hai tab vah sākṣāt akartā hī hai .
bhāvārtha : — atīt kālameṁ jin paradravyoṁkā grahaṇ kiyā thā unheṁ vartamānameṁ acchā samajhanā, unake saṁskār rahanā, unake prati mamatva rahanā, vah dravya-apratikramaṇ hai aur un paradravyoṁke nimittase jo rāgādibhāv hue the unheṁ vartamānameṁ acchā jānanā, unake saṁskār rahanā, unake prati mamatva rahanā, bhāv-apratikramaṇ hai . isī prakār āgāmī kāl sambandhī paradravyoṁkī icchā rakhanā, mamatva rakhanā, dravya apratyākhyān hai aur un paradravyoṁke nimittase āgāmī kālameṁ honevāle rāgādibhāvoṁkī icchā rakhanā, mamatva rakhanā, bhāv apratyākhyān hai . isaprakār dravya- apratikramaṇ aur bhāv-apratikramaṇ tathā dravya-apratyākhyān aur bhāv-apratyākhyān — aisā jo apratikramaṇ aur apratyākhyānakā do prakārase upadeś hai, vah dravyabhāvake nimitta-naimittikabhāvako batalātā hai . isase yah siddha huā ki — paradravya to nimitta hai aur rāgādibhāv naimittik haiṁ . isaprakār ātmā rāgādibhāvoṁko svayamev na karanese rāgādibhāvoṁkā akartā hī hai aisā siddha huā . isaprakār yadyapi yah ātmā rāgādibhāvoṁkā akartā hī hai tathāpi jab tak usake nimittabhūt paradravyake apratikramaṇ-apratyākhyān haiṁ tab tak usake rāgādibhāvoṁke apratikramaṇ-apratyākhyān haiṁ, aur jab tak rāgādibhāvoṁke apratikramaṇ-apratyākhyān haiṁ tab tak vah rāgādibhāvoṁkā kartā hī hai; jab vah nimittabhūt paradravyake pratikramaṇ-pratyākhyān karatā hai tab usake naimittik rāgādibhāvoṁke bhī pratikramaṇ-pratyākhyān ho jāte haiṁ, aur jab rāgādibhāvoṁke pratikramaṇ- pratyākhyān ho jāte haiṁ tab vah sākṣāt akartā hī hai ..283 se 285..
Page 420 of 642
PDF/HTML Page 453 of 675
single page version
yathādhaḥkarmaniṣpannamuddeśaniṣpannaṁ ca pudgaladravyaṁ nimittabhūtamapratyācakṣāṇo naimittikabhūtaṁ bandhasādhakaṁ bhāvaṁ na pratyācaṣṭe, tathā samastamapi paradravyamapratyācakṣāṇastannimittakaṁ bhāvaṁ na pratyācaṣṭe . yathā cādhaḥkarmādīn pudgaladravyadoṣānna nām karotyātmā paradravyapariṇāmatve sati ātmakāryatvābhāvāt, tato‘dhaḥkarmoddeśikaṁ ca pudgaladravyaṁ na mam kāryaṁ nityamacetanatve sati
gāthārtha : — [adhaḥkarmādyāḥ ye ime ] adhaḥk rma ādi jo yah [pudgaladravyasya doṣāḥ ] pudgaladravyake doṣ haiṁ (unako jñānī arthāt ātmā ka ratā nahīṁ hai;) [tān ] unako [jñānī ] jñānī arthāt ātmā [kathaṁ karoti ] kaise ka re [ye tu ] ki jo [nityam ] sadā [paradravyaguṇāḥ ] paradravyake guṇ hai ?
isaliye [adhaḥkarma uddeśikaṁ ca ] adhaḥk rma aur uddeśik [idaṁ ] aisā [pudgalamayam dravyaṁ ] pudgalamay dravya hai (vah merā kiyā nahīṁ hotā;) [tat ] vah [mam kr̥ taṁ ] merā kiyā [kathaṁ bhavati ] kaise ho [yat ] ki jo [nityam ] sadā [acetanam ukta m ] acetan ka hā gayā hai ?
ṭīkā : — jaise adhaḥkarmase niṣpanna aur uddeśase niṣpanna hue nimittabhūt (āhārādi) pudgaladravyakā pratyākhyān na karatā huā ātmā ( – muni) naimittikabhūt bandhasādhak bhāvakā pratyākhyān (tyāg) nahīṁ karatā, isīprakār samasta paradravyakā pratyākhyān na karatā huā ātmā usake nimittase honevāle bhāvako nahīṁ tyāgatā . aur ‘‘adhaḥkarma ādi pudgaladravyake doṣoṁko ātmā vāstavameṁ nahīṁ karatā, kyoṁki ve paradravyake pariṇām haiṁ, isaliye unheṁ ātmāke kāryatvakā abhāv hai; ataḥ adhaḥkarma aur uddeśik pudgaladravya merā kārya nahīṁ hai, kyoṁki vah nitya acetan
Page 421 of 642
PDF/HTML Page 454 of 675
single page version
matkāryatvābhāvāt, — iti tattvajñānapūrvakaṁ pudgaladravyaṁ nimittabhūtaṁ pratyācakṣāṇo naimittikabhūtaṁ bandhasādhakaṁ bhāvaṁ pratyācaṣṭe, tathā samastamapi paradravyaṁ pratyācakṣāṇastannimittaṁ bhāvaṁ pratyācaṣṭe . evaṁ dravyabhāvayorasti nimittanaimittikabhāvaḥ .
tanmūlāṁ bahubhāvasantatimimāmuddhartukāmaḥ samam .
yenonmūlitabandha eṣ bhagavānātmātmani sphū rjati ..178..
hai, isalie usako mere kāryatvakā abhāv hai;’’ — isaprakār tattvajñānapūrvak nimittabhūt pudgaladravyakā pratyākhyān karatā huā ātmā ( – muni) jaise naimittikabhūt bandhasādhak bhāvakā pratyākhyān karatā hai, usīprakār samasta paradravyakā pratyākhyān karatā huā ( – tyāg karatā huā) ātmā usake nimittase honevāle bhāvakā pratyākhyān karatā hai . isaprakār dravya aur bhāvako nimitta-naimittikatā hai .
bhāvārtha : — yahān̐ adhaḥkarma aur uddeśik āhārake dr̥ṣṭāntase dravya aur bhāvakī nimitta- naimittikatā dr̥rḥ kī hai .
jis pāpakarmase āhār niṣpanna ho us pāpakarmako adhaḥkarma kahate haiṁ, tathā us āhārako bhī adhaḥkarma kahate haiṁ . jo āhār, grahaṇ karanevāleke nimittase hī banāyā gayā ho use uddeśik kahate haiṁ . aise (adhaḥkarma aur uddeśik) āhārakā jisane pratyākhyān nahīṁ kiyā usane usake nimittase honevāle bhāvakā pratyākhyān nahīṁ kiyā aur jisane tattvajñānapūrvak us āhārakā pratyākhyān kiyā hai usane usake nimittase honevāle bhāvakā pratyākhyān kiyā hai . isaprakār samasta dravyako aur bhāvako nimitta-naimittikabhāv jānanā cāhiye . jo paradravyako grahaṇ karatā hai use rāgādibhāv bhī hote haiṁ, vah unakā kartā bhī hotā hai aur isaliye karmakā bandha bhī karatā hai; jab ātmā jñānī hotā hai tab use kuch grahaṇ karanekā rāg nahīṁ hotā, isaliye rāgādirūp pariṇaman bhī nahīṁ hotā aur isaliye āgāmī bandha bhī nahīṁ hotā . (isaprakār jñānī paradravyakā kartā nahīṁ hai .)..286-287..
ślokārtha : — [iti ] isaprakār (paradravya aur apane bhāvakī nimitta-naimittik tāko) [ālocya ] vicār karake, [tad-mūlāṁ imām bahubhāvasantatim samam uddhartukāmaḥ ]
Page 422 of 642
PDF/HTML Page 455 of 675
single page version
kāryaṁ bandhaṁ vividhamadhunā sadya ev praṇudya .
tadvadyadvatprasaramaparaḥ ko‘pi nāsyāvr̥ṇoti ..179..
paradravyamūlak bahubhāvoṁkī santatiko ek hī sāth ukhāṛ pheṁ kanekā icchuk puruṣ, [tat kil samagraṁ paradravyaṁ balāt vivecya ] us samasta paradravyako balapūrvak ( – udyamapūrvak, parākramapūrvak) bhinna ka rake ( – tyāg karake), [nirbharavahat-pūrṇa-ek-saṁvid-yutaṁ ātmānaṁ ] atiśayatāse bahate hue ( – dhārāvāhī) pūrṇa ek saṁvedanase yukta apane ātmāko [samupaiti ] prāpta karatā hai, [yen ] ki jisase [unmūlitabandhaḥ eṣaḥ bhagavān ātmā ] jisane ka rmabandhanako mūlase ukhāṛ pheṁ kā hai, aisā yah bhagavān ātmā [ātmani ] apanemeṁ hī ( – ātmāmeṁ hī) [sphū rjati ] sphu rāyamān hotā hai .
bhāvārtha : — jab paradravyakī aur apane bhāvakī nimitta-naimittikatā jānakar samasta paradravyako bhinna karanemeṁ-tyāganemeṁ āte haiṁ, tab samasta rāgādibhāvoṁkī santati kaṭ jātī hai aur tab ātmā apanā hī anubhav karatā huā karmabandhanako kāṭakar apanemeṁ hī prakāśit hotā hai . isaliye jo apanā hit cāhate haiṁ ve aisā hī kareṁ .178.
ab bandha adhikārako pūrṇa karate hue usake antim maṁgalake rūpameṁ jñānakī mahimāke arthakā kalaśarūp kāvya kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [kāraṇānāṁ rāgādīnām udayaṁ ] bandhake kāraṇarūp rāgādike udayako [adayam ] nirdayatā pūrvak (ugra puruṣārthase) [dārayat ] vidāraṇ karatī huī, [kāryaṁ vividham bandhaṁ ] us rāgādike kāryarūp (jñānāvaraṇādi) anek prakārake bandhako [adhunā ] ab [sadyaḥ ev ] tatkāl hī [praṇudya ] dūr ka rake, [etat jñānajyotiḥ ] yah jñānajyoti — [kṣapitatimiraṁ ] ki jisane ajñānarūp andhakārakā nāś kiyā hai vah — [sādhu ] bhalībhān̐ti [sannaddham ] sajja huī, — [tad-vat yad-vat ] aisī sajja huī ki [asya prasaram aparaḥ kaḥ api na āvr̥ṇoti ] usake vistārako anya koī āvr̥t nahīṁ kar sakatā .
bhāvārtha : — jab jñān pragaṭ hotā hai, rāgādik nahīṁ rahate, unakā kārya jo bandha vah bhī nahīṁ rahatā, tab phi ra us jñānako āvr̥t karanevālā koī nahīṁ rahatā, vah sadā prakāśamān hī rahatā hai .179.
Page 423 of 642
PDF/HTML Page 456 of 675
single page version
bandha svān̐gako alag karake bāhar nikal gayā .
tyoṁ matihīn ju rāgavirodh liye vicare tab bandhan bāḍhai;
pāy samai upadeś yathārath rāgavirodh tajai nij cāṭai,
nāhiṁ ban̐dhai tab karmasamūh ju āp gahai parabhāvani kāṭai .
isaprakār śrī samayasārakī (śrīmadbhagavatkundakundācāryadevapraṇīt śrī samayasār paramāgamakī) śrīmad amr̥tacandrācāryadevaviracit ātmakhyāti nāmak ṭīkāmeṁ bandhakā prarūpak 7vān̐ aṁk samāpta huā .
Page 424 of 642
PDF/HTML Page 457 of 675
single page version
nayanmokṣaṁ sākṣātpuruṣamupalambhaikaniyatam .
paraṁ pūrṇaṁ jñānaṁ kr̥tasakalakr̥tyaṁ vijayate ..180..
hai . vahān̐ jñān sarva svān̐gakā jñātā hai, isaliye adhikārake prārambhameṁ ācāryadev samyagjñānakī mahimāke rūpameṁ maṁgalācaraṇ kahate haiṁ : —
ślokārtha : — [idānīm ] ab (bandha padārthake paścāt), [prajñā-krakac-dalanāt bandha- puruṣau dvidhākr̥tya ] prajñārūpī ka ravatase vidāraṇ dvārā bandha aur puruṣako dvidhā (bhinna bhinna – do) karake, [puruṣam upalambha-ek-niyatam ] puruṣako — ki jo puruṣ mātra 1anubhūti dvārā hī niścit hai use — [sākṣāt mokṣaṁ nayat ] sākṣāt mokṣa prāpta karātā huā, [pūrṇaṁ jñānaṁ vijayate ] pūrṇa jñān jayavaṁt pravartatā hai . vah jñān [unmajjat-sahaj-param-ānanda-sarasaṁ ] pragaṭ honevāle sahaj paramānaṁdake dvārā saras arthāt rasayukta hai, [paraṁ ] utkr̥ ṣṭa hai, aur [kr̥t-sakal-kr̥tyaṁ ] jisane ka rane yogya samasta kārya ka ra liye haiṁ ( – jise kuch bhī ka ranā śeṣ nahīṁ hai) aisā hai . 1jitanā svarūp-anubhavan hai itanā hī ātmā hai .
Page 425 of 642
PDF/HTML Page 458 of 675
single page version
bhāvārtha : — jñān bandha aur puruṣako pr̥thak karake, puruṣako mokṣa pahun̐cātā huā, apanā sampūrṇa svarūp pragaṭ karake jayavanta pravartatā hai . isaprakār jñānakī sarvotkr̥ṣṭatākā kathan hī maṁgalavacan hai .180.
ab, mokṣakī prāpti kaise hotī hai so kahate haiṁ . usameṁ pratham to, yah kahate haiṁ ki, jo jīv bandhakā ched nahīṁ karatā, kintu mātra bandhake svarūpako jānanese hī santuṣṭa hai vah mokṣa prāpta nahīṁ karatā : —
Page 426 of 642
PDF/HTML Page 459 of 675
single page version
ātmabandhayordvidhākaraṇaṁ mokṣaḥ . bandhasvarūpajñānamātraṁ taddheturityeke, tadasat; na karmabaddhasya bandhasvarūpajñānamātraṁ mokṣahetuḥ, ahetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhasvarūpajñānamātravat . eten karmabandhaprapaṁcaracanāparijñānamātrasantuṣṭā utthāpyante .
gāthārtha : — [yathā nām ] jaise [bandhanake ] bandhanameṁ [cirakālapratibaddhaḥ ] bahut samayase ban̐dhā huā [kaścit puruṣaḥ ] koī puruṣ [tasya ] us bandhanake [tīvramandasvabhāvaṁ ] tīvra-manda svabhāvako [kālaṁ ca ] aur kālako (arthāt yah bandhan itane kālase hai isaprakār) [vijānāti ] jānatā hai, [yadi ] kintu yadi [na api chedaṁ karoti ] us bandhanako svayaṁ nahīṁ kāṭatā [ten na mucyate ] to vah usase mukta nahīṁ hotā [tu ] aur [bandhanavaśaḥ san ] bandhanavaś rahatā huā [bahuken api kālen ] bahut kālameṁ bhī [saḥ naraḥ ] vah puruṣ [vimokṣam na prāpnoti ] bandhanase chūṭanerūp muktiko prāpta nahīṁ karatā; [iti ] isīprakār jīv [karmabandhanānāṁ ] ka rma-bandhanoṁke [pradeśasthitiprakr̥tim evam anubhāgam ] pradeś, sthiti, prakr̥ ti aur anubhāgako [jānan api ] jānatā huā bhī [na mucyate ] (ka rmabandhase) nahīṁ chūṭatā, [ca yadi saḥ ev śuddhaḥ ] kintu yadi vah svayaṁ (rāgādiko dūr ka rake) śuddha hotā hai [mucyate ] tabhī chūṭatā hai-mukta hotā hai .
ṭīkā : — ātmā aur bandhakā dvidhākaraṇ (arthāt ātmā aur bandhako alag alag kar denā) so mokṣa hai . kitane hī log kahate haiṁ ki ‘bandhake svarūpakā jñānamātra mokṣakā kāraṇ hai (arthāt bandhake svarūpako jānanemātrase hī mokṣa hotā hai)’, kintu yah asat hai; karmase ban̐dhe hue (jīv)ko bandhake svarūpakā jñānamātra mokṣakā kāraṇ nahīṁ hai, kyoṁki jaise beṛī ādise ban̐dhe hue (jīv)ko bandhake svarūpakā jñānamātra bandhase mukta honekā kāraṇ nahīṁ hai . usīprakār karmase ban̐dhe hue (jīv)ko karmabandhake svarūpakā jñānamātra karmabandhase mukta honekā kāraṇ nahīṁ hai . is kathanase unakā utthāpan (khaṇḍan) kiyā gayā hai jo karmabandhake prapaṁcakī (-vistārakī) racanāke jñānamātrase santuṣṭa ho rahe haiṁ .
bhāvārtha : — koī anyamatī yah mānate haiṁ ki bandhake svarūpako jān lenese hī mokṣa ho jātā hai . unakī is mānyatākā is kathanase nirākaraṇ kar diyā gayā hai . jānanemātrase hī bandha nahīṁ kaṭ jātā, kintu vah kāṭanese hī kaṭatā hai ..288 se 290..
Page 427 of 642
PDF/HTML Page 460 of 675
single page version
bandhacintāprabandho mokṣaheturityanye, tadapyasat; na karmabaddhasya bandhacintāprabandho mokṣahetuḥ, ahetutvāt, nigaḍādibaddhasya bandhacintāprabandhavat . eten karmabandhaviṣayacintāprabandhātmak- viśuddhadharmadhyānāndhabuddhayo bodhyante .
gāthārtha : — [yathā ] jaise [bandhanabaddhaḥ ] bandhanoṁse ban̐dhā huā puruṣ [bandhān cintayan ] bandhoṁke vicār ka ranese [vimokṣam na prāpnoti ] muktiko prāpta nahīṁ karatā (arthāt bandhase nahīṁ chūṭatā), [tathā ] isīprakār [jīvaḥ api ] jīv bhī [bandhān cintayan ] bandhoṁke vicār ka ranese [vimokṣam na prāpnoti ] mokṣako prāpta nahīṁ karatā .
ṭīkā : — anya kitane hī log yah kahate haiṁ ki ‘bandha sambandhī vicār śrr̥ṅkhalā mokṣakā kāraṇ hai’, kintu yah bhī asat hai; karmase ban̐dhe hue (jīv) ko bandha sambandhī vicārakī śrr̥ṅkhalā mokṣakā kāraṇ nahīṁ hai, kyoṁki jaise beṛī ādise ban̐dhe hue (puruṣ)ko us bandha sambandhī vicāraśrr̥ṅkhalā ( – vicārakī paraṁparā) bandhase chūṭanekā kāraṇ nahīṁ hai, usīprakār karmase ban̐dhe hue (puruṣ)ko karmabandha sambandhī vicāraśrr̥ṅkhalā karmabandhase mukta honekā kāraṇ nahīṁ hai . is (kathan)se, karmabandha sambandhī vicāraśrr̥ṅkhalātmak viśuddha ( – śubh) dharmadhyānase jinakī buddhi andha hai, unheṁ samajhāyā jātā hai .
bhāvārtha : — karmabandhakī cintāmeṁ man lagā rahe to bhī mokṣa nahīṁ hotā . yah to dharmadhyānarūp śubh pariṇām hai . jo keval (mātra) śubh pariṇāmase hī mokṣa mānate haiṁ, unheṁ yahān̐ upadeś diyā gayā hai ki — śubh pariṇāmase mokṣa nahīṁ hotā ..291..
‘‘(yadi bandhake svarūpake jñānamātrase bhī mokṣa nahīṁ hotā aur bandhake vicār karanese bhī mokṣa nahīṁ hotā) tab phi ra mokṣakā kāraṇ kyā hai ?’’ aisā praśna hone par ab mokṣakā upāy batāte haiṁ : —